1352738711

356 WADIM KOZYNOW

Zacznijmy od tego, co już i tak wyraźnie wyszło na jaw — od problemu wzajemnego stosunku XIX-wiecznej literatury zachodnioeuropejskiej i rosyjskiej.

Kierunek zwany „realizmem krytycznym” ukształtował się na Zachodzie w drugim 30-leciu XIX w. w twórczości Balzaka, Dickensa, Thac-keraya, Flauberta i innych. Było to jakby trzecie stadium rozwoju realizmu: poprzedzał je realizm renesansowy (we Francji, Anglii, Hiszpanii XVI i początku XVII w.) i realizm Oświecenia (w. XVIII), do których w żaden sposób nie da się zastosować określenie „krytyczny”. Realizm Rabelais’go, Szekspira, Cervantesa pojawia się jako całościowe, syntetyczne ujęcie bytu; niemożliwe jest tu wykrycie jakiejkolwiek dominującej zasady stosunku do świata. W realizmie oświeceniowym zaś krytycyzm łączy się z aktywnym wyłonieniem rozumnego ideału społecznego i w gruncie rzeczy zostaje- przezeń zrównoważony, co występuje zupełnie jasno w twórczości Swifta, Diderota, Godwina i innych.

Realizm krytyczny na Zachodzie uformował się w rozwiniętym i mniej lub bardziej stabilnym społeczeństwie burżuazyjnym, które jak gdyby nie zakładało żadnego wyjścia poza swoje granice. Realizm dojrzałego Balzaka, Dickensa, Thackeraya, Flauberta, Maupassanta, Har-dy’ego jest w rzeczy samej krytyczny dzięki swej zasadniczej, wszechogarniającej tonacji emocjonalnej, gdyż w gruncie rzeczy nie wcielają się w ten realizm jakiekolwiek ideały społeczno-historyczne. Nie znaczy to, że jest on w ogóle „pozbawiony ideałów”; sztuka poza ideałami jest niemożliwa. Ale ideały realizmu krytycznego wiążą się przede wszystkim z ludzkim życiem osobistym (co szczególnie jaskrawy wyraz znalazło w twórczości Dickensa).

Nawet w historycznych powieściach realistów krytycznych — w Historii Henry Esmonda Thackeraya czy w Salammbó Flauberta — wartości estetyczne ucieleśniają się w czysto osobistych stosunkach ludzkich (charakterystyczne jest pod tym względem również przedstawienie bitwy pod Waterloo w Targowisku próżności).

Całkowicie inny obraz znajdujemy w literaturze rosyjskiej tego okresu. Z rzadkimi wyjątkami opiera się ona na ideałach społecznych i, szerzej, narodowych. Centralni jej bohaterowie — czy to Ławrecki i Liza Kalitina, czy Andrzej Bołkoński, Pierre Bezuchow i Natasza Rostowa, Rachmietow i Wiera Pawłowna, bracia Karamazow, główne postacie Rzeczy minionych i rozmyślań, cała galeria „mężów sprawiedliwych” Leskowa, liryczni bohaterowie poezji Niekrasowa i Tiutczewa ⁹ lub szkiców Gleba Uspienskiego, Korolenki itd. — w ten lub inny sposób mierzą się właśnie ideałami narodowymi, jakkolwiek nawet głęboko różnymi co do swego charakteru.

• Przekonującą analizę porównawczą tych poetów zawiera praca: H. CicaTOB, Eme pen o ,,deyx mauHax pyccKou ncmuu" (HeKpacoo u Ttonwee), stanowiąca fragment jego książki Heupacoe. CoapeMCHHUKu u npodoAMcarne/iu. JleHHurpafl 1973.