plik


ÿþRytmy biologiczne czBowieka i praca zmianowa Rytmy biologiczne czBowieka i praca zmianowa 1. Rytmy biologiczne czBowieka Istnienie zegara biologicznego - decydujcego o kolejno[ci zdarzeD |yciowych w cigu doby, regulujcego przebieg snu i aktywno[ci |yciowej w cigu dnia - jest udowodnione; znane s liczne dowody do[wiadczalne i naukowe wyja[niajce jego lokalizacj i mechanizm dziaBania. Zegar biologiczny umo|liwia dostosowanie procesów |yciowych organizmu do cyklicznie zmieniajcych si pór doby, tak by m.in. praca i wypoczynek przypadaBy na godzi- ny dzienne, a sen nastpowaB w nocy. Zegar biologiczny mo|e ulega  rozregulowaniu w wyniku warunków [rodowisko- wych i obyczajów wspóBczesnego czBowieka. Zmieniony tryb |ycia jako wynik pracy zmia- nowej, a zwBaszcza pracy nocnej, mo|e przyczynia si do nieprawidBowego biegu zegara biologicznego i w konsekwencji dolegliwo[ci zdrowotnych. Wykonywanie wielu zawodów jest zwizane z wykonywaniem pracy w staBych, ale bar- dzo nietypowych godzinach, np.: piekarze  chleb nasz powszedni piek noc, drukarze prasy codziennej, dostawcy |ywno[ci i zaopatrzenia dla du|ych aglomeracji miejskich wykonuj te czynno[ci równie| noc; mleczarze i pracownicy sortowni pocztowych pracuj we wczesnych godzinach rannych; pracownicy sBu|by zdrowia, [redni personel i lekarze decyduj o |yciu i zdrowiu pacjentów w cigu caBej doby - podobnie sBu|by odpowiedzialne za bezpieczeDstwo publiczne (policja, stra|e miejskie, stra| po|arna itp.) peBni dy|ury przez 24 godziny. W przemy[le, w sBu|bach publicznych istnieje wiele regulacji pracy zmianowej, ró|ni si one sposobem rotacji zmian i czasem ich trwania. W tak rozumianej pracy zmianowej wy- ró|nia si zmiany ranne, popoBudniowe i nocne. Definicje pracy zmianowej i nocnej zawarte s w midzynarodowych aktach prawnych, m.in. w Konwencji nr 171 Midzynarodowej Or- ganizacji Pracy i Zaleceniu nr 178 z czerwca 1990 r; Dyrektywie Unii Europejskiej 93/104/EC z 1993 r i Zaleceniu Zwiatowej Organizacji Zdrowia z 1994 r. (Konferencja w Pekinie). Definicj zawart w Konwencji nr 171 Midzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) przedstawiono na foliogramie. 1 Rytmy biologiczne czBowieka i praca zmianowa Nie ka|dy czBowiek decyduje si na podjcie pracy zmianowej lub nocnej, a ci co j wykonuj czsto rezygnuj w wyniku problemów jakie ona niesie. Najcz[ciej s to problemy psychoso- cjalne i zdrowotne. Poczucie izolacji od codziennego |ycia rodziny i znajomych, brak warunków do wBa[ciwego wypo- czynku po pracy i szereg innych czynni- ków niekorzystnie wpBywaj na psychi- k pracownika rozpoczynajc BaDcuch negatywnych konsekwencji pracy zmia- nowej. DBugotrwaBa praca w systemie zmianowym jest zródBem stresu, mog- cego wpBywa niekorzystnie na stan zdrowia pracownika. U subpopulacji pracowników zmia- nowych stwierdza si wy|szy wskaznik rozwodów, nadu|ywania leków, wystpowania de- presji. Problem fizjologiczny pracy zmianowej, którego istnienie wikszo[ pracowników czu- je jedynie intuicyjnie, wynika z podejmowania aktywno[ci zawodowej w porach niezgodnych z prawidBow rytmik okoBodobow wikszo[ci czynno[ci fizjologicznych. W gBównej mierze dotyczy on wpBywu pracy nocnej na okoBodobowy rytm snu i czuwania. Cechy indywidualne i czynniki [rodowiskowe majce wpByw na decyzj podejmowania pracy zmianowej nocnej oraz na jej dBugoczasow akceptacj przedstawiono na foliogramie. U ludzi i zwierzt pozbawionych wpBywu czynników [rodowiska ze- wntrznego (izolacja) cyklicznie powta- rzajce si zjawiska fizjologiczne trwaj 20 ÷ 28 godzin. Jest to powód, by po- wtarzajce si codziennie procesy |y- ciowe nazwa rytmami okoBodobowymi, a nie dobowymi. Potwierdzeniem endo- gennego charakteru rytmów okoBodobo- wych, sterowanych przez jeden lub licz- ne wewntrzne zegary biologiczne (oscylatory), mog by badania prowa- dzone na hodowlach komórek ssaków. Komórki te oddzielone od caBo[ci orga- nizmu nadal zachowuj zdolno[ odliczania czasu - kolejnych  dób . Badania przeprowadzo- ne w celu lokalizacji nadrzdnego zegara biologicznego, doprowadziBy do wniosku, |e znaj- duje si on w mózgu, w podwzgórzu, a [ci[lej - w zespole komórek nerwowych zwanych j- drem nadskrzy|owaniowym (nazwa wynika z faktu, |e jdro to poBo|one jest tu| ponad skrzy|owaniem nerwów wzrokowych). Jdro nadskrzy|owaniowe (NSC) ma poBczenia wowe z gruczoBem wydzielania wewntrznego - szyszynk, produkujc hormon melatonin. Fakt ten jest wa|ny ze wzgldu na to, |e szyszynka produkuje melatonin jedynie w ciem- [ci, tj w czasie snu, w godzinach nocnych. Wydzielanie melatoniny do krwiobiegu jest sygna- Bem informujcym organizm czBowieka o prze|ywaniu nocy. 2 Rytmy biologiczne czBowieka i praca zmianowa U ludzi pracujcych i wypoczywajcych w cigu dnia, a sypiajcych w nocy wykazano, |e sprawno[ umysBowa jest najwiksza w porze dnia i najmniejsza w [rodku nocy. Mo|na to prze[ledzi na przykBadzie zmienno[ci dobowej wyników testu dodawania. W ocenie bierze si pod uwag czas i po- prawno[ wykonywanych zadaD. Im czas jest dBu|szy, tym gorszy wynik testu. Mo|na na tej podstawie wywnio- skowa, i| sprawno[ umysBowa jest naj- wy|sza w cigu dnia. Przebieg dzienny charakteryzuje nieznaczne obni|enie sprawno[ci umysBowej w porze wczesno- popoBudniowej. Midzy godzinami 14:00÷15:00 pogarsza si nieznacznie czas reakcji na dzwik czy koordynacja wzrokowo-ruchowa. W te[cie dodawania podobne zjawisko wystpuje nieco wcze[niej, bo okoBo 12:00 godz. Trzeba zauwa|y, |e istniej czynniki modyfikujce przebieg opisanych parametrów, zwizane z rodzajem wykonywanej pracy, a [ci[lej z towarzyszcym jej zm- czeniem czy znudzeniem. Suma obu czynników to znu|enie, które osiga swoje maksimum midzy godzinami 16:00 ÷18:00. W porze nocy sprawno[ umysBowa ulega znacznemu po- gorszeniu. Najgorsze wyniki testów psychologicznych osigane s miedzy godzinami 01:00 ÷ 03:00 w nocy. Powy|szy fakt ma du|e znaczenie dla osób wykonujcych sw prac w nocy, zwBaszcza gdy ma ona znamiona du|ej odpowiedzialno[ci. 2. Sen zdrowego czBowieka Na podstawie badaD fizjologicznych, rejestracji czynno[ci bioelektrycznej mózgu (EEG), mi[ni (EMG) oraz ruchów gaBek ocznych (EOG), dokonano podziaBu przebiegu snu na 5 charakterystycznych faz. Fazy I - IV oznaczaj stany snu o ró|nej gBboko[ci, przy czym fazy I i II nazywane bywaj snem pBytkim, za[ fazy III - IV snem gBbokim. Ka|dy sen ini- cjowany jest faz I trwajc 10 ÷ 15 minut. Faza II snu zajmuje blisko 50% caBkowitego czasu naszego snu. Nie do koDca znana jest rola fizjologiczna tej fazy. Wiadomo, |e brak jej we wzorze snu oznacza niemo|liwo[ kontynuacji snu, bowiem przej[cie do fazy III wymaga choby krótkiego snu w fazie II. Po okresie deficytu snu i po lekach nasennych, we wzorze snu caBkowitego obserwuje si wydBu|enie fazy II . Do[ niezwykBy przebieg ma tzw. sen paradoksalny. Paradoksalno[ polega na tym, |e podczas tego fragmentu snu obserwuje si aktywno[ bioelektryczn mózgu (w zapisie EEG) tak jak podczas czuwania, przy jednoczesnym zniesieniu napicia mi[niowego. U osoby [picej, znajdujcej si w fazie snu paradoksalnego, mo|na zauwa|y pod zamknitymi po- wiekami szybkie ruchy gaBek ocznych. S to ruchy w kierunku pionowym lub/i poziomym, od których w pi[miennictwie medycznym sen paradoksalny nazywany jest faz REM (ang. Ra- pid Eye Movments - szybkie ruchy gaBek ocznych). Dla ka|dego czBowieka mo|na opisa charakterystyczny wzór snu, tj. wBa[ciwe proporcje czasowe wystpowania i trwania faz I - IV oraz fazy REM. W czasie snu zachodz procesy niezbdne do sprawnego dziaBania czBowieka w porze aktywno[ci |yciowej. Pozbawienie czBowieka fazy REM we [nie, co ma miejsce np. po prze- bytej intoksykacji alkoholowej, mo|e wywoBywa zaburzenia nerwowo-wegetatywne przy- równywane do stanu  kaca (katzenjameru). Wikszo[ stosowanych [rodków nasennych powoduje skrócenie lub eliminacj fazy REM oraz wydBu|enie fazy II. 3 Rytmy biologiczne czBowieka i praca zmianowa Zaburzenia przebiegu snu, zarówno w sensie jako[ciowym (poprawno[ cykli snu tj. okresu 45 minut, w których powtarzaj si fazy snu I - IV i faza REM), jak i ilo[ciowym (czas trwania cykli i faz snu), wpBywaj niekorzystnie na stan czynno[ciowy ukBadu dokrewnego i tolerancj stresu. Na jako[ snu maj wpByw warunki w jakich si on odbywa. Zarówno [wiatBo elek- tryczne (w czasie snu nocnego), jak i haBas nawet je|eli nie s powodem wybudzania to zmie- niaj charakterystyk snu wpBywajc zarówno na cykle, jak i poszczególne fazy snu. 3. Biologiczne skutki pracy zmianowej Biologicznym skutkiem pracy zmianowej jest desynchronizacja wewntrznych rytmów biologicznych. Polega ona gBównie na zaburzeniu sekwencji czasowej wystpowania maksi- mów (akrofaz) rytmów endogennych czBowieka. Przyczyn takiego stanu jest desynchroniza- cja zewntrzna wymuszona podjciem pracy w porze nocy. W warunkach synchronizacji rytmów endogennych z fazami dnia i nocy, czBowiek [pi w porze nocy, a aktywny jest w porze dnia. Odwrócenie tego porzdku poprzez prac w porze nocy i sen w porze dnia, jest przyczyn wystpowania objawów okre[lanych jako zespóB dBugu czasowego (ang. jet lag). Objawy te szybko przemijaj, gdy zachodzi ostra desynchronizacja ze- wntrzna, majca miejsce np. w chwili rozpoczcia pracy nocnej lub po przylo- cie do nowej strefy czasowej. Maj one charakter przewlekBy przy wieloletniej pracy w systemie zmianowym, na zmia- nie nocnej. W przypadku odbywania lotów z przekraczaniem wielu stref czasowych, objawy desynchronizacji zewntrznej pojawiaj si przy ró|nicy czasu co najmniej 2 godziny i s tym wyrazniejsze, im wiksza jest ró|nica czasu astronomicznego midzy miejscem wy- lotu a celu podró|y oraz zale| od kierunku w jakim odbywaB si przelot. W pracy zmianowej odpowiada to kierunkowi rotacji zmian; przelot ze wschodu na zachód mo|na przyrówna do podjcia pracy zmianowej, gdy zmiany zmieniaj si zgodnie z kierunkiem zegara (zmiana ranna - popoBudniowa - nocna), natomiast przelot z zachodu na wschód (o wiele gorzej tole- rowany) odpowiada pracy zmianowej przy zmianach przebiegajcych przeciw kierunkowi zegara. Przemijanie objawów desynchronizacji zewntrznej nastpuje po kilku dniach, co oznacza odzyskiwanie zgodno[ci faz rytmów biologicznych z fazami synchronizatorów ze- wntrznych ([rodowiskowych dawców czasu: dzieD - noc, pory i czsto[ posiBków, haBas - cisza). Praca zmianowa, zwBaszcza nocna, jest przyczyn wystpowania stanu przewlekBej de- synchronizacji zewntrznej. Przystosowywanie si faz rytmów endogennych do faz synchro- nizatorów zewntrznych, odbywa si za ka|dym razem, gdy ma miejsce przej[cie ze zmiany rannej lub popoBudniowej na nocn i odwrotnie. 4 Rytmy biologiczne czBowieka i praca zmianowa Zaburzenia przebiegu rytmów okoBodobowych czBowieka polegaj nie tylko na rozluz- nieniu spójno[ci fazowej midzy kilkoma rytmami, ale tak|e na zmianie charakterystyk poje- dynczych rytmów. W[ród zleceD opracowanych podczas Konferencji WspóBpracujcych ze Zwiatow Or- ganizacj Zdrowia (WHO) O[rodków Zdrowia Pracujcych (Pekin, Chiny 1994 rok) znalazB si zapis:  ...Mo|liwo[ adaptacji do niekonwencjonalnego rytmu pracy jest osobniczo zró|- nicowana. Starzenie si obni|a zdolno[ci adaptacyjne, w zwizku z czym nie zaleca si pracy trzyzmianowej dla |adnego pracownika powy|ej 45 roku |ycia.... . Skutki pracy zmianowej najcz[ciej rozpatruje si w trzech podgrupach, jako : skutki socjologiczne skutki biologiczne skutki zdrowotne. Skutki socjologiczne dotycz |ycia pozazawodowego pracowników zmianowych, noc- nych. Wykonywanie pracy w porze, gdy inni [pi i wynikajca z tego potrzeba snu w porze dnia, to niewtpliwe utrudnienie dla aktywnego uczestniczenia w |yciu spoBecznym i poli- tycznym. Praca w nocy przyczynia si do znacznego utrudnienia kontaktów rodzin- nych. Czas przeznaczony na wypoczynek, po pracy na nocnej zmianie, oznacza skró- cenie czasu po[wicanego rodzinie, dzie- ciom. Mo|e to wpBywa na osBabienie kon- taktów z najbli|szymi. Warunki zapewnia- jce wBa[ciwy odpoczynek i sen w porze dnia, zwizane z eliminacj haBasu i odpo- wiednim zaciemnieniem pomieszczenia, mog wymusza ograniczenie aktywno[ pozostaBych czBonków rodziny. Rezygnacja ze snu lub ograniczanie dBugo[ci snu przez pracownika zmianowego nie poprawia tej sytuacji, gdy| czsto wywoBuje u niego nerwowo[, zniecierpliwienie i znu|enie, sprzyjajce ryzyku konfliktów rodzinnych. W[ród skutków biologicznych pracy zmianowej nale|y podkre[li konieczno[ wyko- nywania pracy w porach doby, gdy nat|enie procesów fizjologicznych jest obni|one, gdy sprawno[ umysBowa czBowieka jest najni|sza. Fakt ten stanowi podstawowy problem z punk- tu widzenia bezpieczeDstwa pracy. 5 Rytmy biologiczne czBowieka i praca zmianowa Problem pracy zmianowej jest problemem zBo|onym, gdy| na poprzednio wymienione skutki socjologiczne i biologiczne nakBadaj si skutki zdrowotne. Zajcia zawodowe pra- cowników zmianowych nierzadko wykonywane s w stresorodnym [rodowisku pracy. Oba te czynniki Bcznie wpBywaj niekorzystnie na stan zdrowia pracownika, obci|enie psychiczne, stopieD nasilenia objawów klinicznych podmiotowych i przedmiotowych. Stres psychologiczny i przeci|enie prac prowadz w swych skutkach do: braku satysfakcji zawodowej objawu  wypalania si depresji zaburzeD snu zwikszonej czsto[ci wystpowania chorób sercowo-naczyniowych w tym choroby wieD- cowej i nadci[nienia ttniczego. Dla pracodawcy, nastpstwem negatywnych skutków pracy zmianowej jest wzrost ab- sencji chorobowej, mniejsza wydajno[ pracy, ryzyko konfliktów personalnych. Na nocnej zmianie stosunkowo cz[ciej obserwuje si wypadki pracowników, w porównaniu z pracow- nikami zatrudnionymi na zmianach dziennych. Przy podejmowaniu decyzji o wykonywaniu pracy zmianowej, warto rozwa|y czynniki negatywnie wpBywajce na tolerowanie tego rodzaju pracy. Rozwizanie problemu negatywnych skutków jakie wywiera na pracownika praca zmianowa czy nocna nie jest Batwe. Ograniczenie tych skutków przez lepsz organizacj pra- cy, to tylko poszukiwanie pewnego kompromisu. Cz[ przyczyn zBej tolerancji pracy zmia- nowej jest uzale|niona od warunków |ycia domowego wymagajcego dostosowania do trybu pracy. 4. Literatura 1. Kwarecki K., Zu|ewicz K.: Rytmy biologiczne czBowieka. W: Patofizjologia. Red. S. Ma[liDski i J. Ry|ewski. Wyd. II. Warszawa, PZWL 1998. 2. Kwarecki K., Zu|ewicz K.: ZespóB dBugu czasowego skutki fizjologiczne nagBej zmiany stref czasu - implikacje dla sportu wypoczynkowego. Medicina sportiva 2000, 4, s. 101 - 112. 3. Zu|ewicz K., Kwarecki K.: Skutki fizjologiczne pracy zmianowej. W: BezpieczeDstwo i ochrona czBowieka w [rodowisku pracy. t. 20. Warszawa, CIOP 1999. 6

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
RYTMY BIOLOGICZNE 1
STARZENIE SIĘ A RYTMY BIOLOGICZNE
Biologia klasa 1 3 poziom rozszerzony Matura 2016 Vademecum Operon Praca Zbiorowa
Automatyka okrętowa – praca kontrolna 2
cmd=hrk praca&serwis=1
biologiczne skutki promieniowania jonizujacego
Automatyka okrętowa – praca kontrolna 4
praca w nadgodzinach
Metody i techniki stosowane w biologii molekularnej

więcej podobnych podstron