ÿþW p r o w a d z e n i e d o f i l o z o f i i
A u t o r : d r Au k a s z Z a o r s k i - S i k o r a
c o p y r i g h t © P o l s k i U n i w e r s y t e t W i r t u a l n y
W s t p
C z y m j e s t f i l o z o f i a ?
P o t o c z n i e f i l o z o f i a j e s t p o s t r z e g a n a j a k o o d l e g Be o d |y c i a , a b s t r a k c y j n e i z a r a z e m n i e z r o z u m i a Be
r o z w a |a n i a d o t y c z c e p r o b l e m ó w w y k r a c z a j c y c h p o z a o b s z a r z w y c z a j n y c h z a i n t e r e s o w a D
w i k s z o [c i l u d z i . W a r t o j e d n a k z a u w a |y , i | w s z y s c y m a m y j a k i e [ p o g l d y f i l o z o f i c z n e ,
n i e z a l e |n i e o d t e g o , c z y s o b i e t o u [w i a d a m i a m y c z y n i e , a t e r m i n f i l o z o f i a p o j a w i a s i
w i e l o k r o t n i e w r o z m o w a c h d o t y c z c y c h n a j z w y k l e j s z y c h s p r a w d n i a c o d z i e n n e g o .
F i l o z o f i a n i e w t p l i w i e w y m y k a s i j e d n o z n a c z n y m d e f i n i c j o m i p r o s t y m k l a s y f i k a c j o m . S a m o
p o j c i e f i l o z o f i a p o c h o d z i o d d w ó c h g r e c k i c h s Bó w p h i l e o , c z y l i l u b i o r a z s o p h i a , c z y l i
m d r o [ , z n a c z y w i c t y l e c o u m i Bo w a n i e m d r o [c i . F i l o z o f i a j a k o a k t y w n o [ i n t e l e k t u a l n a
j e s t b o w i e m o w o c e m z d z i w i e n i a s i [w i a t e m , k t ó r y n a s o t a c z a , j e s t p r ó b p o d j c i a
p o d s t a w o w y c h k w e s t i i d o t y c z c y c h t e g o , w c o m o |n e b u d z i w t p l i w o [c i . A z a t e m j e s t t o r o d z a j
m y [l e n i a o p e w n e g o t y p u p y t a n i a c h .
C z y m w y r ó |n i a j s i o w e p y t a n i a f i l o z o f i c z n e ? N a j o g ó l n i e j m o |n a p o w i e d z i e , i | d o t y c z o n e
s p r a w p o d s t a w o w y c h d l a k a |d e g o c z Bo w i e k a . P y t a n i a t y p u :
C z y [w i a t i s t n i a B z a w s z e , c z y t e | z o s t a B s t w o r z o n y ?
C z y i s t n i e j e B ó g ?
C z y c z Bo w i e k p o s i a d a n i e [m i e r t e l n d u s z ?
C o s t a n o w i i s t o t c z Bo w i e c z e Ds t w a ?
C o t o j e s t d o b r o ?
C o t o j e s t p r a w d a ?
C o t o j e s t p i k n o ?
C z y m j e s t w i e d z a ?
C z y m j e s t m o r a l n o [?
C o t o j e s t w o l n o [ i o d p o w i e d z i a l n o [?
s w Ba [n i e p r z y k Ba d a m i p y t a D f i l o z o f i c z n y c h . Z Ba t w o [c i m o |e m y t e | s p o s t r z e c , i | s t o p y t a n i a
j a k |e c z s t o z a d a w a n e p r z e z l u d z i n i e z a j m u j c y c h s i n a c o d z i e D f i l o z o f i .
P o d s t a w o w e p r o b l e m y f i l o z o f i c z n e b y w a j p o d e j m o w a n e n a g r u n c i e s z t u k i , l i t e r a t u r y c z y
d o k t r y n r e l i g i j n y c h . F i l o z o f i c z n e m y [l e n i e o [w i e c i e w y r ó |n i a j e d n a k k o n s t r u k t y w n y k r y t y c y z m ,
c z y l i b a d a n i e w s z e l k i c h z a i p r z e c i w , a p r z e d e w s z y s t k i m s t o s o w a n i e l o g i c z n y c h
a r g u m e n t a c j i .
W Ba [c i w i e f i l o z o f o w a m o |e m y n a k a |d y t e m a t . I s t n i e j e j e d n a k t r a d y c y j n y p o d z i a B o b s z a r ó w
r e f l e k s j i f i l o z o f i c z n e j . J e d n y m z n a j w a |n i e j s z y c h j e s t m e t a f i z y k a ( o n t o l o g i a ) c z y l i o g ó l n a t e o r i a
b y t u . N a g r u n c i e m e t a f i z y k i r o z w a |a n e s p r o b l e m y d o t y c z c e r z e c z y w i s t o [c i , k t ó r e w y k r a c z a j
p o z a g r a n i c e z a g a d n i e D m o |l i w y c h d o b a d a n i a m e t o d a m i n a u k o w y m i .
W t a k i e j p e r s p e k t y w i e d o m e t a f i z y k i z a l i c z y m o |e m y : f i l o z o f i p r z y r o d y , c z y l i k o s m o l o g i ;
t e o l o g i , c z y l i n a u k o B o g u ; p s y c h o l o g i , c z y l i n a u k o d u s z y c z y t e | f i l o z o f i u m y s Bu
b a d a j c r e l a c j u m y s B c i a Bo , o s o b o w t o |s a m o [ i [w i a d o m o [.
K o l e j n e d z i a By f i l o z o f i i t o : e p i s t e m o l o g i a , c z y l i t e o r i a p o z n a n i a ; a k s j o l o g i a , c z y l i o g ó l n a t e o r i a
w a r t o [c i ; e t y k a , c z y l i n a u k a o m o r a l n o [c i ; e s t e t y k a d a w n i e j n a u k a o p i k n i e o r a z p r z e |y c i a c h
z n i m z w i z a n y c h , d z i s i a j n a u k a o s z t u c e i w y t w o r a c h a r t y s t y c z n y c h ; l o g i k a , n a g r u n c i e k t ó r e j
b a d a s i o g ó l n e s t r u k t u r y p o p r a w n e g o r o z u m o w a n i a o r a z d o b r e j a r g u m e n t a c j i . W s p ó Bc z e [n i e
j a k o a u t o n o m i c z n e o b s z a r y r e f l e k s j i f i l o z o f i c z n e j m o |n a w y m i e n i j e s z c z e f i l o z o f i j z y k a ,
f i l o z o f i n a u k s p o Be c z n y c h , f i l o z o f i p o l i t y c z n c z y f i l o z o f i p r a w a .
F i l o z o f i a n i e m u s i b y j e d n a k p o s t r z e g a n a j e d y n i e j a k o d y s c y p l i n a a k a d e m i c k a . M o |e o n a b y
t a k |e t r a k t o w a n a j a k o s p o s ó b m y [l e n i a i k o m u n i k o w a n i a s i w o b r b i e o t a c z a j c e g o n a s
[w i a t a .
M o d u B 1
M e t a f i z y k a
W s t p
1 . 1 . Z a g a d n i e n i e s t a Bo [c i i z m i a n y
1 . 2 . I d e a l i z m
1 . 3 . R e a l i z m
1 . 4 . U m y s B i c i a Bo
1 . 5 . W o l n o [ i d e t e r m i n i z m
W s t p
R o z w a |a n i a f i l o z o f i c z n e p r z y b i e r a j n i e w t p l i w i e n a j b a r d z i e j a b s t r a k c y j n p o s t a n a
g r u n c i e m e t a f i z y k i . S t d w Ba [n i e m e t a f i z y k u t o |s a m i a s i p o t o c z n i e z o d e r w a n y m i
o d r z e c z y w i s t o [c i s p e k u l a c j a m i m y [l o w y m i i m t n y m r o z u m o w a n i e m .
Z j z y k a g r e c k i e g o s Bo w o m e t a f i z y k a z n a c z y : t o , c o n a s t p u j e p o f i z y c e . P r z y j m u j e
s i , |e t e r m i n t e n w s z e d B d o s Bo w n i k a f i l o z o f i c z n e g o z a s p r a w s t a r o |y t n e g o g r e c k i e -
g o m y [l i c i e l a A r y s t o t e l e s a . P o d t y m t y t u Be m z g r o m a d z o n o b o w i e m w s z y s t k i e p e r -
g a m i n y , k t ó r e b y By u m i e s z c z o n e p o j e g o d z i e l e z a t y t u Bo w a n y m F i z y k a ( m e t a z n a c z y
p o g r e c k u t y l e , c o p o ) . A z a t e m r o z w a |a n i a o b e c n e n a g r u n c i e m e t a f i z y k i w y k r a c z a -
j p o z a o b s z a r d o c i e k a D d o t y c z c y c h p r o b l e m ó w c z y s t o f i z y k a l n y c h i p r z y n a l e | d o
n a u k i o p i e r w s z y c h z a s a d a c h b y t u .
P o c z t k o w o w s t a r o |y t n o [c i ( z a n i m p o j a w i B s i t e r m i n m e t a f i z y k a ) b a d a n i a t e g o c o
i s t n i e j e b y By [c i [l e p o w i z a n e z f i l o z o f i p r z y r o d y , c z y l i k o s m o l o g i . B y By o n e w ó w -
c z a s t o |s a m e z p r ó b a m i p o z n a n i a p r a p r z y c z y n y i p i e r w s z e j z a s a d y r z e c z y t z w . a r -
c h e .
W p ó zn i e j s z y c h o k r e s a c h ( s z c z e g ó l n i e w [r e d n i o w i e c z u ) z a s a d n i c z y m p r o b l e m e m
r o z w a |a n y m n a g r u n c i e m e t a f i z y k i b y Bo z a g a d n i e n i e i s t n i e n i a i n a t u r y B o g a ( m e t a f i -
z y k a b y Ba w ó w c z a s u z n a w a n a z a s Bu |e b n i c t e o l o g i i ) . P o c z w s z y o d r e n e s a n s u
p r z e d m i o t e m m e t a f i z y k i s t a j e s i i s t n i e n i e [w i a t a z e w n t r z n e g o .
2
W k o Dc u m e t a f i z y k a w s p ó Bc z e s n a z w r a c a s i k u c z Bo w i e k o w i j a k o p o d m i o t o w i u w i -
k Ba n e m u w [w i a t i h i s t o r i ( m e t a f i z y k a d z i e j ó w ) , b a d a j e g o n a t u r , e g z y s t e n c j , o g r a -
n i c z e n i a ( m e t a f i z y k a w o l n o [c i ) , p o w i n n o [c i i z w i z k i z i n n y m i l u d zm i ( e t y k a i s o c j o l o -
g i a ) .
N a j o g ó l n i e j m o |n a p o w i e d z i e , i | m e t a f i z y k a t o w s z e l k i e r o z w a |a n i a w y k r a c z a j c e
p o z a g r a n i c e z a g a d n i e D m o |l i w y c h d o b a d a n i a m e t o d a m i n a u k o w y m i , a d o t y c z c e
p o d s t a w o w y c h k a t e g o r i i i s t r u k t u r t e g o , c o i s t n i e j e .
3
1 . 1 . Z a g a d n i e n i e s t a Bo [c i i z m i a n y
T a k j a k b y Bo p o w i e d z i a n e w e w s t p i e , j e d n y m z n a j w c z e [n i e j r o z w a |a n y c h p r z e z f i -
l o z o f ó w z a g a d n i e n i e m b y Ba p i e r w s z a p r z y c z y n a i z a s a d a w s z y s t k i e g o , c o i s t n i e j e
a r c h e . P o c z w s z y o d V I w . p . n . e . s t a r o |y t n i G r e c y s t a r a l i s i o p i s a n a t u r i p o -
c h o d z e n i e r z e c z y w i s t o [c i , k t ó r a i c h o t a c z a Ba . J u | w ó w c z a s p o j a w i B s i p r o b l e m z w i -
z a n y z n i e m o |n o [c i p o g o d z e n i a z m i e n n y c h i s t a By c h c e c h [w i a t a .
S t a r o |y t n y m f i l o z o f e m z m i a n y i s t a w a n i a s i b y B H e r a k l i t z E f e z u ( o k . 5 4 0 o k . 4 8 0
r . p . n . e . ) . W t y p o w y d l a s i e b i e , m e t a f o r y c z n y s p o s ó b g Bo s i B o n , i | o b r a z e m r z e c z y w i -
s t o [c i m o |e b y r z e k a : N i e m o |n a w e j [ d w a r a z y d o t e j s a m e j r z e k i , b o w i e m N a
t y c h , k t ó r z y w s t p u j d o t e j s a m e j r z e k i , n a p By w a j c o r a z t o n o w e w o d y a z a t e m
[w i a t j e s t u k Ba d e m p By n n y m , d y n a m i c z n y m i i s t n i e j c y m w c z a s i e .
N i e t y l k o r z e k a , d o k t ó r e j w c h o d z i m y , a l e i m y s a m i s t a l e u l e g a m y p r z e m i a n o m . S k o -
r o w s z y s t k o p By n i e ( p a n t h a r h e i ) , t o t a k |e o s o b i e n i e m o |e m y p o w i e d z i e , |e p o
p r o s t u j e s t e [m y j e s t t y l k o t a k , |e s i n i e u s t a n n i e s t a j e m y : d z i e c k i e m , m Bo d z i e Dc e m ,
d o j r z a By m m |e m , s t a r c e m . T o , c o l u d z i e u z n a j z a t r w a By b y t , t o j e d y n i e p e w n e f o r -
m y , e t a p y w p r o c e s i e w i e c z n e g o p r z e m i j a n i a .
P o d Bo |e d l a w s z e l k i e j z m i a n y i j e d n o c z e [n i e d l a w s z y s t k i e g o , c o i s t n i e j e , s t a n o w i
w e d Bu g H e r a k l i t a j e d n a w i e c z n a i n i e p o d z i e l n a s u b s t a n c j a a r c h e . O w y m t w o r z y w e m
z a s a d r z e c z y , j e s t o g i e D, z k t ó r e g o w s z y s t k o p o w s t a j e i w k t ó r y m w s z y s t k o g i n i e .
O g i e D m o |e d o p r o w a d z i d o d e s t r u k c j i j a k i e g o [ p r z e d m i o t u , o g i e D w p o s t a c i w o j n y
m o |e d o p r o w a d z i d o p o |a r u f o r m [w i a t a s p o Be c z n e g o t a k i c h j a k p a Ds t w o c z y k u l t u -
r a . W t a k i e j p e r s p e k t y w i e [m i e r n i e j e s t j e d n a k k r e s e m |y c i a , a j e d y n i e p r z e j [c i e m
j e d n e j f o r m y i s t n i e n i a w i n n .
O g i e D d l a H e r a k l i t a j e s t p o d s t a w w s z y s t k i e g o g s t n i e j c s t a j e s i p o w i e t r z e m ,
w o d c z y w k o Dc u z i e m i W s z y s t k i e r z e c z y w y m i e n i a j s i n a o g i e D, a o g i e D w y -
m i e n i a s i n a w s z y s t k i e r z e c z y , t a k j a k t o w a r y w y m i e n i a s i n a z Bo t o , a z Bo t o w y m i e -
n i a s i n a t o w a r y . O g i e D j e s t p o n a d t o d e s t r u k c y j n s i B |y w i o Be m w y w o Bu j c y m
w [w i e c i e n a p i c i a i r u c h .
4
D l a t e g o t e | t w i e r d z i B, |e W a l k a j e s t c z y m [ p o w s z e c h n y m , a c z y m [ s p r a w i e d l i w y m
n i e z g o d a [ . . . ] W a l k a j e s t o j c e m w s z y s t k i c h r z e c z y , w s z y s t k i c h r z e c z y k r ó l e m . Zw i a t
z n a j d u j c y s i w w i e c z n y m r u c h u z b u d o w a n y j e s t b o w i e m w o p a r c i u o p a r y p r z e c i -
w i e Ds t w , p o z o s t a j c y c h w s t a n i e p e r m a n e n t n e g o k o n f l i k t u i t w o r z c y c h z a r a z e m n a j -
c u d o w n i e j s z z m o |l i w y c h h a r m o n i , t o n a p r z y k Ba d w Ba [n i e d z i k i n i e s p r a w i e d l i w o -
[c i l u d z i e m o g r o z p o z n a s p r a w i e d l i w o [, t a k j a k d o p i e r o c h o r o b a c z y n i z d r o w i e
p r z y j e m n y m i d o b r y m .
A d w e r s a r z a m i h e r a k l i t e j s k i e j f i l o z o f i i z m i a n y b y l i f i l o z o f o w i e z E l e i : P a r m e n i d e s ( o k .
5 1 5 o k . 4 5 0 r . p . n . e . ) i Z e n o n ( o k . 4 9 0 4 3 0 r . p . n . e . ) . W e d Bu g P a r m e n i d e s a : b y t j e s t
i n i e m o |e n i e b y ; n i e - b y t n i e j e s t i n i e m o |e w |a d e n s p o s ó b b y . B y t , z a t e m , n i e
p o w s t a j e i n i e g i n i e . J e s t n i e m o |l i w e , a b y p o w s t a w a B, g d y b y b o w i e m t a k b y Bo , t o m u -
s i a Bb y w y w i e [ s i a l b o z n i e - b y t u , a l b o z b y t u . N i e j e s t m o |l i w e , b y p o w s t a B z n i e -
b y t u , p o n i e w a | n i e - b y t u n i e m a , a l e t e | n i e j e s t m o |l i w e , b y w y Bo n i B s i z b y t u , p o n i e -
w a | w ó w c z a s b y j u | i s t n i a B i t y m s a m y m b y n i e p o w s t a B. W t e n s a m s p o s ó b m o |n a
w y t Bu m a c z y , i | n i e m o |l i w e j e s t t a k |e , b y g i n B. B y t j e s t z a t e m w i e c z n t e r a zn i e j s z o -
[c i b e z p o c z t k u i b e z k o Dc a , b e z p r z e s z Bo [c i i b e z p r z y s z Bo [c i . T a k r o z u m i a n y b y t
j e s t j e d y n r z e c z , k t ó r m o |n a p o m y [l e i w y r a z i .
I n t e r p r e t a t o r z y f i l o z o f i i E l e a t y z a u w a |a j , i | p o w y |s z e s t w i e r d z e n i e j e s t p i e r w s z y m
n a g r u n c i e m y [l i Z a c h o d u s f o r m u Bo w a n i e m z a s a d y n i e s p r z e c z n o [c i , t o z n a c z y z a s a -
d y , k t ó r a s t w i e r d z a , i | n i e j e s t m o |l i w e , a b y r z e c z y s p r z e c z n e m o g By r ó w n o c z e [n i e
w s p ó Bi s t n i e . J e d n a k P a r m e n i d e s o w i c h o d z i Bo p r z e d e w s z y s t k i m o p o k a z a n i e , |e ó w
t r w a By e l e m e n t n i e m o |e p o d l e g a |a d n e j z m i a n i e , b o w i e m t o , c o s i p o r u s z a t o , c o
p r z e m i j a n i e m o |e p r z y n a l e |e d o i s t n i e j c e g o s t a l e b y t u . W t a k i e j p e r s p e k t y w i e j e -
d y n w Ba [c i w o [c i [w i a t a , j e s t t o , |e ó w [w i a t i s t n i e j e , a j a k o [c i z m i e n i a j c e s i n i e
m o g b y i s t n i e n i e m .
J a k Ba t w o s i d o m y [l i , n a u k a P a r m e n i d e s a s z y b k o w y w o Ba Ba o s t r e p o l e m i k i . J e g o
p r z e c i w n i c y ( p o d o b n i e , j a k i c z y t a j c y t e n t e k s t s t u d e n c i . . . ) z a u w a |y l i b o w i e m , |e
t e o r i a t a z a p r z e c z e n i e i s t n i e n i a z m i a n y i r u c h u n i e d a j e s i p o g o d z i z n a s z y m i
c o d z i e n n y m i d o [w i a d c z e n i a m i . O b r o n y P a r m e n i d e s a p o d j B s i w ó w c z a s j e d e n
z j e g o u c z n i ó w Z e n o n z E l e i . P r z e d s t a w i B o n c z t e r y k a r k o Bo m n e a r g u m e n t y p r z e -
c i w r u c h o w i , k t ó r y c h p a r a d o k s a l n o [ p o k a z a B j u | A r y s t o t e l e s w s w o j e j F i z y c e .
5
W p i e r w s z y m z n i c h t z w . P a r a d o k s i e d y c h o t o m i i r u c h j e s t p r z e d s t a w i o n y j a k o n i e -
m o |l i w y , p o n i e w a | a b y j a k i e [ c i a Bo d o t a r Bo d o c e l u , m u s i a Bo b y n a j p i e r w p r z e b y p o -
Bo w d r o g i , k t ó r m a p o k o n a , z a n i m j e d n a k o s i g n i e t e n d y s t a n s , m u s i a Bo b y o s i -
g n p o Bo w t e j p o Bo w y i t a k w n i e s k o Dc z o n o [, b o w i e m k a |d o d l e g Bo [ m o |n a
j e s z c z e p o d z i e l i . J e s t z a t e m w e d Bu g Z e n o n a n i e m o |l i w e , a b y w s k o Dc z o n y m c z a s i e
p r z e b y n i e s k o Dc z e n i e w i e l e o d c i n k ó w z e w z g l d u n a t o , |e k a |d a w i e l k o [ d o -
p u s z c z a p o d z i a B w n i e s k o Dc z o n o [, n i e j e s t m o |l i w e , b y w s k o Dc z o n y m c z a s i e p r z e -
b y j a k k o l w i e k w i e l k o [ .
W d r u g i m p a r a d o k s i e t z w . A c h i l l e s i e Z e n o n o d w o Bu j e s i d o w y [c i g u , w k t ó r y m b i e -
r z e u d z i a B A c h i l l e s i |ó Bw . W e d Bu g E l e a t y n a j s z y b s z y z b i e g a c z y , c z y l i A c h i l l e s , n i g d y
n i e d o g o n i n a j p o w o l n i e j s z e g o |ó Bw i a j e [l i z a Bo |y m y h i p o t e t y c z n i e , i | t e n c h o o t r o -
c h g o n a s t a r c i e w y p r z e d z i B. Zc i g a j c y n a p o t k a n a t e s a m e k Bo p o t y , o k t ó r y c h b y Ba
m o w a p o p r z e d n i o .
A c h i l l e s m u s i a Bb y , b o w i e m n a j p i e r w d o t r z e d o p u n k t u , w k t ó r y m z n a j d o w a B s i |ó Bw
w m o m e n c i e s t a r t u , n a s t p n i e d o p u n k t u , w k t ó r y m |ó Bw z n a j d o w a B s i w m o m e n c i e ,
k i e d y A c h i l l e s o s i g n B p u n k t , z k t ó r e g o |ó Bw w y s t a r t o w a B, n a s t p n i e m u s i a Bb y d o -
t r z e d o t r z e c i e g o p u n k t u , w k t ó r y m z n a j d o w a B s i |ó Bw , k i e d y A c h i l l e s o s i g a B p u n k t
d r u g i i t a k w n i e s k o Dc z o n o [.
Z a Bó |m y , |e A c h i l l e s p o r u s z a s i d z i e s i r a z y s z y b c i e j n i | |ó Bw , a |ó Bw m a n a d n i m
d z i e s i m e t r ó w p r z e w a g i , w ó w c z a s g d y A c h i l l e s p r z e b d z i e o w e d z i e s i m e t r ó w ,
|ó Bw p r z e s u n i e s i o m e t r , k i e d y A c h i l l e s b d z i e p r z e m i e r z a B ó w m e t r , w t e d y |ó Bw
p r z e s u n i e s i o d z i e s i c e n t y m e t r ó w d a l e j i t a k w n i e s k o Dc z o n o [, p o n o w n i e b o -
w i e m m o |e m y m ó w i w n i e s k o Dc z o n o [ o c o r a z m n i e j s z y c h o d l e g Bo [c i a c h .
T r z e c i a r g u m e n t n a z y w a n y s t r z a B d o w o d z i , |e l u d z i o m j e d y n i e s i w y d a j e , i | s t r z a -
Ba w y p u s z c z o n a z Bu k u j e s t w r u c h u . E l e a t a z w r a c a u w a g n a t o , |e c z a s s k Ba d a s i
z s z e r e g u t e r a z , a w k a |d y m z m o m e n t ó w , n a j a k i e m o |n a p o d z i e l i c z a s l o t u ,
s t r z a Ba z a j m u j e t o s a m o m i e j s c e , a w i c p o z o s t a j e w s p o c z y n k u .
6
C z w a r t y a r g u m e n t j e s t n i e m n i e j p a r a d o k s a l n y . T o t a k z w a n y s t a d i o n t u t a j Z e n o n
s t a r a s i n a s p r z e k o n a , |e p r d k o [ j e s t w z g l d n a , a z a t e m w z g l d n y j e s t s a m
r u c h , k t ó r e g o p r d k o [ j e s t i s t o t n w Ba [c i w o [c i .
W [w i e t l e w s p ó Bc z e s n e j m a t e m a t y k i m o |e m y Ba t w o p o k a z a a b s u r d a l n o [ t a k i e j a r -
g u m e n t a c j i , j u | A r y s t o t e l e s z w r ó c i B u w a g n a p r z y k Ba d n a t o |e , c z a s j e s t t a k s a m o
p o d z i e l n y , j a k i o d c i n e k d r o g i , k t ó r m i a Bo b y p r z e b y j a k i e [ c i a Bo . D o n i o s Bo [ p a r a -
d o k s ó w Z e n o n a p o l e g a Ba j e d n a k n a t y m , |e z w r ó c i By o n e u w a g n a p o d s t a w o w e p r o -
b l e m y t r z e c i a r g u m e n t p o k a z u j e n a p r z y k Ba d , |e j e [l i z a d o w o l i m y s i t r a k t o w a n i e m
l i n i i p r o s t e j t a k , j a k g d y b y s k Ba d a Ba s i z b e z w y m i a r o w y c h p u n k t ó w i j e [l i p r z y j m i e m y ,
|e c z a s s k Ba d a s i z c h w i l , k t ó r e n i e t r w a j w c z a s i e , t o r u c h b d z i e w ó w c z a s n a -
s t p s t w e m s t a n ó w s p o c z y n k u .
C o w i c e j , d e m a s k a t o r z y a b s u r d a l n o [c i a r g u m e n t ó w E l e a t y d o d z i [ n i e m o g s i
u p o r a z p e w n y m i t r u d n o [c i a m i . W s p ó Bc z e s n y b r y t y j s k i f i l o z o f S i m o n B l a c k b u r n
z w r a c a n a t o u w a g , p o s Bu g u j c s i z b u d o w a n y m w o p a r c i u o w y w o d y Z e n o n a p r z y -
k Ba d e m :
W y o b r a zm y s o b i e l a m p , k t ó r a [w i e c i p r z e z p ó B m i n u t y , w y Bc z a s i n a w i e r m i n u -
t y , p ó zn i e j [w i e c i p r z e z j e d n ó s m . . . C z y p o u p By w i e m i n u t y l a m p a [w i e c i c z y n i e ?
Z m a t e m a t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a k a |d a o d p o w i e d z j e s t n i e d o p r z y j c i a , p o n i e -
w a | n i e i s t n i e j e o s t a t n i w y r a z t a k i e g o c i g u . W y d a j e s i w i c , |e o p i s a n a p r z e z n a s
l a m p a n i e m o |e i s t n i e , o d n o s i m y j e d n a k w r a |e n i e , |e m a m y t u w Ba [n i e d o c z y n i e n i a
z w i e r n y m m o d e l e m u k o Dc z o n e j p o d r ó |y A c h i l l e s a .
P r ó b r o z w i z a n i a p r o b l e m u s t a Bo [c i i z m i a n y b y B w s t a r o |y t n o [c i a t o m i z m ( m a t e r i a -
l i z m ) D e m o k r y t a ( o k . 4 6 0 o k . 3 7 0 r . p . n . e . ) . W e d Bu g D e m o k r y t a n a r z e c z y w i s t o [
s k Ba d a j s i a t o m y i p r ó |n i a . A t o m t o n a j m n i e j s z a n i e p o d z i e l n a c z s t k a m a t e r i i , k t ó r a
p o s i a d a o k r e [l o n e w Ba [c i w o [c i i j a k o t a k a p o z o s t a j e s t a Ba i n i e z m i e n n a n i c z y m b y t
o p i s a n y p r z e z P a r m e n i d e s a . Z d r u g i e j s t r o n y a t o m y n i e u s t a n n i e z m i e n i a j s w o j p o -
z y c j w p r z e s t r z e n i , z d e r z a j s i z e s o b , w y s t p u j w c o r a z t o n o w y c h k o n f i g u r a -
c j a c h p o z o s t a j z a t e m w c i g By m r u c h u n i c z y m r z e k a H e r a k l i t a .
7
R ó |n e a s p e k t y z a g a d n i e n i a s t a Bo [c i i z m i a n y b d p o j a w i a s i n a g r u n c i e m e t a f i z y k i
j e s z c z e w i e l o k r o t n i e , b d o n e t a k |e o b e c n e w f i l o z o f i i P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a , k t ó r y m
p o [w i c o n e z o s t a n k o l e j n e w y k Ba d y .
*
P r z y w o By w a n e t u t a j w y p o w i e d z i H e r a k l i t a , P a r m e n i d e s a , Z e n o n a i D e m o k r y t a m o |n a
o d n a l e z w : J . L e g o w i c z , F i l o z o f i a s t a r o |y t n e j G r e c j i i R z y m u . W y b ó r t e k s t ó w , P W N ,
W a r s z a w a 1 9 7 0 .
8
1 . 2 . I d e a l i z m
P o t o c z n i e i d e a l i z m Bc z o n y j e s t z p r z e d s t a w i a n i e m s o b i e [w i a t a l e p s z y m n i | j e s t
w r z e c z y w i s t o [c i c z y t e | h o Bd o w a n i e m w z n i o s By m , n i e r e a l n y m i n i e p r a k t y c z n y m i d e -
a Bo m . P r z e d m i o t e m p o n i |s z e g o w y k Ba d u b d z i e j e d n a k i d e a l i z m m e t a f i z y c z n y ,
w p r z y p a d k u k t ó r e g o o w e p o t o c z n e r o z u m i e n i e m o |e o k a z a s i n i e w y s t a r c z a j c e .
N a j o g ó l n i e j m o |n a p o w i e d z i e , i | m i a n e m i d e a l i z m u o k r e [l a s i k i e r u n k i f i l o z o f i c z n e ,
n a g r u n c i e k t ó r y c h g Bo s i s i , i | i d e a , m y [l , [w i a d o m o [ s p i e r w o t n e w s t o s u n k u d o
w s z e l k i e g o b y t u . P r z y k Ba d e m i d e a l i z m u m e t a f i z y c z n e g o j e s t i d e a l i z m o b i e k t y w n y
s t w o r z o n y w s t a r o |y t n e j G r e c j i p r z e z P l a t o n a ( o k . 4 2 7 3 4 7 r . p . n . e . ) .
P o d o b n i e j a k w c z e [n i e j H e r a k l i t , P a r m e n i d e s c z y Z e n o n r ó w n i e | P l a t o n z a j m o w a B
s i z a l e |n o [c i m i d z y t y m , c o w i e c z n e i n i e z m i e n n e , a t y m , c o j e s t n i e u s t a n n
z m i a n i r u c h e m .
P l a t o n s d z i B, i | w s z y s t k o , c o o b s e r w u j e m y z a p o [r e d n i c t w e m z m y s Bó w n i e u s t a n n i e
p By n i e n i c z y m o p i s a n a p r z e z H e r a k l i t a r z e k a . N i e i s t n i e j w i c |a d n e s t a Be p i e r -
w i a s t k i , k t ó r e n i e u l e g a j z m i a n i e i r o z k Ba d o w i . Zw i a t z j a w i s k , k t ó r y n a s o t a c z a n i e
j e s t j e d n a k j e d y n i s t n i e j c r z e c z y w i s t o [c i .
W e d Bu g P l a t o n a r z e c z y w i s t o [ w s w e j i s t o c i e j e s t b o w i e m c z y m [ d u c h o w y m ,
a n i e m a t e r i a l n y m . W i c e j , ó w b y t d u c h o w y i s t n i e j e p o z a c z Bo w i e k i e m i n i e z a l e |n i e
o d j e g o [w i a d o m o [c i p o s i a d a s a m o i s t n e g z y s t e n c j . L u d z i e j a k o i s t o t y c i e l e s n e
p r z y n a l e | d o m a t e r i a l n e g o [w i a t a p r z e d m i o t ó w , j e d n a k i c h p o w o Ba n i e p o z a t e n
[w i a t z d e c y d o w a n i e w y k r a c z a . A b y t o u c z y n i b a r d z i e j o b r a z o w y m P l a t o n p o s Bu g u j e
s i p o r ó w n a n i e m z w a n y m a l e g o r i j a s k i n i .
O p i s u j e o n n a s t p u j c s y t u a c j : W o l b r z y m i e j , p o d z i e m n e j , m r o c z n e j p i e c z a r z e
z n a j d u j s i s k u c i Ba Dc u c h a m i k a j d a n i a r z e . S i e d z o n i z w r ó c e n i p l e c a m i d o w y j [c i a ,
i c h n o g i i r c e s s k r p o w a n e t a k , |e m o g p a t r z e j e d y n i e n a [c i a n , k t ó r a z n a j d u j e
s i p r z e d n i m i . Z t y Bu , u w y l o t u o w e j j a s k i n i , w [w i e t l e d n i a c o [ s i d z i e j e . A l e k a j d a -
n i a r z e o p u [c i p i e c z a r y n i e s w s t a n i e , p o z o s t a j w m r o k u i j e d y n i e o b s e r w u j t e a t r
c i e n i p o j a w i a j c y s i p r z e d i c h o c z y m a .
9
M i e s z k a Dc y j a s k i n i s i e d z w t e j s a m e j p o z y c j i o d u r o d z e n i a n i e o d c z u w a j w i c u c i -
s k u k a j d a n , z d a j e i m s i , |e w i o d |y w o t w o l n y i n i e z a l e |n y . C i e n i e , d o k t ó r y c h t a k
p r z y w y k l i , j a w i i m s i j a k o c o [, c o i s t n i e j e r e a l n i e , c o m a b y t s a m o d z i e l n y i s t a n o w i
p r a w d z i w r z e c z y w i s t o [.
W e d Bu g P l a t o n a t a k w y g l d a |y c i e w i k s z o [c i l u d z i p r z y w y k l i [m y b r a p o z ó r z a
p r a w d , p r z y w y k l i [m y p r o w a d z i e g z y s t e n c j p u s t i p o w i e r z c h o w n , p r z y w y k l i [m y
d o |y c i a w o l n e g o o d w a r t o [c i i j a k i e g o k o l w i e k c e l u . . . J e d n a k w e d Bu g P l a t o n a o p u s z -
c z e n i e o w e j p i e c z a r y j e s t m o |l i w e . C z Bo w i e k n i e j e s t b o w i e m j e d y n i e c i a Be m , a [w i a t
p r z e d m i o t ó w d o s t p n y c h z a p o [r e d n i c t w e m z m y s Bó w n i e j e s t j e d y n d o s t p n m u
r e a l n o [c i . C z Bo w i e k p o s i a d a t a k |e d u s z , k t ó r a p r z y n a l e |y d o [w i a t a i d e i b y t ó w
w i e c z n y c h i n i e z m i e n n y c h , k t ó r y c h [w i a t m a t e r i a l n y j e s t j e d y n i e n i e d o s k o n a B k o p i .
J a k t w i e r d z i P l a t o n , w i e c z n a i n i e z m i e n n a i d e a n i e j e s t j e d n a k w c a l e |a d n f i z y c z n
p r a m a t e r i a r c h e . W i e c z n e i n i e z m i e n n e s d u c h o w e i c z y s t o a b s t r a k c y j n e w z o r -
c e , w e d Bu g k t ó r y c h w s z y s t k o z o s t a Bo s t w o r z o n e . O b s e r w u j c o t a c z a j c y n a s [w i a t ,
P l a t o n d o s z e d B d o w n i o s k u , |e p o d o b i e Ds t w o z j a w i s k w y s t p u j c y c h w p r z y r o d z i e
[w i a d c z y , i | i s t n i e j e o g r a n i c z o n a l i c z b a f o r m , k t ó r e s p o n a d c z y t e | k r y j s i z a
w s z y s t k i m , c o w i d z i m y w o k ó B n a s .
T e f o r m y t o w Ba [n i e i d e e a z a t e m w s z y s t k i m k o n i o m o d p o w i a d a b d c a d l a n i c h
w z o r e m i d e a k o D t a k s a m o , j a k w s z y s c y l u d z i e s o d w z o r o w a n i e m i d e i c z Bo w i e k .
S t o s u n e k m i d z y m r o k i e m j a s k i n i a [w i a t e m z n a j d u j c y m s i p o z a n i o d p o w i a d a
w i c s t o s u n k o w i m i d z y f o r m a m i o b e c n y m i w p r z y r o d z i e a [w i a t e m i d e i .
W y j a [n i a j c r e l a c j p o m i d z y [w i a t e m i d e i a m a t e r i a l n y m [w i a t e m z j a w i s k P l a t o n
o d w o By w a B s i d o i s t o t y d e m i u r g a b o g a i s t n i e j c e g o n a g r a n i c y d w ó c h [w i a t ó w ,
k t ó r y , w z o r u j c s i n a [w i e c i e i d e a l n y m , u p o r z d k o w a B z a s t a n y c h a o s [w i a t a m a t e -
r i a l n e g o ( n i e b y B o n s t w ó r c m a t e r i i t a n i e m a b o w i e m w e d Bu g P l a t o n a s w e g o p o -
c z t k u ) .
D o [w i a t a i d e i n i e m o |e m y d o t r z e , j e [l i s k u p i m y s i n a z j a w i s k a c h p o z n a w a n y c h z a
p o [r e d n i c t w e m n a s z y c h p i c i u n i e d o s k o n a By c h i u l e g a j c y c h z Bu d z e n i o m z m y s Bó w .
1 0
W [w i e c i e z m y s Bó w w s z y s t k o p By n i e , m y z a [ p o w i n n i [m y u c h w y c i t o , c o s t a Be . A t o
j e s t d o s t p n e j e d y n i e d z i k i r o z u m o w i . J a k b y Bo p o w i e d z i a n e w c z e [n i e j , c z Bo w i e k
p o s i a d a u l e g a j c e z m i a n o m , [m i e r t e l n e , m a t e r i a l n e c i a Bo , a l e p o n a d t o p o s i a d a t a k |e
n i e [m i e r t e l n , n i e m a t e r i a l n d u s z , k t ó r a j e s t s i e d l i s k i e m r o z u m u .
D z i k i o w e j d u s z y m o |e m y z w r ó c i s i k u [w i a t u i d e i , d z i k i n i e j m o |e m y o p u [c i
z n i e w a l a j c n a s p i e c z a r . J e s t t o m o |l i w e , b o w i e m d u s z e p o s z c z e g ó l n y c h l u d z i i s t -
n i a By w [w i e c i e i d e a l n y m z a n i m z Bc z y By s i z k o n k r e t n y m i c i a Ba m i P l a t o n w i e r z y B
w p r e e g z y s t e n c j d u s z . D u s z a , Bc z c s i z c i a Be m , z a p o m i n a o d o s k o n a l s z y m [w i e -
c i e , d o k t ó r e g o p r z y n a l e |y . J e d n a k d u s z e n i e k t ó r y c h l u d z i o d c z u w a j t s k n o t z a
m i e j s c e m , z k t ó r e g o p r z y b y By .
W i e d z y o s t a By c h f o r m a c h , c z y l i i d e a c h , n i e m o |e m y z d o b y p r z e z n a u k b o w i e m
a b y s i c z e g o [ n a u c z y , m u s i m y o d k r y j a k [ p r a w d , k t ó r e j u p r z e d n i o n i e z n a l i [m y
n i e m o |n a s i j e d n a k n a u c z y t e g o , c o s i w i e , a w i e d z a o i d e a c h j e s t w Ba [n i e w i e -
d z w r o d z o n . S t d c a Ba w i e d z a o i d e a c h j e s t o w o c e m p r z y p o m i n a n i a s o b i e t e g o , c o
j u | j e s t w n a s z y c h u m y s Ba c h . A n a s z e d o [w i a d c z e n i a z m y s Bo w e m o g m i e j e d y n i e
w p By w n a w p r o w a d z e n i e w r u c h n a s z e j p a m i c i i m o g p r o w a d z i n a s k u u [w i a d o -
m i e n i u s o b i e w i e d z y , k t ó r a j e s t w n a s , a k t ó r e j n a r a z i e n i e j e s t e [m y [w i a d o m i . D l a -
t e g o t e | P l a t o n t a k s y m p a t i d a r z y B m a t e m a t y k , j a k b o w i e m t w i e r d z i B, e l e m e n t a r n e
p r a w d y m a t e m a t y c z n e o d k r y w a m y p o p r z e z c z y s t r e f l e k s j , s o n e w i c d o [w i a d -
c z e n i e m n a s z y c h r e m i n i s c e n c j i .
D r o g k u b y t o m i d e a l n y m m o |n a d o b r z e p o k a z a p o p r z e z o d w o Ba n i e s i d o p l a t o D-
s k i e j t e o r i i m i Bo [c i . M i Bo [ p l a t o n i c z n a j a w i s i b o w i e m j a k o s i Ba p o [r e d n i c z c a
p o m i d z y t y m c o z m y s Bo w e i n a d z m y s Bo w e . W e d Bu g P l a t o n a n a j n i |s z y m p o z i o m e m
m i Bo [c i j e s t m i Bo [ f i z y c z n a .
J a k p i s z e : J u | z a m Bo d u c z Bo w i e k c h o d z i z a Ba d n y m i c i a Ba m i i , j e [l i g o t y l k o p r z e w o d -
n i k p r o w a d z i , k o c h a j e d n o z t y c h c i a B i t a m p Bo d z i m y [l i p i k n e ; n i e d Bu g o j e d n a k s p o -
s t r z e g a , |e p i k n o [ j a k i e g o k o l w i e k c i a Ba i p i k n o [ i n n y c h c i a B, t o n i b y s i o s t r y r o -
d z o n e , i |e j e [l i m a g o n i z a i s t o t p i k n , t o m u s i d o b r z e o c z y o t w o r z y i w i d z i e , |e
w e w s z y s t k i c h c i a Ba c h j e d n a i t a s a m a p i k n o [ t k w i .
1 1
A k i e d y t o z o b a c z y , z a c z y n a w s z y s t k i e p i k n e c i a Ba k o c h a ; t a m t e n g w a Bt o w n y |a r k u
j e d n e m u c i a Bu p r z y g a s a w n i m z a c z y n a , w y d a j e m u s i l i c h y i m a By . A p o t e m w i c e j
z a c z y n a c e n i p i k n o [ u k r y t w d u s z a c h n i | t , k t ó r a w c i e l e m i e s z k a ; t o t e |, j e [l i
w k i m [ z d r o w d u s z z n a j d z i e , c h o b y n a w e t j e j c i a Bo n i e s z c z e g ó l n i e k w i t Bo , w y s t a r -
c z a m u t o , i k o c h a z a c z y n a , i t r o s z c z y s i , i z n o w u t a k i e m y [l i p Bo d z i , i s z u k a , k t o b y
t e | m Bo d e g o c z Bo w i e k a r o z w i n p o t r a f i B; z c z a s e m m u s i z o b a c z y p i k n o u k r y t e
w c z y n a c h i p r a w a c h i z n o w u p o z n a , |e i o n o w k a |d y m j e s t j e d n o i t o s a m o .
W t e d y m u s i p i k n o c i a B z a c z n i e w y d a w a c z y m [ m a By m i z n i k o m y m . O d c z y n ó w
p r z e j d z i e d o n a u k , a k i e d y c a B i c h p i k n o [ z o b a c z y , k i e d y s i n a t a k i e s k a r b y p i k -
n a s p o j r z y , n i e b d z i e j u | n i e w o l n i c z o w i s i a B u j e d n o s t k o w e j f o r m y j e g o [ . . . ] T e n , k t o
a | d o t d z a s z e d B w s z k o l e E r o s a , k o l e j n e s t o p n i e p i k n a p r a w d z i w e g o o g l d a j c , t e n
j u | d o k o Dc a d r o g i m i Bo [c i d o b i e g a .
I n a g l e m u s i c u d o d s Ba n i a : p i k n o s a m o w s o b i e , o n o s a m o w s w e j i s t o c i e . O t w i e r a
s i p r z e d n i m t o , d o c z e g o s z By w s z y s t k i e j e g o t r u d y p o p r z e d n i e ; o n o g l d a p i k n o
w i e c z n e , k t ó r e n i e p o w s t a j e i n i e g i n i e , i n i e r o z w i j a s i a n i n i e w i d n i e , a n i j e s t z j e d -
n e j s t r o n y p i k n e a z d r u g i e j s z p e t n e [ . . . ] a n i t e | d l a j e d n e g o p i k n e , a d l a d r u g i e g o
s z p e t n e . I n i e u k a r z e m u s i p i k n o n i b y t w a r z a l b o r c e j a k i e , l u b j a k a k o l w i e k c z s t -
k a c i e l e s n a , a n i j a k o s Bo w o , n i w i e d z a j a k a k o l w i e k , a n i j a k o c e c h a j a k i e g o [, p o -
w i e d z m y , s t w o r z e n i a , n i z i e m i , n i n i e b a , a n i c z e g o k o l w i e k i n n e g o , t y l k o p i k n o s a m o
w s o b i e n i e z m i e n n e i w i e c z n e , a w s z y s t k i e i n n e p r z e d m i o t y p i k n e u c z e s t n i c z
w n i m j a k o [ w t e n s p o s ó b , |e p o d c z a s g d y s a m e p o w s t a j i g i n , o n o a n i s i p e Bn i e j -
s z y m n i e s t a j e , a n i u b o |s z y m , a n i g o |a d n a w o g ó l e z m i a n a n i e d o t y k a ( P l a t o n ,
1 9 5 7 : 1 1 7 - 1 1 9 ) .
W t e n s p o s ó b , z a c z y n a j c o d z m y s Bo w e j f a s c y n a c j i p i k n e m o b e c n y m w l u d z k i m c i e -
l e , m o |e m y d o j [ ( p r z y p o m n i e s o b i e ) d o m i Bo [c i i d e i p i k n a p i k n a s a m e g o
w s o b i e , n i e z m i e n n e g o i w i e c z n e g o . D l a P l a t o n a , p o d o b n i e j a k i d l a i n n y c h s t a r o |y t -
n y c h G r e k ó w , p i k n o j e s t t o |s a m e z d o b r e m , p r z e z c o m i Bo [ j e s t t a k |e s i B w z n o -
s z c n a s k u d o b r u .
I d e a l n e p i k n o o b e c n e w p i k n i e z m y s Bo w y m , r o z p a l a d u s z c z Bo w i e k a , k t ó r a p r a g n i e
o d t d p o w r ó c i t a m s k d p r z y s z Ba , p r a g n i e p o w r ó c i d o [w i a t a d o s k o n a By c h i w i e c z -
1 2
n y c h i d e i . J e s t t o j e d n a k m o |l i w e d o z r e a l i z o w a n i a d o p i e r o p o w y z w o l e n i u s i
z n i e w o l i c i e l e s n e g o |y c i a .
W s p ó Bc z e [n i e p r z e z s Bo w o i d e a r o z u m i e m y p o j c i e , m y [l , p r z e d s t a w i e n i e u m y s Bo -
w e . J a k w i d a , w p l a t o Ds k i m i d e a l i z m i e o b i e k t y w n y m i d e a n i e d a j e s i z r e d u k o w a
d o p e r s p e k t y w y p s y c h o l o g i c z n e j . D l a P l a t o n a i d e a j e s t b o w i e m c z y m [, c o s t a n o w i
s p e c y f i c z n y p r z e d m i o t m y [l i j e s t c z y m [, k u c z e m u m y [l m o |e s i d o p i e r o z w r ó c i ,
j e s t b y t e m i s t n i e j c y m n i e z a l e |n i e o d n a s z e j [w i a d o m o [c i .
1 3
1 . 3 . R e a l i z m
P o t o c z n i e r e a l i z m r o z u m i a n y j e s t j a k o p o s t a w a |y c i o w a p o l e g a j c a n a t r z e zw e j o c e -
n i e r z e c z y w i s t o [c i i p o z w a l a j c a n a w y b ó r t a k i c h [r o d k ó w d z i a Ba n i a , k t ó r e p r o w a d z i
b d d o s k u t e c z n e g o o s i g n i c i a w y z n a c z o n y c h c e l ó w . P r z e d m i o t e m t e g o w y k Ba d u
b d z i e j e d n a k r e a l i z m m e t a f i z y c z n y , a z a t e m t a k i , d o k t ó r e g o p r o w a d z i r e f l e k s j a
f i l o z o f i c z n a .
O g ó l n i e m o |n a p o w i e d z i e , i | r e a l i z m j e s t t o p o g l d , w r a m a c h k t ó r e g o p r z y j m u j e
s i , |e n a s z e p o z n a n i e z m y s Bo w e s i g a p r a w d z i w e j r z e c z y w i s t o [c i . R e a l i z m m e t a f i -
z y c z n y z a k Ba d a i s t n i e n i e r e a l n y c h b y t ó w , n i e z a l e |n y c h w b y t o w a n i u o d p o z n a j c e g o
p o d m i o t u i j e g o [w i a d o m o [c i . W a |n e j e s t j e d n a k t o , b y n i e s p r o w a d z a r e a l i z m u d o
m a t e r i a l i z m u , w e d l e k t ó r e g o w s z e l k a r z e c z y w i s t o [ p o s i a d a n a t u r m a t e r i a l n
( p r z y k Ba d e m t a k i e g o s t a n o w i s k a b y B c h o c i a |b y a t o m i z m D e m o k r y t a , o k t ó r y m m ó w i l i -
[m y w c z e [n i e j ) .
M a t e r i a l i z m n a g r u n c i e m e t a f i z y k i p r z e c i w s t a w i a s i b o w i e m s p i r y t u a l i z m o w i g Bo -
s z c e m u , |e p r a w d z i w a r z e c z y w i s t o [ j e s t n a t u r y d u c h o w e j i s t n i e j e j e d y n i e s u b -
s t a n c j a d u c h o w a ( d u s z a i n d y w i d u a l n a i a b s o l u t b o s k i ) , z a [ [w i a t c i e l e s n y j e s t p r z e -
j a w e m o w e g o p i e r w i a s t k a d u c h o w e g o .
N a t o m i a s t r e a l i z m m e t a f i z y c z n y p r z e c i w s t a w i a s i n a j c z [c i e j i d e a l i z m o w i m e t a f i -
z y c z n e m u ( P l a t o n ) , k t ó r y z a k Ba d a , i | i d e e s b y t a m i s a m o d z i e l n y m i , o b i e k t y w n y m i
i s t a n o w i c y m i z a r a z e m p o r z d e k r z e c z y w i s t o [c i n i e d o s t p n e j z a p o [r e d n i c t w e m
z m y s Bó w , a o s i g a l n e j j e d y n i e r o z u m o w o . S t d t e | i d e a l i z m o b i e k t y w n y P l a t o n a m o -
|e m y t a k |e n a z w a r e a l i z m e m s p i r y t u a l i s t y c z n y m . J a k b y Bo b o w i e m p o w i e d z i a n e
w p o p r z e d n i m r o z d z i a l e , w e d Bu g P l a t o n a , d z i k i p r z y p o m i n a n i u s o b i e i d e i , m o |e m y
u d o w o d n i i c h r e a l n o [ p i e r w o t n e i s t n i e n i e i o b e c n o [ i d e i w l u d z k i m u m y [l e ( w
n a s z e j d u s z y ) .
P r z y k Ba d e m r e a l i z m u m e t a f i z y c z n e g o j e s t t z w . r e a l i z m u m i a r k o w a n y A r y s t o t e l e s a
( 3 8 4 3 2 2 r . p . n . e . ) . A r y s t o t e l e s k s z t a Bc i B s i w A k a d e m i i P l a t o Ds k i e j , s z y b k o j e d n a k
o d r z u c i B n a u k i s w e g o m i s t r z a , m a w i a B o n : P l a t o n j e s t m i d r o g i , l e c z d r o |s z o d e D j e s t
m i p r a w d a . J a k p o w i e d z i e l i [m y w c z e [n i e j , P l a t o n a n a j b a r d z i e j i n t e r e s o w a By s t a Be ,
1 4
n i e z m i e n n e f o r m y - i d e e d o s t p n e j e d y n i e d z i k i w e j r z e n i u w e w Ba s n a d u s z . A r y s t o t e -
l e s z w r ó c i B s i n a t o m i a s t k u p r z y r o d z i e b y B n i e t y l k o w i e l k i m s t a r o |y t n y m f i l o z o f e m ,
a l e t a k |e p i e r w s z y m u c z o n y m - p r z y r o d n i k i e m E u r o p y , p o s Bu g u j c y m s i p r e c y z y j n y m
j z y k i e m i o p i e r a j c y m s w o j e t e o r i e n a r z e t e l n y c h e m p i r y c z n y c h s t u d i a c h p r z y r o d y .
A r y s t o t e l e s o d r z u c i B P l a t o Ds k i e o d r ó |n i e n i e [w i a t a i d e i o d m a t e r i a l n e g o [w i a t a z j a -
w i s k . J a k t w i e r d z i B: i d e e n i e s o b i e k t y w n r z e c z y w i s t o [c i , a j e d y n i e w y t w o r e m a b s -
t r a k c j i . N i e i s t n i e j z a t e m p o z a k o n k r e t n y m i r z e c z a m i , k t ó r e s n a m d o s t p n e z a p o -
[r e d n i c t w e m z m y s Bó w . P o g l d ó w A r y s t o t e l e s a n i e m o |n a j e d n a k s p r o w a d z i d o m a -
t e r i a l i z m u , w e d l e k t ó r e g o j e d y n i s t n i e j c s u b s t a n c j j e s t m a t e r i a , b o w i e m ( j a k
t w i e r d z i B) a n i i d e e , a n i m a t e r i a n i e i s t n i e j s a m o d z i e l n i e . W s z y s t k o c o i s t n i e j e w t a k i e j
p e r s p e k t y w i e , o k a z u j e s i b y z Bo |e n i e m f o r m y i m a t e r i i .
M a t e r i a s t a n o w i s k Ba d n i k w s z y s t k i e g o , c z e g o d o [w i a d c z a m y , j e s t w i e c z n a , a l e z a r a -
z e m n i e o k r e [l o n a i p o z b a w i o n a w s z e l k i c h w Ba [c i w o [c i . J e s t o n a c z y s t m o |l i w o [c i ,
j e s t p o d Bo |e m w s z y s t k i c h p r o c e s ó w , k t ó r e o b s e r w u j e m y w [w i e c i e , n i e b d c j e d n o -
c z e [n i e i c h p r z y c z y n . W e d Bu g A r y s t o t e l e s a o w a c z y s t a p o t e n c j a l n o [ m o |e s i
p r z e k s z t a Bc i w r z e c z y w i s t o [ d o p i e r o w p o Bc z e n i u f o r m . A z a t e m , t o d o p i e r o f o r -
m a j e s t z a s a d a k t y w n i k s z t a Bt u j c , d z i k i n i e j m a t e r i a s t a j e s i k o n k r e t n r z e c z .
F o r m a d l a A r y s t o t e l e s a j e s t t y m s k Ba d n i k i e m b y t u , k t ó r y j e s t p r z y c z y n w s z e l k i e j
z m i a n y i r u c h u , a l e t a k |e c e l e m , d o k t ó r e g o z m i e r z a w s z y s t k o , c o i s t n i e j e . D l a t e g o
w e d Bu g f i l o z o f a z a w s z e z |o Bd z i w y r a s t a j d b y , a d z i e c i z m i e n i a j s i w d o r o -
s By c h l u d z i . W s z e l k i e z m i a n y s b o w i e m c e l o w e w s z y s t k o z m i e r z a d o o s i g n i c i a
o k r e [l o n e j f o r m y . O c z y w i [c i e n i e k a |d e m u |o Bd z i o w i b d z i e d a n e r o z w i n s i
w d o r o s By d b t a k s a m o , j a k n i e k a |d e d z i e c k o b d z i e m i a Bo s z c z [c i e d o r o s n .
J e d n a k , j e [l i p o s z c z e g ó l n e m u i s t n i e n i u p o z w o l i m y n a n i e z a k Bó c o n y r o z w ó j , t o z a -
u w a |y m y , |e b d z i e o n o d |y d o p e w n e j p o s t a c i f o r m y t y p o w e j d l a p r z e d s t a w i c i e -
l i d a n e g o g a t u n k u . P o d o b n i e k a m i e D p o d r z u c o n y d o g ó r y z a w s z e b d z i e s p a d a
w d ó B, d o p ó k i n i e o s i g n i e s t a n u s p o c z y n k u n a p o w i e r z c h n i z i e m i c z y l i f o r m a j a k
j e s t s t a n s p o c z y n k u j e s t t y p o w a d l a k a |d e g o k a m i e n i a .
1 5
F o r m a j e s t z a t e m p e w n j a k o [c i r z e c z y , a n i e o k r e [l o n r z e c z p o s z c z e g ó l n . Z Bo -
|e n i e m m a t e r i i i f o r m y s t a k |e w s z y s t k i e w y t w o r y c z Bo w i e k a w e w s z y s t k i m , c o
t w o r z y m y z n a j d u j e s i f u n d a m e n t m a t e r i a l n y i i d e a l n a z a s a d a . M o |n a t o p o k a z a n a
p r z y k Ba d z i e m a r m u r o w e g o p o s g u . S k Ba d a s i o n z d w ó c h e l e m e n t ó w : b e z k s z t a Bt n e -
g o t w o r z y w a , k t ó r e i s t n i a Bo z a n i m j a k i [ r z e zb i a r z p r z y s t p i B d o p r a c y o r a z f o r m y , c z y l i
i d e a l n e g o k s z t a Bt u , k t ó r y n a d a B a r t y s t a b r y l e m a r m u r u , c z y n i c z n i e j r z e zb . A z a t e m
f o r m a i s t n i e j c a w u m y [l e r z e zb i a r z a b y Ba p r z y c z y n p o w s t a n i a p o s a g u , a l e t a k |e
s t a n o w i Ba c e l , d o k t ó r e g o z m i e r z a B a r t y s t a , k s z t a Bt u j c k a m i e D.
W s z y s t k o , c o i s t n i e j e k a |d a s u b s t a n c j a j e s t z a t e m z Bo |e n i e m m a t e r i i i f o r m y .
P o p r z e z w p r o w a d z e n i e d o s w o j e j f i l o z o f i i k a t e g o r i i s u b s t a n c j i A r y s t o t e l e s s t a r a B s i
p o g o d z i d w a p r z e c i w s t a w n e n u r t y m y [l i g r e c k i e j : t r a d y c j m a t e r i a l i s t y c z n e j f i l o z o f i i
p r z y r o d y ( D e m o k r y t a ) i P l a t o Ds k i i d e a l i z m . J a k p i s z e A r y s t o t e l e s :
F o r m n a z y w a m y i s t o t r z e c z y i j e j p i e r w s z s u b s t a n c j [ . . . ] F o r m a j e s t r z e c z y w i s t o -
[c i r z e c z y i j e j a k t e m [ . . . ] W s z y s t k o , c o k o l w i e k s i z m i e n i a , z m i e n i a s i j a k o c o [,
p r z e z c o [ i w c o [. T o , p r z e z c o s i z m i e n i a , j e s t p r z y c z y n s p r a w c z , t o , c o s i
z m i e n i a , m a t e r i , t o , w c o s i z m i e n i a , f o r m [ . . . ] C z y m j e s t c i s z a w p o w i e t r z u ? J e s t
t o s p o k ó j w s z e r o k i c h p r z e s t r z e n i a c h p o w i e t r z n y c h . M a t e r i j e s t t u t a j p o w i e t r z e , a k -
t u a l n o [c i i s u b s t a n c j s p o k ó j . C z y m j e s t c i s z a n a m o r z u ? J e s t t o g Ba d k a p o w i e r z c h -
n i a m o r z a . M a t e r i a l n y m s u b s t r a t e m j e s t t u t a j m o r z e , a k t u a l n o [c i i f o r m g Ba d k o [
p o w i e r z c h n i . Z t e g o , c o p o w i e d z i a n o , j a s n o w y n i k a , c z y m j e s t c i e l e s n a s u b s t a n c j a
i w j a k i s p o s ó b i s t n i e j e . W j e d e n s p o s ó b i s t n i e j e j a k o m a t e r i a , w d r u g i j a k o a k t u a l n o [
i f o r m a , w t r z e c i j a k o z Bo |e n i e . ( M a r k i e w c z , 1 9 8 7 : 5 1 - 5 2 ) .
O d r z u c a j c p l a t o Ds k i p o d z i a B [w i a t a n a u m y s Bo w y i z m y s Bo w y , A r y s t o t e l e s u z n a j e
o s t a t e c z n i e , |e r z e c z y , z j a w i s k a , k t ó r e n a s o t a c z a j , d a j s i z a r ó w n o w i d z i e , j a k
i w i e d z i e . F o r m a o k r e [l a w y g l d r z e c z y , a l e t a k |e t o , c o g a t u n k o w e c z y t e | t y p o w e
d l a j a k i e j [ k a t e g o r i i b y t u . D z i k i t e m u o d o b s e r w a c j i w i d z i a l n e g o k s z t a Bt u m o |n a
d o j [ d o w i e d z y o i s t o c i e w s z y s t k i e g o , c o n a s o t a c z a .
R ó w n i e | c z Bo w i e k j a k o s u b s t a n c j a w t a k i e j p e r s p e k t y w i e j e s t z Bo |e n i e m m a t e r i i , c z y l i
c i a Ba , o r a z f o r m y , c z y l i d u s z y . W s w o i m d z i e l e P e r p s y c h e s ( O d u s z y ) A r y s t o t e l e s
w y m i e n i a t r z y p o z i o m y d u s z y . N a j n i |s z y p o z i o m t o d u s z a w e g e t a t y w n a z n a j d u j e
1 6
s i o n a w e w s z y s t k i m , c o |y j e n a z i e m i o d p o w i a d a z a w z r o s t i o d |y w i a n i e . W y |s z y
p o z i o m s t a n o w i d u s z a z m y s Bo w a o d p o w i a d a j c a z a m o |l i w o [ p o s t r z e g a n i a , w y -
o b r a zn i , a t a k |e z a p o p d p o |d a n i a p r z y j e m n o [c i i u n i k a n i a p r z y k r o [c i . D o p i e r o
p r z y d r u g i m r o d z a j u d u s z y m o |e m y w i c m ó w i o t y m c o d z i s i a j n a z w a l i b y [m y f u n k -
c j a m i p s y c h i c z n y m i . N a j w y |s z y p o z i o m s t a n o w i d u s z a m y [l c a w Ba [c i w a j e d y n i e
c z Bo w i e k o w i j e j z d o l n o [c i j e s t p o z n a w a n i e b y t u i d o b r a . Z n a j c d o b r o , m o |e o n a
k i e r o w a l u d z k w o l , p r z e z c o w o l a s t a j e s i d o p i e r o r o z u m n a .
W e d Bu g A r y s t o t e l e s a w s z y s t k o , c o i s t n i e j e d |y d o o s i g n i c i a o k r e [l o n e j f o r m y , k t ó -
r a j e s t z a r a z e m p r z y c z y n i s t n i e n i a , j a k i c e l e m w s z e l k i e g o r u c h u , z m i a n y i r o z w o j u .
P r z e m i a n y , j a k i m p o d l e g a j p o s z c z e g ó l n e p r z e d m i o t y , s t a j s i z r o z u m i a Be t y l k o
w t e d y , k i e d y z a u w a |y m y z a r ó w n o z a w a r t e w n i c h p r z y c z y n y o r a z c e l e . K a |d y s t a n ,
w j a k i m m o |e z n a l e z s i i s t n i e n i e j e s t b o w i e m w y n i k i e m o k r e [l o n y c h p r z y c z y n i z a -
r a z e m s p e Bn i e n i e m o k r e [l o n e g o c e l u . O t a c z a j c y n a s [w i a t j e s t w i c Ba Dc u c h e m
p r z y c z y n o w o i c e l o w o p o w i z a n y c h z d a r z e D.
J e d n a k d l a A r y s t o t e l e s a t a k i Ba Dc u c h w z a j e m n y c h o d d z i a By w a D n i e m o |e s i c i g n
w n i e s k o Dc z o n o [. M u s i i s t n i e p i e r w s z a p r z y c z y n a i o s t a t e c z n y c e l , k t ó r y m j e s t B ó g
P i e r w s z y P o r u s z y c i e l , k t ó r y m i m o i | s a m n i e p o d l e g a z m i a n o m ( n i e z a w i e r a b o -
w i e m m a t e r i i , a z a t e m |a d n e j p o t e n c j a l n o [c i ) , s t a n o w i p r z y c z y n w s z e l k i e g o r u c h u
w [w i e c i e . T e n e l e m e n t f i l o z o f i i A r y s t o t e l e s a , j a k s i p ó zn i e j p r z e k o n a m y , p r z y c z y n i
s i t a k |e d o j e j c h r y s t i a n i z a c j i .
1 7
1 . 4 . U m y s B i c i a Bo
K i e d y z a p y t a m y s i : C o t o z n a c z y m y [l e ? C z y m j e s t [w i a d o m o [? , t y m s a m y m
w k r o c z y m y n a o b s z a r r o z w a |a D t y p o w y c h d l a t z w . f i l o z o f i i u m y s Bu . K l a s y c z n y m
p r o b l e m e m t u t a j p o d e j m o w a n y m j e s t z a g a d n i e n i e s t o s u n k u d u s z y i c i a Ba . C h o d z i
w i c o r e l a c j p o m i d z y t y m c o f i z y c z n e , m a t e r i a l n e , a t y m c o p s y c h i c z n e , m e n -
t a l n e .
W i e l u w y b i t n y c h m e t a f i z y k ó w p o d e j m o w a Bo p r ó b o k r e [l e n i a n a t u r y u m y s Bu i c i a Ba
o r a z t e g o , w j a k i s p o s ó b n a s z u m y s B o d d z i a Bu j e n a c i a Bo i o d w r o t n i e . P o d o b n i e w i k -
s z o [ l u d z i , n i e z a j m u j c y c h s i n a c o d z i e D f i l o z o f i , i n t e r e s u j e s i z a r ó w n o s w o i m
z d r o w i e m p s y c h i c z n y m , j a k i f i z y c z n y m . W i k s z o [ z n a s o d r ó |n i a b o w i e m d o [w i a d -
c z e n i a [w i a t a z e w n t r z n e g o o d w Ba s n e g o |y c i a w e w n t r z n e g o u c z u , m y [l i , s t a -
n ó w e m o c j o n a l n y c h , p r a g n i e D, d e c y z j i c z y w y o b r a |e D.
P o g l d , w e d l e k t ó r e g o u m y s B i c i a Bo s d w o m a z u p e Bn i e r ó |n y m i r o d z a j a m i b y t u , n a -
z y w a n y j e s t d u a l i z m e m . Z a k Ba d a s i t u t a j i s t n i e n i e d w ó c h s u b s t a n c j i : n i e - f i z y c z n e j ,
c z y l i u m y s Bu ( l u b d u s z y ) o r a z m a t e r i a l n e j , c z y l i c i a Ba . W t a k i e j p e r s p e k t y w i e m y [l e n i e
n i e j e s t r e d u k o w a n e d o p r o c e s ó w f i z y c z n y c h i c h e m i c z n y c h z a c h o d z c y c h w n a s z y m
m ó z g u , a z a t e m u m y s Bu n i e m o |e m y u t o |s a m i a j e d y n i e z m ó z g i e m . W i |e t o s i
z d o s t r z e |e n i e m t e g o , i | u m y s B p o s i a d a w Ba s n o [c i r ó |n e o d w Ba s n o [c i p r z e d m i o t ó w
f i z y c z n y c h w Ba s n o [c i m e n t a l n y c h t a k i c h j a k m e l a n c h o l i a , b ó l c z y g n i e w n i e m o |n a
w y t Bu m a c z y n a g r u n c i e f i z y k i c z y c h e m i i . . .
Z t a k i m s t a n o w i s k i e m n a j c z [c i e j Bc z y s i o c z y w i [c i e w i a r a w m o |l i w o [ k o n t y n u a c j i
|y c i a m e n t a l n e g o p o [m i e r c i c i a Ba . S k o r o b o w i e m z a k Ba d a m y , |e u m y s B z e s w o i m i
w Ba s n o [c i a m i m e n t a l n y m i n i e j e s t u z a l e |n i o n y o d t e g o c o m a t e r i a l n e , t o m o |e m y
p r z y j , i | k o n t y n u u j e o n s w o j d z i a Ba l n o [ r ó w n i e | w t e d y , g d y c i a Bo u l e g Bo d e s t r u k -
c j i . D u a l i s t a m i s z a t e m w s z y s c y l u d z i e w i e r z c y w n i e [m i e r t e l n o [ d u s z y .
P r z y j m u j c d u a l i z m , s t a j e m y p r z e d p y t a n i e m o r e l a c j z a c h o d z c p o m i d z y u m y -
s Be m i c i a Be m . N a s z e c o d z i e n n e d o [w i a d c z e n i a z d a j s i b o w i e m w s k a z y w a n a t o ,
|e t e d w a t a k r ó |n e [w i a t y s j e d n a k w j a k i [ s p o s ó b z e s o b p o w i z a n e . Z d a r z e n i a
1 8
o b e c n e w [w i e c i e f i z y c z n y m w y r a zn i e o d d z i a Bu j n a [w i a t m e n t a l n y , m o g n a p r z y -
k Ba d d o p r o w a d z i d o z m i a n y n a s z y c h m y [l i c z y s t a n u e m o c j o n a l n e g o . P o d o b n i e j a k
n a s z e p r a g n i e n i a m o g o d d z i a By w a n a [w i a t f i z y c z n y .
Z w i z k i e m u m y s Bu i c i a Ba z a j B s i f r a n c u s k i f i l o z o f K a r t e z j u s z ( 1 5 9 4 1 6 5 0 ) . P i s z c
o c z Bo w i e k u , K a r t e z j u s z z a c z B o d r a d y k a l n e g o w t p i e n i a . J a k t w i e r d z i B: m o g s o b i e
w y o b r a z i , |e m o j e c i a Bo n i e i s t n i e j e , |e w s z y s t k o j e s t z w o d n i c z g r s n ó w , |e [w i a t
w o k ó B m n i e n i e i s t n i e j e , j e s t j e d y n i e p o z o r e m n i c z y m s y m u l a c j a [w i a t a z f i l m u M a t r i x .
W o w y m p o w s z e c h n y m w t p i e n i u j e d n o p r z y n a j m n i e j j e s t j e d n a k r z e c z n i e w t p l i w
t o , |e w t p i . A s k o r o w t p i , t o m y [l , a j e [l i m y [l , t o j e s t e m . S t d s By n n e k a r t e -
z j a Ds k i e c o g i t o e r g o s u m ( m y [l , w i c j e s t e m ) .
W e d Bu g K a r t e z j u s z a d w i e s u b s t a n c j e : u m y s B i c i a Bo p o z o s t a j w z w i z k u p r z y c z y n o -
w o - s k u t k o w y m . D o z n a n i a z m y s Bo w e s p o w o d o w a n e p r z e z m e c h a n i c z n e b o d zc e ,
k t ó r e w y w o Bu j m e c h a n i c z n e r e a k c j e . C z y l i i n f o r m a c j e z o r g a n ó w z m y s Bo w y c h p r z e -
k a z y w a n e s p o p r z e z s y s t e m n e r w o w y d o m ó z g u . J a k p i s z e w s w o i c h M e d y t a c j a c h :
U c z y m n i e t a k |e n a t u r a p r z e z o w e w r a |e n i a b ó l u , g Bo d u , p r a g n i e n i a i t d . , |e j a n i e
j e s t e m t y l k o o b e c n y w m o i m c i e l e , t a k j a k |e g l a r z n a o k r c i e , l e c z |e j e s t e m z n i m j a k
n a j [c i [l e j z Bc z o n y i j a k g d y b y z m i e s z a n y , t a k |e t w o r z z n i m j a k b y j e d n c a Bo [.
W p r z e c i w n y m b o w i e m r a z i e j a , k t ó r y n i e j e s t e m n i c z y m i n n y m j a k r z e c z m y [l c ,
n i e o d c z u w a Bb y m b ó l u , g d y c i a Bo m o j e z o s t a n i e z r a n i o n e , l e c z s a m y m t y l k o i n t e l e k -
t e m u j m o w a Bb y m o w o z r a n i e n i e , t a k j a k |e g l a r z u j m u j e w z r o k i e m , g d y c o [ n a s t a t k u
s i z Ba m i e ; i g d y c i a Bo d o m a g a s i j e d z e n i a l u b p i c i a , t o b y m t e | r o z u m i a B w y r a zn i e ,
a n i e d o z n a w a B m t n y c h w r a |e D g Bo d u c z y p r a g n i e n i a . N i e s b o w i e m z p e w n o [c i
n i c z y m i n n y m o w e w r a |e n i a p r a g n i e n i a , g Bo d u , b ó l u i t d . ; j a k t y l k o p e w n y m i m t n y m i
o d m i a n a m i m y [l e n i a , p o w s t a By m i z p o Bc z e n i a i j a k g d y b y p r z e m i e s z a n i a u m y s Bu
i c i a Ba . ( M a r k i e w i c z , 1 9 8 7 : 1 4 6 1 4 7 ) .
A z a t e m k a r t e z j a Ds k i d u a l i z m n i e p o l e g a n a p r o s t y m p r z e c i w s t a w i e n i u u m y s Bu ( d u -
s z y ) i c i a Ba . P o k a z a n e z o s t a j t u t a j d w i e p e r s p e k t y w y , w k t ó r y c h m o |n a p o s t r z e g a
c z Bo w i e k a . Z j e d n e j s t r o n y m o |e m y s t w i e r d z i , i | j e s t o n u m y s Be m , k t ó r y s a m w s o b i e
o d n a j d u j e p o d s t a w s w o j e j w i e d z y i s w e g o i s t n i e n i a . Z d r u g i e j s t r o n y j a k o p o d m i o t
1 9
m y [l c y o k a z u j e s i b y t a k |e d o z n a j c y m c i a Be m , u w i k Ba n y m w p o r z d e k p r z y c z y -
n o w y i p o d l e g By m r ó |n y m k o n i e c z n o [c i o m .
J a k z a t e m m o |n a w y t Bu m a c z y k o n t a k t p o m i d z y [w i a t e m m e n t a l n y m i f i z y c z n y m ?
D l a K a r t e z j u s z a m i e j s c e m z w i z k u p o m i d z y c i a Be m a u m y s Be m j e s t s z y s z y n k a z n a j -
d u j c a s i u p o d s t a w y m ó z g u . T a k i e w y t Bu m a c z e n i e b y Bo , j a k Ba t w o s i d o m y [l i , j e -
d y n i e o d s u n i c i e m p r o b l e m u . N a d a l b o w i e m m o |e m y s i z a p y t a , w j a k i s p o s ó b c o [
f i z y c z n e g o m o |e b y p o w i z a n e z n a s z y m u m y s Be m , k t ó r y n i e j e s t c z y m [ p r z e -
s t r z e n n y m i m a t e r i a l n y m . . .
S w o i [c i e f i z j o l o g i c z n a h i p o t e z a K a r t e z j u s z a m ó w i c a o r o l i s z y s z y n k i p r z y c z y n i Ba
s i n i e w t p l i w i e d o p o w s t a n i a c a Bk o w i c i e m a t e r i a l i s t y c z n y c h t e o r i i m e t a f i z y c z n y c h , n a
g r u n c i e , k t ó r y c h z a k Ba d a s i , |e z d a r z e n i a m e n t a l n e m o |n a w y t Bu m a c z y z a d o w a l a -
j c o w o p a r c i u o p r a w a i p o j c i a f i z y k i .
Z w o l e n n i c y m a t e r i a l i z m u t w i e r d z , i | i s t n i e j e t y l k o j e d n a s u b s t a n c j a : m a t e r i a i j e j f i -
z y c z n e w Ba [c i w o [c i . M a t e r i a l i z m j e s t z a t e m m o n i z m e m m e t a f i z y c z n y m . P r z y k Ba d e m
t a k i e g o m a t e r i a l i s t y c z n e g o s t a n o w i s k a j e s t b e h a w i o r y z m .
J a k t w i e r d z b e h a w i o r y [c i w s z y s t k i e t z w . s t a n y m e n t a l n e t a k i e j a k b ó l c z y p o s t r z e -
g a n i e , n i e s n i c z y m w i c e j n i | t y l k o p r o c e s a m i f i z y c z n y m i w y |s z e g o u k Ba d u n e r w o -
w e g o o r a z m ó z g u a w i c u m y s B i m ó z g t o j e d n o i t o s a m o . C z y l i n a u m y s B i p r o c e s y
m e n t a l n e m o g w p By w a c z y s t o f i z y c z n e c z y n n i k i t a k i e j a k n p . b r a k s n u c z y n i e w Ba -
[c i w a d i e t a .
P o n a d t o w e d Bu g b e h a w i o r y s t y , j e [l i p o w i e m y o k i m [, |e o d c z u w a b ó l t o t y m s a m y m
s t w i e r d z i m y j e d y n i e j a k w y g l d a z a c h o w a n i e d a n e j o s o b y . M o |e o n a k r z y c z e , p Ba -
k a l u b w y k r z y w i a t w a r z i b d z i e t o p o s t r z e g a n e j a k o o d c z u w a n i e b ó l u . M ó w i
o k i m [, |e j e s t s y m p a t y c z n y a l b o i n t e l i g e n t n y t o z k o l e i t y l e , c o s t w i e r d z a , |e z a -
c h o w u j e s i o n s y m p a t y c z n i e l u b i n t e l i g e n t n i e .
D l a t e g o t e | b e h a w i o r y [c i g Bo s z , i | i n t r o s p e k c j a , c z y l i s a m o o b s e r w a c j a , a n a l i z a w Ba -
s n y c h s t a n ó w p s y c h i c z n y c h , n i e m o |e b y u z n a n a z a m e t o d n a u k o w n i e m o |n a
b y j e d n o c z e [n i e p o d m i o t e m i p r z e d m i o t e m o b s e r w a c j i . A z a t e m w t a k i e j p e r s p e k t y -
2 0
w i e p r z y j m u j e s i , i | w Ba s n e p r z e k o n a n i a p o d o b n i e j a k p r z e k o n a n i a i n n y c h m o |n a
p o z n a j e d y n i e p o p r z e z o b s e r w a c j z a c h o w a D.
T a k a h i p o t e z a n i e w t p l i w i e k Bó c i z o d c z u c i a m i w i k s z o [c i l u d z i . N i e m u s i m y n a p r z y -
k Ba d o b s e r w o w a w Ba s n y c h z a c h o w a D, a b y w i e d z i e , j a k i r o d z a j m u z y k i n a m s i p o -
d o b a . S t d w Ba [n i e d o w c i p o b e h a w i o r y s t a c h : D w o j e b e h a w i o r y s t ó w u p r a w i a Bo s e k s .
J u | p o w s z y s t k i m j e d n o m ó w i d o d r u g i e g o : T o b i e b y Bo w s p a n i a l e , a j a k b y Bo m n i e ? .
N i e w t p l i w i e b e h a w i o r y z m j a w i s i t u t a j j a k o r e d u k c j o n i s t y c z n e u j e c i e r e l a c j i u m y s B-
c i a Bo , g d z i e c o [ t a k z Bo |o n e g o i s k o m p l i k o w a n e g o , j a k n a s z a p s y c h i k a s p r o w a d z o n e
z o s t a j e d o f i z y k a l n y c h z j a w i s k .
W e w s p ó Bc z e s n e j f i l o z o f i i u m y s Bu n a s t p c b e h a w i o r y z m u j e s t f u n k c j o n a l i z m , k t ó r e -
g o p o d s t a w o w a t e z a g Bo s i , |e a b y s c h a r a k t e r y z o w a s t a n y p s y c h i c z n e , w y s t a r c z y
s c h a r a k t e r y z o w a i c h t r o i s t e u w a r u n k o w a n i e : c o j e s t i c h t y p o w p r z y c z y n , j a k
w p By w a j n a i n n e s t a n y p s y c h i c z n e i j a k i e s k u t k i w y w o Bu j w z a c h o w a n i u . Z a t e m
o b i e k t y p s y c h o l o g i c z n e p o w i n n y b y d e f i n i o w a n e w t e r m i n a c h s p e Bn i a n y c h f u n k c j i .
U o g ó l n i a j c , m o |e m y p o w i e d z i e , i | d l a f u n k c j o n a l i s t ó w m ó z g c z Bo w i e k a p o d o b n y
j e s t d o k o m p u t e r a k o n t r o l u j c e g o t o , c o s i d z i e j e z c i a Be m . U m y s B t o s y s t e m o p e r a -
c y j n y z g r o m a d z o n e d a n e i o k r e [l o n e o p r o g r a m o w a n i e . P e r c e p c j a j e s t w i c p r o c e -
s e m w p r o w a d z a n i a d a n y c h d o s y s t e m u , a p a m i t o p o p r o s t u o d z y s k i w a n i e o w y c h
d a n y c h w c e l u u |y c i a i c h w s y s t e m i e . P r o g r a m t a k i f u n k c j o n u j e t y l k o p o t o , b y z a s p o -
k a j a n a s z e p o t r z e b y i p r a g n i e n i a .
M a t e r i a l i [c i s d z w i c , |e b i o l o g i c z n y o p i s m ó z g u j e s t p o d o b n y d o t e c h n i c z n e g o
o p i s u k o m p u t e r a . O p i s u j c k o m p u t e r m o |e m y s i s k u p i n a t y m , z c z e g o j e s t z b u -
d o w a n y ( h a r d w a r e ) , a l b o n a j e g o o p r o g r a m o w a n i u ( s o f t w a r e ) . S t d m o |e m y p o w i e -
d z i e , |e w t a k i e j p e r s p e k t y w i e n e u r o f i z j o l o g i a o p i s y w a Ba b y n a s z h a r d w a r e u k Ba d y
n e u r o n ó w w m ó z g u , a p s y c h o l o g i a b a d a Ba b y n a s z s o f t w a r e s p o s ó b o d b i o r u i n f o r -
m a c j i , i c h p r z e t w a r z a n i e o r a z m e t o d y k i e r o w a n i a c i a Be m . C z y f u n k c j o n a l i z m m o |e
b y w i c u z n a n y z a z a d o w a l a j c e i n a u k o w e z a m k n i e c i e d y s k u s j i d o t y c z c e j r e l a c j i
u m y s B- c i a Bo ?
2 1
P o r ó w n a n i e u m y s Bu d o k o m p u t e r a m o |e b u d z i w i e l e z a s t r z e |e D. P o p i e r w s z e l u d z -
k i e z a c h o w a n i e z o s t a j e t u t a j s p r o w a d z o n e ( z r e d u k o w a n e ) d o f i z y c z n y c h t e r m i n ó w :
p r z y c z y n y i s k u t k u , b o d zc a i r e a k c j i , c o w i |e s i o c z y w i [c i e z o d r z u c e n i e m m o |l i w o -
[c i i s t n i e n i a w o l n e j w o l i i s w o b o d n e g o w y b o r u . P o d r u g i e p o r ó w n a n i e u m y s Bu d o
k o m p u t e r a w y d a j e s i b y m o c n o n a c i g a n a n a l o g i .
Z w r ó c i B n a t o u w a g w s p ó Bc z e s n y a m e r y k a Ds k i f i l o z o f J o h n S e a r l e . P o s Bu |y B s i o n
e k s p e r y m e n t e m m y [l o w y m z w a n y m c h i Ds k i m p o k o j e m , k t ó r y p o k a z y w a B r ó |n i c
p o m i d z y c z Bo w i e k i e m r o z u m i e j c y m o p o w i a d a n i e a r o z u m i e j c y m j e k o m p u t e r e m .
W y o b r a zm y s o b i e , |e w o g ó l e n i e z n a m y j z y k a c h i Ds k i e g o , d a j n a m p l i k k a r t e k
z w y k a l i g r a f o w a n y m i c h i Ds k i m i i n s k r y p c j a m i o r a z n a p i s a n p o c h i Ds k u k s i |k z a w i e -
r a j c l i s t i n s t r u k c j i , a n a s t p n i e z a m y k a j n a s w p o k o j u . P r z e z s z c z e l i n p o d
d r z w i a m i w s u w a n e s k a r t k i z w y k a l i g r a f o w a n y m i i n s k r y p c j a m i .
N a s z e z a d a n i e b d z i e p o l e g a n a d o p a s o w a n i u c h i Ds k i e g o i d e o g r a m u z k a r t k i w s u -
n i t e j p r z e z s z c z e l i n d o c h i Ds k i e g o z n a k u w k s i |c e . K s i |k a w s k a |e d a l e j k o l e j n
c h i Ds k i n s k r y p c j s t a n o w i c d l a n i e j p a r . M u s i m y j o d n a l e z w p l i k u k a r t e k , k t ó r e
w n i e [l i [m y w c z e [n i e j d o o w e g o p o k o j u , a n a s t p n i e w y p c h n n a z e w n t r z p r z e z
s z c z e l i n .
N a k a r t k a c h , k t ó r e o t r z y m u j e m y z z e w n t r z z n a j d u j s i p y t a n i a , a n a k a r t k a c h , k t ó r e
w y p y c h a m y z n a j d u j s i o d p o w i e d z i d o t y c z c e p e w n e j o p o w i e [c i n a p i s a n e j p o c h i D-
s k u . N a w e t , j e [l i n i e z n a m y c h i Ds k i e g o , t o n a z e w n t r z w y g l d a t o t a k , j a k b y [m y r o -
z u m i e l i p y t a n i a i u d z i e l a l i s e n s o w n y c h o d p o w i e d z i . T y m c z a s e m d o p a s o w u j e m y j e d y -
n i e s y m b o l e p o z b a w i o n e d l a n a s j a k i e g o k o l w i e k s e n s u . . .
W e d Bu g S e a r l e a p r o g r a m k o m p u t e r o w y j e s t w t a k i e j s a m e j s y t u a c j i , j a k m y w c h i D-
s k i m p o k o j u . P r o g r a m d o p a s o w u j e w i c p o p r o s t u s y m b o l e b e z r z e c z y w i s t e g o z r o -
z u m i e n i a t e g o , d o c z e g o s i o n e o d n o s z .
2 2
1 . 5 . W o l n o [ i d e t e r m i n i z m
P r z e d s t a w i o n e w p o p r z e d n i m t e m a c i e r o z w a |a n i a d o t y c z c e r e l a c j i i s t n i e j c e j p o -
m i d z y u m y s Be m i c i a Be m o d s y Ba j n a s k o l e j n e g o p r o b l e m u p o d e j m o w a n e g o n a g r u n -
c i e w s p ó Bc z e s n e j m e t a f i z y k i , j a k i m j e s t z a g a d n i e n i e w o l n e j w o l i i d e t e r m i n i z m u .
P o t o c z n i e w o l n o [ r o z u m i a n a j e s t j a k o b r a k p r z y m u s u , a z a t e m m o |l i w o [ d e c y -
d o w a n i a o s o b i e , r o z w a |a n i a r ó |n y c h w a r i a n t ó w d z i a Ba n i a , f o r m u Bo w a n i a w Ba s n y c h
w n i o s k ó w , p r z e k o n a D i p o s t a n o w i e D. Z p r z y m u s e m m a m y d o c z y n i e n i a w t e d y , k i e d y
r o b i m y c o [ w b r e w n a s z e j w o l i , j e s t e [m y o g r a n i c z e n i w n a s z y m d z i a Ba n i u p r z e z w a -
r u n k i n a t u r a l n e , n a k a z y , z a k a z y , i n s t y t u c j e , i n n e o s o b y c z y t e | r ó |n e g o r o d z a j u i n -
d o k t r y n a c j e i m a n i p u l a c j e .
N a j Ba t w i e j s z e w y d a j e s i z d e f i n i o w a n i e w o l n o [c i f i z y c z n e j . C z y m [ o c z y w i s t y m j e s t
d l a n a s s t w i e r d z e n i e , |e j e [l i k t o [ z o s t a B z a m k n i t y w w i z i e n i u , t o n i e j e s t w o l n y .
K i e d y n a s z e c i a Bo z a c z y n a c h o r o w a , t a k |e m o |e s t a s i d l a n a s w i z i e n i e m
c z Bo w i e k n i e m o |e r o b i t e g o , c o c h c e . O g r a n i c z e n i e m t a k r o z u m i a n e j w o l n o [c i j e s t
t a k |e z a k a z s w o b o d n e g o p r z e m i e s z c z a n i a s i c z y t e | p r z e k r a c z a n i a g r a n i c .
O c z y w i [c i e t a k i e o g r a n i c z e n i a m o g s i w i z a z u t r a t w o l n o [c i s p o Be c z n o -
p o l i t y c z n e j ( a n a l i z o w a n e j n a g r u n c i e f i l o z o f i i p o l i t y c z n e j ) . N a n a j n i |s z y m p o z i o m i e
b d z i e o n a z w i z a n a z m a t e r i a l n s y t u a c j c z Bo w i e k a . N a r ó d n i e m o |e b y b o w i e m
w o l n y , j e [l i g Bo d u j e z z e w n t r z u z a l e |n i o n y j e s t w t a k i e j s y t u a c j i o d k r a j ó w b o g a t -
s z y c h , p o n a d t o n d z n i e |y j c y l u d z i e m o g t r a c i p o c z u c i e t e g o , |e s w o l n i . W o l -
n o [ p o l i t y c z n a b d z i e s i r ó w n i e | w i z a Ba z o k r e [l o n p r z e z p r a w o p a r t y c y p a c j
w |y c i u p o l i t y c z n y m , a t a k |e t y m , c o r o z u m i e m y j a k o t r a d y c y j n e w o l n o [c i i n d y w i d u a l -
n e , k t ó r e z o s t a By u j t e m . i n . w U n i w e r s a l n e j D e k l a r a c j i P r a w C z Bo w i e k a .
P o w y |s z e r o z w a |a n i a d o t y c z y By o g r a n i c z e D w o l n o [c i w y n i k a j c y c h z z e w n t r z n y c h
p r z y m u s ó w . N a s z e d z i a Ba n i e o g r a n i c z a j p o n a d t o r ó |n o r a k i e c z y n n i k i w e w n t r z n e .
C h o r o b y p s y c h i c z n e m o g u c z y n i z c z Bo w i e k a p r z e d m i o t d z i a Ba n i a s i B w e w n t r z -
n y c h , n a d k t ó r y m i n i e j e s t o n w s t a n i e z a p a n o w a .
2 3
G Bó d , p r a g n i e n i e m o g d o p r o w a d z i d o u t r a t y w o l n e j w o l i . S t d w Ba [n i e m a Be d z i e c i ,
l u d z i e u p o [l e d z e n i u m y s Bo w o , c h o r z y p s y c h i c z n i e s z w y k l e p o s t r z e g a n i j a k o n i e o d -
p o w i e d z i a l n i z a p e w n e s w o j e d z i a Ba n i a , n i e m o g o n i b o w i e m p r z e w i d z i e r e z u l t a t ó w
s w o j e g o p o s t p o w a n i a . N i e j e d n o k r o t n i e p s y c h i a t r z y z a t r u d n i a n i j a k o e k s p e r c i s d o w i
d o w o d z , |e o s k a r |o n y n i e m o |e b y o d p o w i e d z i a l n y z a c z y n y , k t ó r e b y By e f e k t e m
d z i a Ba n i a c z y n n i k ó w z n a j d u j c y c h s i c a Bk o w i c i e p o z a j e g o [w i a d o m k o n t r o l .
D o t e j p o r y z a j m o w a l i [m y s i t z w . w o l n o [c i n e g a t y w n , c z y l i b r a k i e m p r z y m u s u ,
d l a w i e l u f i l o z o f ó w z n a c z n i e i s t o t n i e j s z y m z a g a d n i e n i e m j e s t t z w . w o l n o [ p o z y t y w -
n a .
W o l n o [ p o z y t y w n a t o w o l n o [ s p r a w o w a n i a p e Bn e j k o n t r o l i n a d w Ba s n y m |y c i e m , t o
s t a n n i e z a l e |n o [c i o d s p o Be c z n y c h i k u l t u r o w y c h n a c i s k ó w , k t ó r y p r z e j a w i a s i w t y m ,
|e c z Bo w i e k s t a j e s i p a n e m s w e g o l o s u . W t a k i e j p e r s p e k t y w i e c z Bo w i e k i e m w o l n y m
n i e j e s t n p . a l k o h o l i k c i e s z c y s i c o d z i e n n i e s w o j w o l n o [c i , j e g o w o l n o [ p o z y -
t y w n a j e s t b o w i e m o g r a n i c z a n a p r z e z a l k o h o l , w w y n i k u c z e g o o n s a m s t a j e s i n i e -
w o l n i k i e m i m p u l s ó w .
W k o Dc u w o l n o [ m o |e m y p o w i z a z m o r a l n o [c i , b o w i e m w n a j p e Bn i e j s z y m z n a -
c z e n i u m o |n a j z d e f i n i o w a j a k o d z i a Ba n i e z g o d n e z w o l u s p r a w i e d l i w i o n p r z e z
n a j w i k s z i l o [ m o t y w ó w . W t e d y n a s z e d z i a Ba n i e j e s t n i e t y l k o w y r a z e m o s o b i s t e g o
w y b o r u , a l e t a k |e w y b o r u , k t ó r y m o |n a b d z i e u s p r a w i e d l i w i p r z e d w s z y s t k i m i
l u d zm i .
J u | w f i l o z o f i i P l a t o n a w o l n o [ w i |e s i z e s f e r t e g o , c o w n a s w e w n t r z n e i d u -
c h o w e c z Bo w i e k m u s i o p u [c i z n i e w a l a j c y g o [w i a t p o z o r u , m u s i w y d o s t a s i
z j a s k i n i m a t e r i a l n e g o [w i a t a z j a w i s k . W o l n o [ w e w n t r z n a w y r a |a s i w i c
w p r z e k r a c z a n i u o g r a n i c z e D n a s z e g o c i a Ba , w z n o s z e n i u s i p o n a d [w i a t e m o c j i i n a -
m i t n o [c i . J a k t w i e r d z i B I m m a n u e l K a n t ( 1 7 2 4 1 8 0 4 ) c z y n j e s t w o l n y , k i e d y [w i a -
d o m o [ ( r o z u m ) w y p o w i a d a s i p r z e c i w k o p r a g n i e n i o m z m y s Bo w y m ( r e l a c j a w o l n o [
m o r a l n o [ j e s t j e d n y m z n a j w a |n i e j s z y c h z a g a d n i e D r o z w a |a n y c h n a g r u n c i e e t y -
k i ) .
2 4
N i e w t p l i w i e l u d z i e w r ó |n y m s t o p n i u u [w i a d a m i a j s o b i e s w o j w o l n o [. P o n a d t o
c z s t o t o , c o w y d a j e s i s w o b o d n y m w y b o r e m , w r z e c z y w i s t o [c i j e s t e f e k t e m w p By w u
r o z m a i t y c h w e w n t r z n y c h i z e w n t r z n y c h c z y n n i k ó w . T o , c o r o b i m y l u b m y [l i m y
w d u |y m s t o p n i u z a l e |y o d n a s z e g o w y c h o w a n i a , e d u k a c j i , [r o d o w i s k a , n a t u r y b i o -
l o g i c z n e j , g r u p y s p o Be c z n e j , k u l t u r y , r e l i g i i c z y i d e o l o g i i . W e d Bu g w i e l u f i l o z o f ó w
w s z y s t k i e l u d z k i e d z i a Ba n i a i d e c y z j e s u w a r u n k o w a n e p r z y c z y n o w o , a z a t e m l u d z i e
n i e p o s i a d a j w o l n e j w o l i . T a k i e s t a n o w i s k o n a z y w a s i d e t e r m i n i z m e m .
D e t e r m i n i z m t o t e o r i a u z n a j c a , i | w s z y s t k i e z d a r z e n i a s p r z y c z y n o w o u w a r u n k o -
w a n e p r z e z z d a r z e n i a w c z e [n i e j s z e . W t a k i e j p e r s p e k t y w i e n i c n i e z d a r z a s i p r z e z
p r z y p a d e k w s z y s t k o p o d l e g a n i e z m i e n n y m p r a w o m p r z y r o d y . T a k i d e t e r m i n i z m
f i z y c z n y ( d o t y c z c y m a t e r i a l n e g o [w i a t a , k t ó r y n a s o t a c z a ) m o |e Bc z y s i z d e -
t e r m i n i z m e m p s y c h o l o g i c z n y m , k t ó r y z a k Ba d a , |e w s z y s t k i e p s y c h i c z n e ( m e n t a l n e )
s t a n y i z d a r z e n i a z a l e |n e s o d p o p r z e d z a j c y c h j e p s y c h i c z n y c h c z y n n i k ó w , a z a -
t e m |a d n a w o l n o [ n i e i s t n i e j e . . .
D e t e r m i n i z m b u d o w a n y j e s t z w y k l e n a n a u k o w y c h f u n d a m e n t a c h , i s t n i a B o n j e d n a k
n a d Bu g o p r z e d p o w s t a n i e m n o w o c z e s n e j n a u k i . N a g r u n c i e w i e l u r e l i g i i o d l a t b r o -
n i o n o b o w i e m t z w . b o s k i e g o d e t e r m i n i z m u . W i z a Bo s i t o z p r z e [w i a d c z e n i e m , i |
B ó g j e s t j e d y n y m p o d m i o t e m p r z y c z y n o w o [c i w e w s z e c h [w i e c i e i |e O n o k r e [l a
w s z e l k i e d z i a Ba n i a l u d z k i e o r a z z d a r z e n i a w p r z y r o d z i e .
W i z a Bo s i t o z z a Bo |e n i e m , |e B ó g j e s t w s z e c h m o c n y i z d o l n y d o k o n t r o l i w s z y s t -
k i c h w y d a r z e D, a t a k |e p r z e w i d y w a n i a w s z y s t k i e g o , c o s i s t a n i e w p r z y s z Bo [c i .
A z a t e m w s z y s t k o , c o u c z y n i m y j e s t z g ó r y z d e t e r m i n o w a n e p r z e z u p r z e d n i e d e c y z j e
B o g a . . .
A r g u m e n t ó w n a r z e c z d e t e r m i n i z m u d o s t a r c z a w s p ó Bc z e s n a s o c j o l o g i a , p s y c h o l o g i a ,
p s y c h o a n a l i z a , f i z j o l o g i a , n e u r o l o g i a i t p . N a p e w n o d e t e r m i n u j c e n a s z e w y b o r y
c z y n n i k i d o s k o n a l e z n a j t w ó r c y r e k l a m , k t ó r z y , u m i e j t n i e d o b i e r a j c o k r e [l o n e
b o d zc e , p o t r a f i s k u t e c z n i e z w i k s z y s p r z e d a | d a n e g o p r o d u k t u . P r z y j c i e d e t e r -
m i n i z m u m o |e n a s p r o w a d z i d o n i e p o k o j c e g o w n i o s k u , |e l u d z i e n i e m o g b y
w p e Bn i o d p o w i e d z i a l n i z a s w o j e d z i a Ba n i a i d e c y z j e .
2 5
S t a n o w i s k i e m p r z e c i w n y m d o d e t e r m i n i z m u j e s t i n d e t e r m i n i z m , n a g r u n c i e k t ó r e g o
p r z y j m u j e s i , i | i s t n i e j w y j t k i o d [c i s Be j d e t e r m i n a c j i . Z w o l e n n i k i e m t a k i e g o s t a n o -
w i s k a b y B W i l l i a m J a m e s ( 1 8 4 2 1 9 1 0 ) . Z a u w a |y B o n , |e f u n d a m e n t a l n e c e c h y n a -
s z y c h d o [w i a d c z e D m o r a l n y c h s t a n s i c a Bk o w i c i e n i e z r o z u m i a Be , j e |e l i n i e z a Bo |y -
m y i s t n i e n i a w o l n e j w o l i . J e [l i o d r z u c i m y i s t n i e n i e w o l n o [c i , t o u t r a c s e n s t a k i e p o j -
c i a , j a k s u m i e n i e c z y s k r u c h a .
J e [l i k o n s e k w e n t n i e p r z y j l i b y [m y z a Bo |e n i a d e t e r m i n i z m u t o m u s i e l i b y [m y t a k |e
u z n a , i | s d z i o w i e k a r z l u d z i t y l k o p o t o , b y z m i e n i c z y n n i k i w a r u n k u j c e i c h z a -
c h o w a n i a i c o w i c e j s a m i r ó w n i e | p o z o s t a j w e w Ba d z y o k r e [l o n y c h u w a r u n k o w a D.
K a r a b y Ba b y w i c t u t a j j e d y n i e n a r z u c a n i e m p e w n y m j e d n o s t k o m n o r m g r u p y b d c e j
a k t u a l n i e u w Ba d z y . . . A z a t e m j e [l i c h c e m y m ó w i o o d p o w i e d z i a l n o [c i , t o m u s i m y
u z n a , i | j e s t e [m y w o l n i .
W e d Bu g J e a n a P a u l a S a r t r e a ( 1 9 0 5 1 9 8 0 ) n i e t y l k o , |e j e s t e [m y w o l n i , a l e w r c z
s k a z a n i n a w o l n o [ o d p o w i e d z i a l n i z a w s z y s t k o , c o r o b i m y . C z Bo w i e k j e s t t y l k o
t y m , c z y m s i e b i e u c z y n i . J e g o i s t n i e n i e n i e j e s t r e a l i z a c j |a d n e j i d e i c z Bo w i e k a c z y
n a t u r y l u d z k i e j . T o , k i m b d z i e m y n i e j e s t z g ó r y z d e t e r m i n o w a n e , n i e r e a l i z u j e m y
|a d n e g o g o t o w e g o w c z e [n i e j p l a n u , z a k a |d y m r a z e m m o |e m y i n a c z e j w y b i e r a
i p r z e z t o s t a w a s i n o w , i n n o s o b .
N i e u s t a n n i e m u s i m y p o d e j m o w a d e c y z j e i n a d a w a s e n s s w o j e j e g z y s t e n c j i , b y s t a
s i w t r a k c i e s w e g o i s t n i e n i a i s t o t r o z u m n . S k a z a n y n a w o l n o [ j e s t n a w e t c z Bo -
w i e k u w i z i o n y w c e l i n a d a l m u s i o n d o k o n y w a w y b o r ó w : m o |e b y w i zn i e m u l e -
g By m , m o |e s i b u n t o w a c z y p r ó b o w a u c i e k a . W o l n o [c i n i e m o |e m y w i c o d r z u -
c i s t d m e t a f i z y c z n y l k s p r a w i a j c y , |e c z Bo w i e k o d c z u w a n i c o [ , z k t ó r e j s i
w y Bo n i B d z i k i d o k o n y w a n i u w y b o r ó w p o d n o s z c y c h g o d o r a n g i b y t u .
2 6
S Bo w n i k
A r c h e z a s a d a b y t u , e l e m e n t t w o r z c y [w i a t .
D e t e r m i n i z m t o t e o r i a u z n a j c a , i | w s z y s t k i e z d a r z e n i a s p r z y c z y n o w o u w a r u n -
k o w a n e p r z e z z d a r z e n i a w c z e [n i e j s z e . A z a t e m n i c n i e z d a r z a s i p r z e z p r z y p a d e k
w s z y s t k o p o d l e g a n i e z m i e n n y m p r a w o m .
D e t e r m i n i z m b o s k i t o p r z e [w i a d c z e n i e , i | B ó g j e s t j e d y n y m p o d m i o t e m p r z y c z y -
n o w o [c i w e w s z e c h [w i e c i e i |e O n o k r e [l a w s z e l k i e d z i a Ba n i a l u d z k i e o r a z z d a r z e n i a
w p r z y r o d z i e . W i |e s i t o z z a Bo |e n i e m , |e B ó g j e s t w s z e c h m o c n y i z d o l n y d o k o n -
t r o l i w s z y s t k i c h w y d a r z e D i p r z e w i d y w a n i a w s z y s t k i e g o , c o s i s t a n i e w p r z y s z Bo [c i .
D e t e r m i n i z m p s y c h o l o g i c z n y t o t e o r i a z a k Ba d a j c a , |e w s z y s t k i e p s y c h i c z n e
( m e n t a l n e ) s t a n y i z d a r z e n i a z a l e |n e s o d p o p r z e d z a j c y c h j e p s y c h i c z n y c h c z y n n i -
k ó w .
D u a l i z m p o g l d z a k Ba d a j c y i s t n i e n i e d w ó c h n i e s p r o w a d z a l n y c h d o s i e b i e c z y n n i -
k ó w n p . d u s z y i c i a Ba .
I d e a l i z m k i e r u n e k f i l o z o f i c z n y , n a g r u n c i e k t ó r e g o g Bo s i s i , i | i d e a , m y [l , [w i a d o -
m o [ s p i e r w o t n e w s t o s u n k u d o w s z e l k i e g o b y t u .
M a t e r i a l i z m s t a n o w i s k o f i l o z o f i c z n e z a k Ba d a j c e , i | w s z e l k a r z e c z y w i s t o [ p o s i a d a
n a t u r m a t e r i a l n . M a t e r i a l i z m n a g r u n c i e m e t a f i z y k i p r z e c i w s t a w i a s i s p i r y t u a l i -
z m o w i g Bo s z c e m u , |e p r a w d z i w a r z e c z y w i s t o [ j e s t n a t u r y d u c h o w e j i s t n i e j e j e -
d y n i e s u b s t a n c j a d u c h o w a ( d u s z a i n d y w i d u a l n a i a b s o l u t b o s k i ) n a t o m i a s t [w i a t c i e -
l e s n y j e s t p r z e j a w e m o w e g o p i e r w i a s t k a d u c h o w e g o .
M e t a f i z y k a z j z y k a g r e c k i e g o s Bo w o m e t a f i z y k a z n a c z y : t o , c o n a s t p u j e p o f i z y -
c e . P r z y j m u j e s i , |e t e r m i n t e n w s z e d B d o s Bo w n i k a f i l o z o f i c z n e g o z a s p r a w s t a r o -
|y t n e g o g r e c k i e g o m y [l i c i e l a A r y s t o t e l e s a . P o d t y m t y t u Be m z g r o m a d z o n o b o w i e m
w s z y s t k i e p e r g a m i n y , k t ó r e b y By u m i e s z c z o n e p o j e g o d z i e l e z a t y t u Bo w a n y m F i z y k a
( m e t a z n a c z y p o g r e c k u t y l e c o p o ) . A z a t e m r o z w a |a n i a o b e c n e n a g r u n c i e m e t a f i -
2 7
z y k i w y k r a c z a j p o z a o b s z a r d o c i e k a D d o t y c z c y c h p r o b l e m ó w c z y s t o f i z y k a l n y c h
i p r z y n a l e | d o n a u k i o p i e r w s z y c h z a s a d a c h b y t u .
M o n i z m p o g l d z a k Ba d a j c y , i | n a t u r a b y t u ( r z e c z y w i s t o [c i ) j e s t j e d n o r o d n a , i s t n i e -
j e z a t e m t y l k o j e d n a s u b s t a n c j a : m a t e r i a l n a b d z d u c h o w a .
R e a l i z m j e s t t o p o g l d z a k Ba d a j c y , |e n a s z e p o z n a n i e z m y s Bo w e s i g a p r a w d z i -
w e j r z e c z y w i s t o [c i . R e a l i z m m e t a f i z y c z n y z a k Ba d a i s t n i e n i e r e a l n y c h b y t ó w , n i e z a -
l e |n y c h w b y t o w a n i u o d p o z n a j c e g o p o d m i o t u i j e g o [w i a d o m o [c i .
2 8
I n d e k s
D e t e r m i n i z m ( f i z y c z n y , p s y c h o l o g i c z n y , b o s k i ) 1 8 , 1 9 , 2 7 , 2 9
D u a l i z m 2 , 2 3 , 2 5 , 2 6 , 2 7 , 2 9 ,
I d e a l i z m 2 , 9 , 1 3 , 1 4 , 1 6 , 2 7 , 2 9 ,
M a t e r i a l i z m 1 4 , 2 0 , 2 7 , 2 9 ,
S p i r y t u a l i z m 1 4 , 2 9 ,
M e t a f i z y k a 2 , 3 , 2 7 , 2 9 ,
M o n i z m 2 0 , 2 8 , 2 9
R e a l i z m 2 , 1 4 , 2 8 , 2 9
2 9
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
modul 1 metafizykaMOduł III nauka i wiedzaecdltest modul 2Test DT moduł 3 4Moduł 1Modul 6Moduł 2 lek 2 Fizjologia PracyModuł zdalnego sterowania PC 1Fizyka modulModul 6 Przelom wiekowModul 7Moduł preskaleraTechnika na co dzien modul 2[1]więcej podobnych podstron