1841899834

POGLĄDY KRASZEWSKIEGO 91

W latach 40-tych XIX w. Kraszewski w dalszym ciągu wyrażał się krytycznie o literaturze i prasie francuskiej. W „Aktach Babińskich” komercjalizacja prasy francuskiej potraktowana została jako wada natury moralnej ^,5). Łączne oskarżenie francuskich wydawców i pisarzy o „materializm” i niemoralncść świadczyło jeszcze o wpływie poglądów szlacheckich na świadomość ideową naszego pisarza. Poglądy te znalazły wówczas swój najdobitniejszy wyraz w programie literackim koterii petersburskiej.

Czołowy krytyk koterii, Michał Grabowski, występując przeciw „piętnu merkantylizmu i spekulacji” w sztuce potraktował ubóstwo twórcy jako cnotę^1C). Pisarze koterii popierali sztukę bezpośrednio zaangażowaną w obronę szlacheckich interesów klasowych. Nie mieli oni zrozumienia dla swoistości talentu pisarskiego, a tym bardziej dla materialno-bytowych potrzeb twórcy. „Jeśli malarz maluje dla pieniędzy, będzie to gorsza niżby malował dla samej sztuki, ale jeszcze nie dość na tym, bo malarz, co się kocha tylko w samym pędzlu i sławie, nie będzie wielkim malarzem. To samo i o innych sztukach. Stąd widzimy, że arcydzieła dawniej rodziły się prawie mimo woli. Architekci przejęci wiarą zbudowali arcydzieła gotyckie, a imiona ich poszły w niepamięć, bo sława i sztuka nie wchodziły w ideę tę kamieniami oddaną, ale tylko pobożność, natchnienie i poryw” ¹⁷) — pisał do Grabowskiego wybitny pisarz koterii, ks. arcybiskup Ignacy Hołowiński.

Potępiając francuską „literaturę szaloną”, francuski ruch wydawniczy i prasowy, patronujący tej literaturze, jako ruch „niemoralny”, a tym samym łącząc się z koterią, był Kraszewski daleki od akceptacji poglądów grupy w całej rozciągłości. Walka z francuską „literaturą szaloną”, z obyczajami panującymi we francuskiej prasie i literaturze, dostarczała koterii petersburskiej argumentów dla obrony feudalnego porządku i arystokratycznego mecenatu. Ale atak na stosunki francuskie w literaturze i w prasie, obok celów ideowych związanych z interesami koterii, miał swoje szersze, ogólnonarodowe znaczenie. Był on wyrazem protestu przeciw nowej cudzoziemczyźnie, przeciw francuskiej książce i francuskiej gazecie, która konkurowała na rynku wydawniczym z polską książką i z polską gazetą. Na ten właśnie aspekt zaczął Kraszewski zwracać stopniowo coraz większą uwagę. W artykuliku „Nowe dzieła francuskie” dał po raz pierwszy wyraz swemu przekonaniu, że waga oskarżeń literatury francuskiej o interesowność poważnie zmalała wobec niesłychanej popularności „szalonych romansów” ^1S). Poszukując przyczyn tej popularności zaczął Kraszewski powoli dostrzegać organizacyjną wyższość, większą operatywność i szerszą płaszczyznę oddziaływania przedsięwzięć opartych na pieniądzu, dysponujących sztabem płatnych, licznych współpracowni-

^,5) Por. J. I. Kraszewski: Okruszyny, Akta Babińskie, Wilno 1844, Książeczka druga, s. 93.

^H’) Por. A. Ryszkiewicz: Na temat pozycji społecznej artystów polskich w pierwszej poł. XIX w., Mat. do studiów i dyskusji, z zakresu teorii i historii sztuki. 1952. nr 10—11, s. 410—11 i 442.

'~) Ks. Ignacy Hołowiński do M. Grabowskiego, 17. III, 1848, Korespondencja Michała Grabowskiego, Rkps. Bib. Kórnickiej 1160, k. 46.

'*) Por. J. I. Kraszewski: Nowe dzieła francuskie, Athenaeum 1841, t. 2, s. 79—80.