plik


ÿþActa Universitatis Wratislaviensis No 2229 " tom 14 " WrocBaw 2000 RENATA RODAK Uniwersytet JagielloDski Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne Przedstawienie frazemów jako emotywnych operatorów interakcyjnych jest prób ukazania, w jaki sposób za pomoc tych wBa[nie jednostek realizowane s funkcje wyra|ania emocji w jzyku. Proponowane w literaturze jzykoznawczej klasyfikacje emocji, oparte na opisach ich przejawów (np. nat|enie, barwa, dr|enie gBosu, tempo wypowiedzi, intensywno[ gestów jej towarzyszcych itp.) czy te| na komunikowaniu o swo- ich emocjach z wykorzystaniem nazw stanów uczuciowych, okazuj si niewy- starczajce. Z powodu braku mo|liwo[ci weryfikacji rzeczywistych odczu nadawcy, tworzcego dany akt mowy, analizie jzykoznawczej mo|e podlega tylko to, co za pomoc [rodków jzykowych zostaBo wyra|one. Interpretacja funkcji emotywnych nie jest ponadto mo|liwa bez dokBadnej analizy sytuacji pragmatycznej, w której funkcje te s realizowane. Emotywno[ rozpatrujemy wic za Aleksym Awdiejewem jako  odrbn ka- tegori funkcji pragmatycznych, która wyra|a ocen intelektualn wraz ze sto- sunkiem uczuciowym nadawcy do przedstawionego stanu rzeczy , a jak dalej pi- sze:  dwukierunkowo[ funkcji wyra|enia emocji zwizana jest z ogóln zasad warto[ciowania [wiata przez czBowieka (Awdiejew 1987: 117). Podobnie Stani- sBaw Grabias zauwa|a, |e  emocjonalno[ nie dotyczy realno[ci, lecz jest wyra- zem tego, czy nadawca uczuciowo akceptuje tre[ komunikatu, czy te| nie, i wi- |e si z warto[ciowaniem (Grabias 1981: 31). Istotne jest tak|e zaBo|enie A. Aw- diejewa, |e ka|de wypowiedzenie wyra|ajce tre[ emotywn zawiera obligato- ryjnie warto[ciowanie intelektualne, przy czym relacja ta nie jest przestawna, gdy| istniej takie warto[ciowania intelektualne, które nie realizuj funkcji wy- ra|ania emocji (Awdiejew 1987: 117). Pozwala to zaBo|y, |e emocja stanowi nadwy|k warto[ciowania, poniewa| warto[ciowanie mo|na wyrazi semantycz- nie, emocj za[ tylko pragmatycznie. Dla przejrzysto[ci charakterystyki frazemów jako emotywnych operatorów interakcyjnych konieczne s pewne ustalenia terminologiczne. Wyja[niajc, jakie jednostki okre[lamy mianem frazemów, proponujemy wykorzysta robocz de- finicj wyj[ciow, zaproponowan przez Wojciecha Chlebd w jego monografii. 188 RENATA RODAK SBusznie zrezygnowaB on z zaBo|eD frazeologii tradycyjnej, odrzucajc kryterium formalne dzielenia frazeologizmów na wyra|enia, zwroty, frazy, a tak|e kryte- rium semantyczne podziaBu zwizków frazeologicznych na staBe, Bczliwe i luzne (Chlebda 1991: 8 i n.). Istotne jest odmienne spojrzenie W. Chlebdy na zjawiska frazeologiczne i zwrócenie uwagi na wszelkie uwarunkowania wypowiedzi, nie- znane frazeologii tradycyjnej, a stanowice przesBanki do ukonstytuowania si frazeologii pragmatycznej (por. Chlebda 1991: 23-26). Jako frazem okre[lamy wic  ka|dy  niezale|nie od jego statusu semantycznego i struktury formalnej  znak jzykowy, stanowicy nazw potencjaBu tre[ciowego (pojcia), któr w da- nej sytuacji [...] mówicy przywoBuje (odtwarza) w charakterze jego wzgldnie staBego symbolu (Chlebda 1991: 27). Na mocy tej definicji frazemami nazywa bdziemy konstrukcje typu: na szczêScie, niestety, o Bo¿e, na litoSæ bosk¹, jeszcze czego, niech to licho, coS podobnego, niech szlag trafi, no nie itp. W celu peBniej- szego opisu frazemów konieczne jest jednak wprowadzenie dodatkowych zaBo- |eD i kryteriów ich wyodrbniania, o czym w dalszej cz[ci artykuBu. Z punktu widzenia gramatyki funkcjonalnej zakBada si istnienie trzech po- ziomów w jzyku: I. Pozi om i deacyj ny (przedstawieniowy)  stanowi trzon gramatyki, na którym za pomoc t ermów, czyli jednostek przedstawiajcych danego jzy- ka oraz reguB ich Bczenia, tworzone s jednostki komunikacyjne  w postaci wy- powiedzeD. Ich zasadnicz funkcj jest przedstawienie rozmaitych stanów rzeczy, jakie powstaj w rzeczywisto[ci lub w wyobrazni mówicego. II. Pozi om i nt erakcyj ny  zapewnia funkcjonowanie jzyka jako dia- logu. Jest to poziom dziaBania operat orów interakcyjnych, które przeistacza- j wypowiedzenia w akty mowy. Funkcj operatorów mog peBni pojedyncze wyrazy, zwizki wyrazowe, a nawet caBe konstrukcje. III. P ozi om t ekst owy  dotyczy gatunkowej organizacji tekstu, jest to poziom dziaBania operatorów tekstowych. Obejmuje gBównie [rodki stylistyczne, których zastosowanie zmienia charakter przekazu informacyjnego, nie zmienia- jc przy tym sensu samego wypowiedzenia. Termy s jednostkami jzyka nioscymi dwa typy znaczeD: znaczenie kate- gorialne i znaczenie leksykalne. Z kolei jednostki funkcjonujce jako operatory (które mog Bczy i modyfikowa termy), przy zachowaniu kategorii formal- nych, wnosz tylko znaczenia kategorialne. Porównajmy na przykBad wypowie- dzenia: (1) W wypadku, na szczêScie, nie by³o ofiar Smiertelnych. (2) Zacz¹³ siê okres wytê¿onych prac polowych, na szczêScie, aura sprzyja³a rolnikom. (3) Musia³am wracaæ taksówk¹, wziê³am, na szczêScie, wiêcej pieniêdzy. W przytoczonych wypowiedzeniach przywoBywany jest frazem na szczêScie. Od- niesienie do leksemu szczêScie jest pozorne, o znaczeniu leksykalnym bowiem Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne 189 mo|na mówi tu tylko w sensie pochodzenia tej jednostki, a nie funkcji, jak obecnie peBni w podanych wypowiedzeniach. Analiza wskazuje, i| zastosowanie frazemu w postaci konstrukcji przyimkowej na szczêScie przeksztaBca dane wy- powiedzenia w oceniajce / ekspresywne akty mowy o kategorialnym znaczeniu pozytywnej emocji. Jeszcze lepiej rozbie|no[ midzy znaczeniem leksykalnym danej konstrukcji a jej znaczeniem jako operatora ilustruj frazemy typu: chwa- ³a Bogu, dziêki Bogu, o Matko itp. Biorc pod uwag materiaB jzykowy, jaki stanowi frazemy, mo|na przypu- szcza, |e wystpuj one na wszystkich trzech poziomach funkcjonowania jzy- ka. W jaki sposób realizowane s na poziomie ideacyjnym, pozostaje jednak je- szcze pytaniem. Do ustalenia ich funkcji na poziomie przedstawieniowym ko- nieczne jest zbadanie szerszego repertuaru frazemów. Na poziomie interakcyj- nym, najbardziej nas interesujcym, peBni funkcj rozmaitych operatorów, realizujcych ró|ne typy funkcji pragmatycznych, co przedstawiamy dalej, ogra- niczajc si do analizy funkcji wyra|ania emocji. Jak wynika z poczynionych ob- serwacji, na poziomie tekstowym frazemy peBni funkcj operatorów tekstowych, odzwierciedlajc zwyczajowy system organizacji tekstu. Stosowanie okre[lone- go typu frazemów umo|liwia kreowanie poszczególnych gatunków tekstu. Charakterystyka emotywnych operatorów interakcyjnych Funkcja wyra|ania emocji jest jedn z trudniejszych do sklasyfikowania funkcji pragmatycznych, czsto bowiem nieBatwo okre[li granic midzy war- to[ciowaniem bez emocji a faktyczn emocj. Istniej leksemy i konstrukcje ana- lityczne nacechowane emocjonalnie, przy czym nacechowanie mo|e by bezpo- [rednio zakodowane w jzyku, np.: g³upi, dureñ, g³upia gêS lub te| wyra|ane po[rednio. Funkcjonuje ponadto specyficzna grupa okre[leD predestynowanych do wyra|ania emocji. Nale| do nich midzy innymi: frazemy i operatory leksy- kalne, jak: wykrzykniki, modulanty i niektóre partykuBy. Jakie konkretnie emo- cje werbalizowane s za pomoc frazemów i operatorów leksykalnych, nie mo|- na stwierdzi bez przeprowadzenia wnikliwej analizy sytuacji pragmatycznej. Za- kBadajc jednak|e ich predyspozycje do peBnienia tych wBa[nie funkcji, przyjrzyj- my si pewnemu ogólnemu schematowi ich dziaBania jako operatorów bez precyzowania typów funkcji emotywnych. Przyjt wcze[niej definicj uzupeBniaj jeszcze dwa zasadnicze kryteria wy- odrbniania frazemów proponowane przez A. Awdiejewa (1999): 1) funkcjonowanie frazemu w bezpo[redniej interakcji lub w opisie interakcji, 2) autosytuacyjno[ frazemów. Pierwsze kryterium formalne pozwala odró|nia tzw. frazemy wB a[ci - we ` funkcjonujce tylko w bezpo[redniej interakcji  oraz frazemy funk- 190 RENATA RODAK cj on a l ne ` mogce wystpowa w opisie interakcji. Sposobem weryfikacji mo|e by tu próba transpozycji frazemów w zdaniu: X powiedzia³, ¿e ... Porów- najmy np.: * X powiedzia³, |e ale jaja * X powiedzia³, ¿e no rzeczywiScie * X powiedzia³, ¿e o Bo¿e lub akceptowalne: X powiedzia³, ¿e robisz mnie w konia X powiedzia³, ¿e szlag go trafia ... Test transformacji wskazuje, |e tam, gdzie opis interakcji jest mo|liwy, mamy do czynienia z frazemami funkcjonalnymi, czyli z wyra|eniami, które zawieraj projekcj typu interakcji. Uznanie danego wyra|enia za frazem funkcjonalny uwarunkowane jest jednak jego uwikBaniem sytuacyjnym. Do miana frazemu pre- tenduj ponadto tylko te wyra|enia, które w wypowiedzeniu nie mog by w ca- Bo[ci zaszeregowane funkcjonalnie jako cz[ mowy czy czBon zdania. Dlatego wyra|enia w podanych dalej przykBadach, chocia| pozornie reprodukowane, nie s wedBug przyjtych kryteriów frazemami: (4) Ten projekt jest do niczego. (funkc. przymiotnik) (5) Do niczego s¹ te twoje zarobki. (6) Wiesz co, gówno mnie to obchodzi. (funkc. zaimek) (7) Naharowa³em siê i gówno z tego mam. Frazemy jako operatory dziaBaj na empirycznie wyznaczanych fragmentach wypowiedzenia, minimalnym za[ odcinkiem dziaBania operatora emotywnego jest akt mowy. Operator specyfikuje caBy akt mowy bez wzgldu na zajmowane miejsce w cigu syntagmatycznym, nie odnoszc si tylko do której[ z jego cz- [ci skBadowych  grupy predykatywnej czy nominalnej. Schemat funkcjonowa- nia frazemów (zwBaszcza frazemów wBa[ciwych) przedstawia si nastpujco: wprowadzajc do jakiego[ wypowiedzenia pocztkowego (W I) operator interak- cyjny w postaci frazemu (Of), otrzymamy zupeBnie nowe na poziomie interakcyj- nym wypowiedzenie (W II). Wprowadzenie frazemu  operatora do wypowiedze- nia W I lub, w relacji odwrotnej, usunicie operatora z wypowiedzenia koDcowe- go W II, nie spowoduje zmian tylko na poziomie ideacyjnym (IDC), natomiast na poziomie interakcyjnym (INTR) wypowiedzenia W I i W II bd caBkowicie ró|ne pod wzgldem komunikacyjnym, co mo|na zobrazowa w postaci formu- By: INTR W I Of = W II W I # W II Znaczenie operatora interakcyjnego jest w tej sytuacji ró|nic sensów wypowie- Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne 191 dzenia koDcowego W II i wypowiedzenia pocztkowego W I: INTR W II  W I = F (Of), gdzie F (Of ) oznacza funkcj operatora  frazemu. Wywód ilustruj przykBady wyra|eD z frazemami: chwa³a Bogu, jeszcze czego, na litoSæ bosk¹: (8) a) Chwa³a Bogu, ¿e ju¿ wróciliScie. b) WróciliScie ju¿, chwa³a Bogu. (9) a) Jeszcze czego, mam tu sam sprz¹taæ. b) Mam tu sam sprz¹taæ, jeszcze czego. (10) a) Przestañ, na litoSæ bosk¹, tak krzyczeæ. b) Na litoSæ bosk¹, przestañ tak krzyczeæ. Dokonujc mo|liwych zmian w szyku komponentów przedstawionych wyra|eD, otrzymujemy nie zmienione pod wzgldem wyra|anych funkcji komunikaty. Z kolei operacja polegajca na porównaniu sensów tych wyra|eD z operatorem  frazemem i odpowiednich komunikatów, otrzymanych w wyniku usunicia frazemu, w podanych wypowiedzeniach, takich jak: (11) Ju¿ wróciliScie. (12) Mam tu sam sprz¹taæ. (13) Przestañ tak krzyczeæ.  pozwala wykry funkcj operatorów interakcyjnych, w tym wypadku ich wy- razn funkcj emotywn. Interpretacja tych wypowiedzeD oraz analiza innych kontekstów z cytowanymi frazemami umo|liwia hipotetycznie okre[lenie nast- pujcych typów emocji wprowadzanych przez wskazane frazemy: 1) uczucie ulgi i zadowolenia z zaistniaBego stanu rzeczy, 2) uczucie niezadowolenia, a nawet oburzenia z powodu zaistniaBego stanu rzeczy, 3) uczucie zniecierpliwienia zaistniaBym stanem rzeczy. Zgodnie z drugim kryterium wyodrbniania frazemów nale|y przyj, i| specyfik tego typu operatorów interakcyjnych jest ich uwikBanie sytuacyjne. Inaczej mówic, ka|dy operator  frazem jest autosytuacyjny, tzn. nakBada si na okre[lon sytuacj spoBeczn, zale|y od naszej wiedzy o interlokutorze, od naszego stosunku do niego itp. Tak wic bodzcem u|ycia frazemu jest zaistnie- nie odpowiedniej sytuacji. Wikszo[ operatorów charakteryzuje ponadto nieizomorficzno[ midzy ich semantyk a sensem realizowanych za ich pomoc funkcji pragmatycznych werbalizowanych przez nadawc. Obrazuje to analiza funkcji frazemów: coS podobnego i o Bo¿e w nastpujcych u|yciach: (14) CoS podobnego, jednak ci pozwolili jechaæ! 192 RENATA RODAK (15) Jeszcze Smie zaprzeczaæ, coS podobnego! (16) O Bo¿e, jak tu jest ³adnie! (17) Jaki on mizerny, o Bo¿e! (18) O Bo¿e, co ja narobi³em! (19) O Bo¿e, ty wiecznie to samo! Frazem coS podobnego jest aksjologicznie neutralny, trudno okre[li jego warto[ oceniajc bez kontekstu i konsytuacji. W ka|dym z przykBadów, w ró|nych sytu- acjach zaistniaBych aktów komunikacji, realizuje (lub wzmacnia) inn pod wzgl- dem warto[ci funkcj ekspresywn. PrzykBady (16)-(19) równie| pokazuj mo|liwo[ wyra|enia ró|nych typów funkcji emotywnych przy u|yciu tego samego operatora. PrzykBad (16) wskazuje na typ funkcji o warto[ci oceniajcej dodatniej, przykBady (17), 18) wyra|aj emocje, których warto[ pozytywn czy negatywn trudno sprecyzowa. PrzykBad (19) za[ ilustruje typ funkcji emoty- wnej negatywnie oceniajcej. Przyczyn polifunkcjonalno[ci frazemu o Bo¿e jest jego ambiwalentno[, czyli brak systemowo okre[lonego profilu dziaBania (pozy- tywnego/negatywnego), stwarzajca mo|liwo[ zastosowania go w ró|nych sytuacjach komunikacji, i  sytuacyjne wyra|anie funkcji emotywnych. Kryterium autosytuacyjno[ci umo|liwia tak|e odró|nienie frazemów wBa[ci- wych od innych wyra|eD, czsto schematycznie powielanych w ró|nych typach tekstów o swoistej stylistyce, takich jak: ogBoszenia, prognozy pogody, klepsydry itp. Wystpujce w tego rodzaju tekstach  tak pisanych, jak i mówionych  rytu- alizmy czy tzw. trwaBe klisze, nie speBniajce warunku autosytuacyjno[ci, funkcjonuj jedynie jako elementy organizacji interakcji. Przed dokonaniem klasyfikacji frazemów nale|y zwróci uwag na ekspre- sywn funkcj operatorów leksykalnych, jakimi s wykrzykniki i modulanty. W rozwa|aniach nad emocjonalno[ci w jzyku nie sposób unikn pytania: czy istnieje zjawisko wyra|ania emocji czystej? Anna Wierzbicka wBa[nie wykrzyk- niki uwa|a za przejawy czystej ekspresji emocji (Wierzbicka 1969: 40). El|bieta Laskowska przejmuje ten pogld, uwa|ajc, |e w odró|nieniu od innych elemen- tów jzyka, które poza wyra|aniem emocji co[ komunikuj, w wykrzyknikach ma- my do czynienia tylko z emocj (Laskowska 1993: 51). Ponadto wprowadza podziaB wykrzykników na pierwotne, wystpujce w wyra|eniach typu: Ach, co za radoSæ!; Oj, nie³adnie...!; Ooo, no nie! itp., a tak|e wykrzykniki wtórne, przez które rozumie leksemy lub frazemy typu: Mój Bo¿e!; Matko Boska!; Bo¿e ucho- waj! Czstym ich wyznacznikiem s  wedBug Laskowskiej  [rodki prozodycz- ne (1993: 55-56). Stosujc podobne kryterium, wprowadza ona pojcie m o d u - l a n t ó w, które  wyra|ajc stosunek nadawcy do wyra|anej rzeczywisto[ci  nie s ani nazwami cech, ani nacechowanymi nazwami obiektów, a jednak warto[ciu- j [...] Modulanty stanowi obudow tre[ci przedstawionej, informuj o subiek- tywnym stosunku mówicego do nazywanej rzeczywisto[ci, samej rzeczywisto- Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne 193 [ci nie nazywajc . Zaliczenie modulantów do [rodków wyra|ajcych emocje uwa|a E. Laskowska za pewn przesad, chocia|, jak twierdzi, w wielu z nich [lad emo- cjonalno[ci mo|na odnalez (1993: 51). WedBug tej interpretacji wykrzykniki i modulanty nie maj zdolno[ci przedstawiania rzeczywisto[ci, pozbawione s charakteru ideacyjnego. Ten wBa[nie warunek pozwala sklasyfikowa je jako czy- ste operatory interakcyjne. Jako operatory powoduj wprowadzenie do wypowie- dzenia tre[ci dodatkowej (naddanej) w stosunku do tre[ci przedstawionej. Tre[ci naddane mog by ró|ne w zale|no[ci od dziaBajcego operatora. Zarówno wy- krzykniki, jak i modulanty s, oprócz frazemów, jednostkami jzyka szczególnie predysponowanymi do wyra|ania funkcji emocji. SBusznie te| podkre[la E. La- skowska, |e wykrzykniki nie s  wyspecjalizowane w wyra|aniu emocji o okre- [lonym znaku  pozytywnym czy negatywnym (1993: 56), co potwierdzaj przy- kBady: (20)  Na pewno bêd¹ ciê szukaæ.  Eee... (21) Ach tak! Naturalnie, wszystko za³atwimy. (22) Oj, nie³adnie tak pods³uchiwaæ! (23) A³a! To boli. (24) Aja jaj! Ale siê narobi³o. (25) Ech, z nimi to tak zawsze! Dotyczy to w równym stopniu modulantów, gdy| obecno[ takich operatorów w wyra|eniu jest jedynie sygnaBem, |e nadawca ustosunkowuje si emocjonalnie do przedstawianej rzeczywisto[ci, a jakie to emocje, to ju| kwestia analizy prag- matycznej. A oto przykBady wyra|eD z modulantami: (26) Niestety, nie mog³em tego zrobiæ. (27) Dodzwoni³am siê, nareszcie, do Nowaków. (28) Zdaj¹ sobie w koñcu sprawê z powagi sytuacji. (29) Kto w koñcu mi pomo¿e? (30) Ty to te¿ jesteS, zawsze powiesz za du¿o. (31)  Nie mogê pójSæ, jutro mam egzamin.  A tam egzamin, na pewno zdasz. (32) Jeszcze do mnie przyjdziesz ... (33) Jeszcze siê pogniewaj¹ i co wtedy? Jak wida, niektóre operatory mocniej akcentuj stosunek nadawcy do tre[ci komunikatu (np. operatory: jeszcze/te¿ ), inne nieco sBabiej, jednak|e w ka|dym 194 RENATA RODAK z wypowiedzeD [lad emocji jest uchwytny. Podobn jak modulanty funkcj operatorów emotywnych peBni partykuBy wzmacniajce no i -¿e w wyra|eniach typu: (34) Zrób no to szybciej! (35) Powiedz no prawdê. (36) Chodx¿e ju¿, s³yszysz? (37) Wy³¹cz¿e to radio! Obecno[ partykuB w wypowiedzeniach wyraznie wzmacnia ich funkcj per- swazyjn, wskazujc jednocze[nie na intencjonalny stosunek uczuciowy nadaw- cy do przedstawianej tre[ci. Funkcj wyra|on w tych wypowiedzeniach mo|na okre[li jako modalno-emotywn. Przyjta na wstpie definicja frazemu pozwala odnosi to pojcie tak|e do u|y niektórych wulgaryzmów. W odró|nieniu jednak od omawianych wcze[niej operatorów domen przekleDstw jest realizowanie funkcji emocji z warto[- ciowaniem ujemnym. Podobnie funkcjonuj eufemizmy wulgaryzmów, np.: (38) Znów nie zd¹¿ê, kurde, na autobus. (39) Kurcze blade, zawsze jakiS problem z tym cz³owiekiem. (40) O kurka wodna, to mnie za³atwi³. Interpretacja oparta na konfrontacji sensów obu typów wypowiedzeD, tych z ope- ratorem oraz po jego usuniciu, odkrywa funkcj zastosowanego frazemu. Wy- ra|enia pozbawione operatora co najwy|ej warto[ciuj tre[ komunikatu, nato- miast wypowiedzenia z operatorem wyraznie akcentuj ujemny stosunek emocjo- nalny nadawcy do tre[ci wyra|anej. Do tej grupy operatorów trzeba zaliczy tak- |e przezwiska, poprzez które ujawniany jest w aktach komunikacji ró|nie warto[ciujcy stosunek uczuciowy nadawcy do osoby ocenianej. Operatory  wulgaryzmy wyra|aj emocje o ró|nym stopniu nat|enia, w zale|no[ci od tego, jak  mocny operator zostaB zastosowany. Nale|y doda, |e funkcj frazemów mog peBni tylko standardowo pojmowane i odtwarzane w konkretnej sytuacji pragmatycznej wulgaryzmy, a nie te, które stosowane s wtórnie w charakterze tzw. przerywników jednostki, co ma miejsce np. w |argonie pewnych [rodowisk. Klasyfikacja frazemów jako emotywnych operatorów interakcyjnych Proponowana tu klasyfikacja frazemów peBnicych funkcj emotywnych operatorów interakcyjnych uwzgldnia nastpujce kryteria: I. wkomponowanie frazemu w struktur wypowiedzenia, II. systemowy profil dziaBania frazemów, III. sekwencj frazemu w akcie komunikacji. Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne 195 Ad I. Wszystkie frazemy mo|na podzieli na dwie podstawowe grupy: fraze- my funkcjonujce samodzielnie  jako repliki, oraz frazemy dziaBajce wewntrz wypowiedzeD  tzw. frazemy wtrcone. Na mocy pierwszego kryterium  wkom- ponowania frazemów w struktur wypowiedzenia  wyró|niamy: a) konstrukcje swobodne, b) konstrukcje uwikBane. W wypadku konstrukcji swobodnych (izolowanych) nie obserwuje si formalnych wskazników zespolenia ze struktur wypowiedzenia, w którym wystpuj. Midzy frazemem a pozostaBymi komponentami wypowiedzenia nie ma nawizaD skBadniowych. PBaszczyzna sensu równa jest w nich pBaszczyznie struktury. Dopuszczalna zmiana pozycji frazemu w szyku wypowiedzenia pozostaje bez wpBywu na struktur semantyczn i formaln wyra|enia. Wikszo[ konstrukcji swobodnych stanowi frazemy wBa[ciwe. W[ród tych konstrukcji do[ liczn grup stanowi konstrukcje przyimkowe. Frazemy swobodne zajmuj nieimplikowane pozycje w zdaniu, np.: (41) Na Boga, co ty robisz? (42) Ile razy, na litoSæ Bosk¹, muszê to powtarzaæ? (43) O Matko, co ja z wami mam! (44) Nic im siê, na szczêScie, nie sta³o. (45) £adne podziêkowanie, nie ma co. (46) Ty nic o tym nie wiesz, dobre sobie. (47) Masz ci los, a tak dobrze siê zapowiada³o. (48) Kiedy oni, do cholery, wróc¹? Przytoczone przykBady dopuszczaj zmian lokalizacji operatora w szyku wypowiedzenia, przy czym w niektórych sytuacjach jedyn mo|liw zmian jest przej[cie z pozycji inicjalnej na koniec wyra|enia lub odwrotnie (przykBady 45-47). W innych obserwuje si wicej wariantów lokalizacyjnych. Konstrukcje swobodne nie dopuszczaj jedynie formalnego  rozbijania ich samych, gdy| frazemy, bdce jednostkami reprodukowanymi, funkcjonuj jako niepodzielna caBo[. Podkre[li nale|y wic fakt, |e np. frazem do jasnej cholery nie jest rozbudowanym wariantem frazemu do cholery, lecz s to dwa odrbne frazemy. Konstrukcje uwikBane to frazemy wbudowane w struktur wypowiedzenia, czyli wchodzce w relacje wi|ce wyra|enia w cigach syntagmatycznych. Do tych konstrukcji nale|e bd w wikszo[ci frazemy funkcjonalne, czyli jed- nostki ulegajce transformacji w opisie interakcji, a tym samym wchodzce w pewne relacje morfologiczne lub syntaktyczne, por. np.: Niech to szlag tra- fi/Niech ciê szlag trafi/Szlag mnie trafia/Szlag go trafia lub te| predykatywne konstrukcje, mogce w danej sytuacji funkcjonowa jak frazemy, np.: robiæ kogoS w konia. 196 RENATA RODAK Ad II. Systemowy profil dziaBania operatorów emotywnych  frazemów, czyli okre[lony przez system jzyka pewien kierunek ich dziaBania, pozwala wyodrbni operatory: a) wyra|ania emocji o warto[ci pozytywnej, b) wyra|ania emocji o warto[ci negatywnej, c) ambiwalentne  wyra|ajce emocje bez okre[lonego profilu dodatniego lub ujemnego. Do grupy pierwszej nale| frazemy typu: na szczêScie, chwa³a Bogu, dziêki Bogu, np.: (49) Wrócili, na szczêScie, cali i zdrowi. (50) Podczas przeprowadzki, chwa³a Bogu, nic nie zginê³o. (51) Dziêki Bogu, karetka przyjecha³a w ci¹gu kilku minut. Pozytywny profil ich dziaBania wyznaczony jest przez system. Ich zastosowa- nie zawsze powoduje kreowanie aktów komunikacji o funkcji ekspresywnej po- zytywnie oceniajcej. Okre[lamy je wic jako operatory z dodatni funkcj emo- tywn w postaci dominujcej. Przytoczone frazemy mo|na, jak wida, stosowa zamiennie, bez zmiany warto[ci funkcji. Reprezentatywne dla grupy drugiej s z kolei frazemy: do cholery; na Boga; uchowaj Bo¿e; jeszcze czego; kpisz, czy o drogê pytasz itp., których systemowy profil dziaBania ukierunkowany jest na akty komunikacji o funkcji emotywnej negatywnie warto[ciujcej. Analogicznie do poprzednich nazywamy je opera- torami z ujemn funkcj emotywn w postaci dominujcej. Generalnie nieak- ceptowalne s wyra|enia typu: * Na szczêScie, dziadek umar³ przedwczoraj. * Niestety, wygra³em piêæ miliardów w Totolotka. S one przykBadami standardowej dysproporcji warto[ciowania, gdy| w takich wypowiedzeniach systemowy profil dziaBania operatora kBóci si z ogóln zasa- d warto[ciowania [wiata przez czBowieka. Grup trzeci stanowi operatory ambiwalentne, czyli operatory bez [ci[le okre[lonego profilu dziaBania. W aktach komunikacji mog one realizowa funk- cje emotywne o warto[ci zarówno pozytywnej, jak i negatywnej. PrzykBadami operatorów ambiwalentnych s analizowane ju| wcze[niej frazemy: o Bo¿e, coS podobnego. Ad III. Na podstawie ostatniego z przyjtych kryteriów klasyfikacji fraze- mów, uwzgldniajcego sekwencj operatorów w akcie komunikacji, dzielimy je na: a) operatory inicjujce, b) operatory reaktywne. Jako operatory inicjujce nale|y rozumie wszystkie te, które w danej sytuacji komunikacji ksztaBtuj akty mowy o charakterze wprowadzajcym/rozpoczy- Frazemy jako emotywne operatory interakcyjne 197 najcym. Operatory reaktywne za[ to specyficzne operatory o charakterze syn- tagmatycznym, tworzce akty mowy, bdce reakcj (replik) na pewien akt idea- cyjny. Oto typowe przykBady: (52) Co ty powiesz! (53) Co ty nie powiesz?! (54) Mów do mnie jeszcze. Podjta próba krótkiej charakterystyki frazemów pozwala, jak si wydaje, odró|ni t grup [rodków jzykowych od tradycyjnie rozumianych frazeologi- zmów i zdefiniowa frazemy emotywne jako reprodukowane jednostki autosytu- acyjne, czyli odtwarzane z pamici zgodnie z zaistniaB sytuacj operatory prze- ksztaBcajce wypowiedzenia w akty mowy o funkcji oceniajcej/ekspresywnej. Poczynione uwagi, zapewne nie wyczerpujce, mog by jednak bodzcem do dal- szych badaD nad funkcj frazemów w jzyku. Bibliografia Awdiejew A. (1983), Klasyfikacja funkcji pragmatycznych,  Polonica IX, s. 53-88.  (1986), Ukryte akty mowy a analiza pragmatyczna, [w:] Badania jêzyka mówionego w Polsce i w Niemczech, pod red. B. Dunaja i in.,  Zeszyty Naukowe UJ. Prace Jzykoznawcze , z. 84, s. 13-21.  (1987), Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzeñ, Kraków.  (1999), Gramatyka interakcyjna, Kraków [maszynopis]. Chlebda W. (1991), Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Opole. Grabias S. (1981), O ekspresywnoSci jêzyka, Lublin. Laskowska E. (1993), WartoSciowanie w jêzyku potocznym, Bydgoszcz. Nowakowska-Kempna I. (1995), Konceptualizacja uczuæ w jêzyku polskim. Prolegomena, Warszawa. Wierzbicka A. (1969), Dociekania semantyczne, WrocBaw. Phrasemes as Emotive Interactional Operators Summary This paper is an attempt to characterise a specific group of language signs called phrasemes, which are supposed to fulfil emotive functions in language. The starting point of the analysis is the assumption that an emotion constitutes some kind of a surplus of evaluation: while intellectual eval- uation can be expressed semantically, emotion can be expressed only on the pragmatic plane. The selection of the examined material is partly based on W. Chlebda s definition of phraseme, which departs from the assumptions of traditional phraseology and leads in the direction of a new prag- matic phraseology. By applying a formal criterion for distinguishing phrasemes, two types of phrasemes have been identified, i.e. proper phrasemes, which occur in direct interaction, and so- called functional phrasemes, which can occur in the description of interaction. Thus, phrasemes are 198 RENATA RODAK understood as reproduced autosituational entities, i.e. reproduced from memory according to a given interactional situation. As interactional operators with categorial meaning, phrasemes are function- ally independent; they operate on whole utterances and convert them into speech acts with emo- tive/evaluative function. The function of expressing emotion in language is also performed by other lexical operators, such as interjections, modulants and certain intensifying particles with persuasive function. The classification of phrasemes, which accompanies the characterization, is based on the following criteria: 1) phraseme insertion into the structure of the utterance; 2) systemic profile of phraseme operation; 3) phraseme sequence in the act of communication. Phrasèmes en tant qu opérateurs émotifs interactionnels Résumé L auteur essaie de caractériser un groupe spécifique de signes linguistiques, nommés phrasèmes et prédisposés à exercer une fonction émotive dans la langue. On part de l hy- pothèse que l émotion est un surplus de valorisation. Autant la valorisation intellectuelle peut être exprimée sémantiquement, autant l émotion ne peut l être que sur le plan pragmatique. On a recueilli les matériaux enbassant partiellement sur la définition du phrasème de la phraséologie traditionnelle, semble être plus proche de la phraséologie pragmatique. L application des critères formels a permis de distinguer des phrasèmes en interaction directe et des phrasèmes fonctionnelles qui peuvent apparaître dans la description des interactions. Les phrasèmes sont donc considérés unités autosituationnelles, reproductibles, donc repro- duits de mémoire conformément à la situation interactive. En tant qu opérateurs interac- tionnels au sens catégoriel, les phrasèmes restent fonctionnellement indépendants, ils agissent sur tous les éconcés, en les transformant en actes de parole à fonction émotive/valorisante. La fonction d expression des émotions est réalisée dans la langue par les phrasèmes décrits ainsi que par d autres opérateurs, modulants ou accompagne leur définition, tient compte des critères suivants: 1) insertion du phrasème dans la structure de l énoncé; 2) profil systémique du fonctionnement des phrasèmes; 3) séquence du phrasème dans l acte de communication.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Hanna Rodak Terapia dziecka z wadÄ… wymowy
Rodak Hanna Terapia dziecka z wadÄ… wymowy(1)
Rodak O narracji
Rodak Hanna Terapia dziecka z wadÄ… wymowy

więcej podobnych podstron