plik


ÿþTransformacja Fouriera w Optyce i Akustyce MieczysBaw Pluta 16 grudnia 2007 2 Oznaczenia " " - kwantyfikator ogólny  dla ka|dego (for All) " " - kwantyfikator  istnieje (Exist) " R - zbiór liczb rzeczywistych " C - zbiór liczb zespolonych " " i - jednostka urojona i = -1 Wektory oznacza bdziemy na rysunkach (i na tablicy w trakcie zaj) strzaBk lub kresk u góry, w druku bd wyró|niane grub, prost czcionk x, k, V. Spis tre[ci 1 Podstawy matematyczne 5 1.1 Szereg Fouriera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1.1.1 Funkcja parzysta, nieparzysta, okresowa . . . . . . . . . . 5 1.1.2 Trygonometryczny szereg Fouriera . . . . . . . . . . . . . 6 1.1.3 Funkcje ortogonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.2 Liczby zespolone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.2.1 Funkcje zespolone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.2.2 Funkcje analityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.2.3 CaBka po konturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.2.4 Zespolony szereg Fouriera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.2.5 WBa[ciwo[ci i twierdzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.2.6 Iloczyn skalarny i norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.3 Splot, korelacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.3.1 Splot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.3.2 Korelacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1.3.3 Korelacja normowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 1.4 Transformacja Fouriera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1.4.1 Transformacja Fouriera-Bessela . . . . . . . . . . . . . . . 24 1.4.2 Kilka u|ytecznych funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 1.4.3 Twierdzenia Fourierowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 1.5 Próbkowanie i funkcje dyskretne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 1.6 Kilka przykBadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1.6.1 Do[wiadczenie Younga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1.7 Dyfrakcja na szczelinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 1.8 Siatka dyfrakcyjna i soczewka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 1.9 Transmitancja t(x, y) przed soczewk . . . . . . . . . . . . . . . . 46 1.10 UkBad optyczny 4f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 1.11 Dyfrakcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 1.12 Spektrum ktowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 1.13 Soczewka jako element realizujcy przeksztaBcenie Fouriera . . . 53 1.13.1 Transmitancja soczewki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 1.13.2 Pole optyczne w pBaszczyznie ogniskowej soczewki . . . . 54 3 4 SPIS TREZCI 2 Koherencja [wiatBa - wybór zagadnieD 57 2.1 Twierdzenie Van Citterta-Zernikego . . . . . . . . . . . . . . . . 57 3 Dodatki 59 3.0.1 Funkcje Bessela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.0.2 Spektrum ktowe fali sferycznej . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.1 Funkcje Bessela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 3.2 WBa[ciwo[ci funkcji propagacji Fresnela h(x,y;d) . . . . . . . . . 61 3.2.1 CaBka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3.2.2 Transformata Fouriera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3.2.3 Splot dwu funkcji typu h . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 3.3 Dyfrakcja Bragga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 3.3.1 Irydescencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 RozdziaB 1 Podstawy matematyczne W pierwszej cz[ci tego rozdziaBu dokonamy przegldu znanych wBa[ciwo[ci liczb i funkcji zespolonych, przywoBamy definicje operacji matematycznych które bd przydatne w dalszej cz[ci. Zadania sBu| budowaniu poczucia spójno[ci omaw- ianych zagadnieD z podstawow wiedz, a jednocze[nie daj czytelnikowi mo|li- wo[ wychwycenia ew. bBdów, które pewnie pojawiaj w niniejszej - roboczej wersji skryptu. W definicjach i wzorach dotyczcych transformacji Fouriera celowo wystpuj ró|ne pary oznaczeD t ”! É, x ”! u, x ”! k oraz przepla- tane s zagadnienia jedno i dwuwymiarowe. Ma to na celu oswojenie czytelnika z zastosowaniami w odniesieniu do ró|nych przestrzeni i zmiennych fizycznych. Nawizujemy w ten sposób tak|e do ró|nych, niemniej równowa|nych, form definicji transformacji Fouriera. 1.1 Szereg Fouriera 1.1.1 Funkcja parzysta, nieparzysta, okresowa Wielokrotnie odwoBywa si bdziemy do poj, które przypominamy poni|ej. Funkcje zmiennej rzeczywistej t mog by parzyste "t " R; f(-t) = f(t), nieparzyste "t " R; f(-t) = -f(t) lub by sum dwu powy|szych przypadków. Z dowolnej funkcji f(t) mo|na wyznaczy jej cz[ci fparzysta i fnieparzysta za pomoc nastpujcych dziaBaD fparzysta(t) = [f(t) + f(-t)]/2, fnieparzysta(t) = [f(t) - f(-t)]/2 . Jak Batwo sprawdzi fparzysta(t) + fnieparzysta(t) = f(t). 5 6 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Funkcja okre[lana jest jako okresowa, je|eli istnieje warto[ T , zwana okre- sem, taka |e "T " R, "t " R; f(t + T ) = f(t). 1.1.2 Trygonometryczny szereg Fouriera Szereg Fouriera jest szeregiem funkcyjnym okre[lanym dla rzeczywistej funkcji okresowej, o okresie T " f(t) = (Ak cos Ékt + Bk sin Ékt), (1.1) k=0 2Àk gdzie Ék = . Czsto[ci koBowe tworz postp arytmetyczny T 2À 4À 6À É = 0, , , T T T . Tak okre[lony szereg to trygonometryczny szereg Fouriera . WspóBczynniki szeregu Fouriera Ak i Bk wyznaczane s nastpujco -T/2 1 A0 = f(t)dt, T T /2 -T/2 2 Ak = f(t)cosÉktdt dla k = 0, (1.2) T T /2 -T/2 2 Bk = f(t)sinÉktdt. T T /2 WspóBczynnik A0 równy jest [redniej warto[ci funkcji. Mo|na zastpi w powy|szych wzorach przedziaB caBkowania (-T/2, T/2) przedziaBem (t0, t0 + T ), gdzie t0 - dowolna warto[ t0 " R. Zmiana granic caBkowania nie wpBywa na warto[ wspóBczynników Fourierowskich. PrzykBad (trywialny): Funkcja StaBa f(t) = 1 WspóBczynniki szeregu maj warto[ci A0 = 1 Ak = 0 dla k = 0 Bk = 0 dla wszystkich k 1.1. SZEREG FOURIERA 7 Uzasadnienie Poka|emy sposób sprawdzenia poprawno[ci wskazanych wzorów na wspóBczyn- niki szeregu trygonometrycznego. Pomnó|my obustronnie wzór 1.1 funkcji f(t) o okresie 2À przez cos mt; m > 0 i zapiszmy caBk " À À À f(t) cos mtdt = An cos nt cos mtdt + Bn sin nt cos mtdt , -À -À -À n=0 (1.3) Funkcje typu cos nx/ i sin nx/ dla n = 0, 1, 2... tworz zbiór funkcji or- togonalnych (patrz wiczenie poni|ej). Ortogonalno[ oznacza, |e ñø ôø À dla m = n > 0, À òø cos nt cos mtdt = 2À dla m = n = 0, ôø -À óø 0 dla m = n. Analogicznie dla kombinacji funkcji typu sinus. CaBka typu À cos nt sin mtdt = 0 -À dla dowolnych kombinacji n i m. Korzystajc z tak okre[lonej ortogonalno[ci po prawej stronie wzoru 1.3 pozostaje jedynie wyraz dla okre[lony przez warunek n = m. Otrzymujemy wiec À f(t) cos mtdt = AmÀ. (1.4) -À Otrzymujemy wzór na amplitud skBadowej cos mt: À 1 Am = f(t) cos mtdt. À -À Analogicznie, mno|c 1.3 przez sin mt uzyskamy wyra|enie À 1 Bm = f(t) sin mtdt, À -À a mno|c przez jedno[ mamy À 1 A0 = f(t)dt. 2À -À Ortogonalno[ zbioru funkcji sin mt, cos mt jest jak wida podstawowym zaBo|e- niem umo|liwiajcym poprawno[ definicji szeregu Fouriera i wyznaczania jego " wspóBczynników. Po podzieleniu funkcji z okre[lonego powy|ej zbioru przez À, zbiór ten staje si zbiorem funkcji ortonormalnych - caBki z iloczynów funkcji z tego zbioru przyjmuj warto[ci 0 - dla funkcji ró|nych, a 1 gdy pod caBk wystpuje iloczyn funkcji przez siebie sam. 8 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE wiczenie: Wyka|, |e zbiór funkcji cos nx, sin nx dla n = 0, 1, 2... speBnia okre[lone powy|ej warunki ortogonalno[ci na przedziale -À x À. Wskazówka: w caBkach i zastp iloczyny funkcji trygonometrycznych odpowiednimi sumami, stosujc znane to|samo[ci: np. 2 cos ± cos ² a" cos(± + ²) + cos(± - ²) itp.. PrzykBad: Funkcja Trójktna 2t 1 + dla -T/2 t 0 T f(t) = (1.5) 2t 1 - dla -0 t T/2 T Funkcja jest parzysta, wic wspóBczynniki Bk = 0 dla wszystkichk. WspóBczynnik A0 = 1/2 - warto[ [rednia. Wyznaczmy Ak dla k = 0 caBku- jc przedziaBami 0 +T/2 2 2t 2Àkt 2t 2Àkt Ak = 1 + cos dt + 1 - cos dt T T T T T -T /2 0 0 +T/2 2 2Àkt 2 2Àkt = cos dt + cos dt T T T T -T/2 0 (1.6) =0 0 +T/2 4 2Àkt 4 2Àkt + tcos dt - tcos dt 2 2 T T T T -T /2 0 +T/2 8 2Àkt = - tcos dt. 2 T T 0 x Stosujc caBkowanie przez cz[ci (do sprawdzenia) xcosaxdx = sinax + a 1 cosax uzyskujemy ostatecznie a2 2(1 - cosÀk) Ak = (k > 0), À2k2 (1.7) Bk = 0. WspóBczynniki szeregu Fouriera przyjmuj nastpujce warto[ci ñø 1 ôø dla k = 0 òø 2 4 Ak = dla k nieparzystego (1.8) À2k2 ôø óø 0 dla k parzystego Stosujc powy|sze wspóBczynniki, uzyskujemy szereg Fouriera 1 4 1 1 f(t) = + cosÉt + cos3Ét + cos5Ét + ... . (1.9) 2 À2 9 25 1.1. SZEREG FOURIERA 9 wiczenie Zilustruj przykBad funkcji trójktnej graficznie: " przedstaw na wykresie warto[ci wspóBczynników szeregu dla kolejnych czsto[ci koBowych, " przedstaw kolejne skBadowe harmoniczne (z uwzgldnieniem ich amplitud), " przedstaw kilka pierwszych sum czstkowych szeregu (superpozycje skBad- owych harmonicznych analogiczne do przedstawionych na rys. 1.1.) Propozycja: Wykonaj rysunki stosujc wybrane [rodowisko obliczeniowe - MathCad, Matlab, Octave.... Zaprezentuj kod prowadzcy do uzyskanych wyników. Rysunek 1.1: PrzykBady sum czstkowych szeregu Fouriera dla funkcji pros- toktnej, piBoksztaBtnej, trójktnej i zBo|onej z póBokrgów. Uwaga: na ry- sunkach prezentujemy pojedynczy okres ka|dej z funkcji i odpowiednich sum czstkowych, a w wyobrazni powinni[my wyobrazi sobie ich okresowe przedBu|enie. 1.1.3 Funkcje ortogonalne Patrzc na rozpisanie funkcji f(t) w szereg Fouriera mo|emy si zastanawia dlaczego wystpuj w nim wBa[nie funkcje trygonometryczne i czy mo|liwe byBo zastpienie ich jakimi[ innymi. Gdyby[my chcieli rozpisa w szereg funkcje okre[lone na skoDczonym przedziale, to istnieje wiele innych mo|liwo[ci. S to np. szeregi zBo|one z wielomianów Legendre a, Czebyszewa, Laguerre a, Jako- biego, funkcje Bessela i inne. (Jeszcze wicej mo|liwo[ci pojawia si dla funkcji 10 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE okre[lonych na zbiorach dwu i wicej wymiarowych ale o tym w innym miejscu) Rozwa|my przypadek funkcji f(x) okre[lonej na skoDczonym przedziale a x b. Przyjmijmy, |e funkcja ta mo|e by zapisana w tym przedziale w postaci szeregu funkcyjnego: " f(x) = cnÆn(x). (1.10) n=1 Pomno|ymy obie strony równania przez jeden z elementów cigu funkcyjnego i zapiszemy caBk " b b f(x)Æm(x)dx = cn Æn(x)Æm(x)dx. (1.11) a a n=1 Przyjmijmy zaBo|enie ortonormalno[ci elementów zbioru {Æn(x)} na od- cinku (a, b) tj. b 1 dla n = m, Æm(x)Æn(x)dx = (1.12) 0 dla n = m. a Zauwa|my, |e funkcyjny cig ortogonalny zamieni mo|na w cig ortonormalny poprzez pomno|enie jego wyrazów przez odpowiednie staBe normujce. Stosujc powy|sze zaBo|enie, uzyskujemy z po prawej stronie 1.11 tylko jeden wyraz b f(x)Æm(x)dx = cm. (1.13) a Wida wic, |e na odcinku (a, b) mo|na poprawnie okre[li szereg funkcyjny zbie|ny do f(x) oraz wskaza sposób wyznaczenia jego wspóBczynników, je|eli tylko speBniony jest warunek ortonormalno[ci cigu funkcyjnego. 1.2 Liczby zespolone Wiemy, |e pierwiastek z minus jeden nie istnieje w[ród liczb rzeczywistych. Mo|emy jednak pomy[le o takiej idei. Spróbujmy co[ takiego oznaczy sym- bolem i = (-1) , czyli i2 = -1. Mówimy, |e i to jednostka urojona. Spróbujmy symbol ten wBczy do standardowych zasady przeliczeD. Wyka|my, tak|e -i = (-1), "|e bo (-i)2 = (-1)2 · i2 = 1 · (-1) = -1. Równanie i = -1 posiada wic dwa równowa|ne rozwizania. Bywaj one oznaczane w podrcznikach tak|e jako i lub j. Tworzymy kombinacje liniowe jednostki urojonej i z jednostk rzeczywist 1 tworzc liczby zespolone o postaci z = a · 1 + b · i = a + ib 1.2. LICZBY ZESPOLONE 11 . Aatwo jest zdefiniowa dodawanie i odejmowanie takich liczb. Sprawdzmy jak jest z mno|eniem dwu liczb zespolonych z1 = a1 + ib1 oraz z2 = a2 + ib2. Zapiszmy z1 · z2 = (a1 + ib1) · (a2 + ib2) = a1a2 + i(a1b2 + a2b1) + i2b1b2 = a1a2 - b1b2 + i(a1b2 + a2b1) Liczby te mo|na traktowa jak punkty na pBaszczyznie zespolonej. Rysunek 1.2: Liczba z na pBaszczyznie zespolonej Z rysunku wida, ze z = a + ib = rcos± + irsin±. Definiujemy liczb z" sprz|on wzgldem z = a + ib okre[lajc ja nastpujco z" = a - ib . Je|eli uwierzymy w rozwinicie Eulera ei± = cos ± + i sin ±, (1.14) to liczb zespolon mo|na napisa jeszcze inaczej z = rei±. Mówimy, |e r jest moduBem liczby zespolonej, a kt ± jej argumentem (faz). Piszemy " r = |z| = zz" = a2 + b2 ± = Arg(z). Cz[ rzeczywist i urojon z liczby zespolonej wydzielaj funkcje 1 a = Re(z) = (z + z") = r cos ±, 2 1 b = Im(z) = (z - z") = r sin ±. 2i 12 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Z zapisu Eulera 1.14 wynikaj zwizki ei± + e-i± cos ± = , 2 ei± - e-i± sin ± = . 2i wiczenia 1. Wyznacz iloraz dwu liczb zespolonych z1/z2: " a) posBugujc si ich reprezentacj kartezjaDsk z1 = a1 + ib1, i z2 = a2 + ib2, 1 " b) stosujc notacj Eulera w ukBadzie biegunowym z1 = r1ei± oraz z2 = 2 r2ei± . 2. Wyka| sBuszno[ relacji Eulera 1.14 stosujc rozpisanie wystpujcych w nim funkcji w szereg Taylora. Poniewa| zale|y nam na przypomnieniu wiadomo[ci z matematyki, to dowód przeprowadzaj krok po kroku, nazywajc i komentujc poszczególne etapy. 1.2.1 Funkcje zespolone Funkcja zespolona f(z) zmiennej zespolonej z, przyporzdkowuje ka|dej licz- bie z " &! dokBadnie jedn liczb zespolon w &!2 . Piszemy w = f(z) dla z " &!. Zbiór wszystkich warto[ci w, jakie przyjmuje funkcja f(z) nazywamy przeci- wdziedzin tej funkcji. Wprowadzajc oznaczenia z = x + iy oraz w = u + iv, mo|emy zapisa funkcj zespolon w postaci u + iv = f(x + iy) = u(x, y) + iv(x, y). Funkcja zespolona zmiennej zespolonej jest wic równowa|na parze funkcji rzeczywistych dwu zmiennych rzeczywistych, przy czym u(x, y) okre[lamy jako cz[ rzeczywist tej funkcji, a v(x, y) jako cz[ urojon tej funkcji. Liczby zespolone i operacje na nich tworz mo|liwo[ matematycznego opisu geometrii na pBaszczyznie. Operacje te mog sBu|y do przeksztaBcania obszarów i figur geometrycznych. Funkcje zmiennej zespolonej definiuj odwzorowanie C ’! C 1.2. LICZBY ZESPOLONE 13 Rysunek 1.3: PrzykBady przeksztaBceD w pBaszczyznie zespolonej zdefiniowanych poprzez funkcje zmiennej z: translacja, obrót i skalowanie. Rysunek 1.4: Okre[lenie podzbiorów pBaszczyzny zespolonej poprzez funkcje. 1.2.2 Funkcje analityczne Istnieje podzbiór funkcji zespolonych, które s okre[lane jako funkcje anality- czne. Funkcje te mog by ró|niczkowane zgodnie z definicj f(z + "z) - f(z) f2 (z) = lim . (1.15) "z’!0 "z Ta pochodna powinna istnie niezale|nie od kierunku jej wyznaczania. Gdy poruszamy si wzdBu| osi urojonej "z = i"y, a gdy wzdBu| osi rzeczywistej "z = "x. Stawiamy warunek by pochodne liczone wzdBu| obydwu osi dawaBy ten sam wynik f(z + "x) - f(z) f(z + i"y) - f(z) f2 (z) = lim = lim "x’!0 "x i"y’!0 i"y 14 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE u(x + "x, y) + iv(x + "x, y) - u(x, y) - iv(x+, y) lim "x’!0 "x u(x, y + "y) + iv(x, y + "y) - u(x, y) - iv(x+, y) = lim i"y’!0 i"y "u "v "u "v + i = -i + . "x "x "y "y Widzimy, |e funkcja jest analityczna wtedy, gdy zachodz relacje "u "v "v "u = oraz = - . "x "y "x "y Relacje te znane s jako warunek Cauchy-Riemanna. Rzeczywista i urojona cz[ funkcji analitycznej s harmoniczne, to jest ka|da z nich speBnia znane równanie "2Õ "2Õ "2Õ = + = 0. "x2 "y2 Mo|na wykaza, |e speBnienie tego równania wynika z warunków Cauchy- Riemanna (wiczenie). 1.2.3 CaBka po konturze Gdy funkcja analityczna F (z) posiada pojedynczy biegun w z = z0 i nie posiada innego bieguna wewntrz konturu, to caBka po konturze 2À 2À iëeiÕ F (z)dz = R(z0) dÕ = iR(z0) dÕ = 2ÀiR(z0), (1.16) ëeiÕ 0 0 gdzie R(z0) = lim [(z - z0)F (z)] jest nazywane residuum funkcji F (z). z’!z0 Dla funkcji F (z) posiadajcej bieguny i która znika dla |z| ’! ", obowizuje nastpujcy zwizek ñø ëø öø ôø suma residuów funkcji ôø ôø ôø ìø ÷ø ôø ôø ôø-2Ài ìø F (z)e-izt we wszystkich jej ÷ø ôø ìø ÷ø ôø ôø íø øø biegunach na iponi|ej ôø ôø ôø " òø osi rzeczywistej F (z)e-iztdz = ëø öø (1.17) ôø suma residuów funkcji ôø ôø -" ôø ìø ÷ø ôø ôø ôø+2Ài ìø F (z)e-izt we wszystkich jej ÷ø ôø ìø ÷ø ôø ôø íø øø ôø biegunach powy|ej ôø ôø óø osi rzeczywistej 1.2. LICZBY ZESPOLONE 15 1.2.4 Zespolony szereg Fouriera Przedstawiona powy|ej definicja wymaga stosowania trzech formuB dla wyz- naczenia wspóBczynników szeregu Fouriera 1.1. Jak si oka|e za chwil, zas- tosowanie funkcji i wspóBczynników zespolonych umo|liwia wyznaczenie wszys- tkich wspóBczynników poprzez jedn formuB. Uzyskujemy wic uproszczenie i jednocze[nie zbli|amy si do naszego celu - definicji transformacji Fouriera. Podstawowym narzdziem bdzie znana to|samo[ Eulera ei±t = cos(±t) + isin(±t) (1.18) To|samo[ ta pozwala zapisa funkcje trygonometryczne w postaci 1 cos(±t) = ei±t + e-i±t (1.19) 2 1 sin(±t) = ei±t - e-i±t (1.20) 2 Podstawiajc do 1.1 otrzymujemy " Ak - iBk t Ak + iBk t k k f(t) = A0 + eiÉ + e-iÉ . (1.21) 2 2 k=1 Wprowadzajc wspóBczynniki zespolone C0 = A0 Ak - iBk Ck = , (1.22) 2 Ak - iBk C-k = , dla k = 1, 2, 3, ..., 2 uzyskujemy zespolon posta szeregu Fouriera +" 2Àk k f(t) = CkeiÉ t, Ék = . (1.23) T k=-" Uwaga: W definicji zespolonego szeregu Fouriera nale|y dostrzec pojawie- nie si ujemnych czsto[ci koBowych dla k < 0. Ich istnienie nie jest bliskie naszym do[wiadczeniom codziennym. Warto wic po[wici wicej uwagi temu poszerzeniu pojcia czsto[ci np. analizujc elementarne przykBady transformat funkcji sinus i kosinus. Zauwa|my, |e elementarn funkcj harmoniczn w ze- k spolonym szeregu Fouriera jest funkcja eksponencjalna eiÉ t. Funkcja ta nie jest ani parzysta (jak kosinus) ani nieparzysta (jak sinus). Jej przebieg jest wiec ró|ny dla dodatnich i ujemnych czsto[ci koBowych. WspóBczynniki zespolonego szeregu Fouriera definiowane s poprzez T/2 1 k Ck = f(t)e-iÉ tdt dla k = ... - 2, -1, 0, 1, 2... (1.24) T -T/2 16 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE 1.2.5 WBa[ciwo[ci i twierdzenia Na wstpie zdefiniujmy pary Fourierowskie - tj. funkcje i przyporzdkowane im cigi wspóBczynników szeregu Fouriera f(t) Ô! {Ck; Ék} 2 g(t) Ô! {Ck; Ék} . Liniowo[ Liniowo[ transformacji Fouriera wi|e odpowiednie kombinacje liniowe 2 af(t) + bg(t) Ô! {aCk + bCk; Ék} (1.25) Dowód wynika wprost z liniowo[ci caBki. Przesunicie Je|eli f(t) Ô! {Ck} , to przesunicie oryginaBu spowoduje modulacj wyrazów widma k f(t - Ä) Ô! Cke-iÉ Ä , Dowód: T/2 1 k Ck = f(t - Ä)e-iÉ tdt T -T /2 T/2 1 k = f(s)e-iÉ (s+Ä )ds T -T /2 T/2 1 k k = f(s)e-iÉ sdse-iÉ Ä T -T /2 k = Cke-iÉ Ä , gdzie zastosowali[my podstawienie s = t-Ä. CBDO. wiczenie: Okresowa funkcja prostoktna o okresie 2  i szeroko[ci   mo|e by zdefiniowana jako parzysta i nieparzysta. Wyznacz wyrazy zespolonego szeregu Fouriera w obu przypadkach. Sprawdz czy uzyskane wyniki speBniaj twierdzenie o przesuniciu. 1.2.6 Iloczyn skalarny i norma Iloczyn skalarny wektorów a = (a1, a2, ...aN ) i b = (b1, b2, ...bN) wyznaczamy jako N a æ% b = aibi. i=1 1.3. SPLOT, KORELACJA 17 Iloczyn skalarny definiuje norm w przestrzeni wektorowej, która okre[la dBugo[ wektora " a = a æ% a. OdlegBo[ pomidzy punktami okre[lonymi przez wektory a i b N a, b = a - b = (a - b) æ% (a - b) = (ai - bi)2. i=1 W przestrzeni funkcji okre[lonych na przedziale a t b iloczyn skalarny funkcji f(t) i g(t) okre[la caBka b f æ% g = f(t)g(t)dt. a Norm jest b f = f æ% f = f2(t)dt, a a miar odlegBo[ci w tej przestrzeni jest b f, g = (f(t) - g(t))2dt a W przypadku funkcji f(t), któr rozpisujemy w szereg zBo|ony z funkcji ortonormalnych " f(t) = ciÆi(t), (1.26) i=-" norm mo|na okre[li w przestrzeni funkcyjnej, a niezale|nie w nieskoDczenie wymiarowej przestrzeni wektorowej c = (...c-2, c-1, c0, c1, c2...). " c = c2 i i=-" Twierdzenie Parsevala mówi, |e liczbowe warto[ci obu tych norm s sobie równe. wiczenie: 1. Wyka| sBuszno[ twierdzenia Parsevala dla wspóBczynników rozpisania funkcji f(t) w szereg zBo|ony z wyrazów ortonormalnych {Æn(t)}. Wskazówka: Wyznacz kwadrat obydwu stron równania 1.26 i wykonaj caBkowanie. 1.3 Splot, korelacja 1.3.1 Splot Splot funkcji f(t) z inn funkcj g(t) okre[la wzór: " f(t) —" g(t) a" f(¾)g(t - ¾)d¾ (1.27) -" 18 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Zwró uwag na znak minus wystpujcy w argumencie funkcji g. Splot ma nastpujce wBasno[ci: " jest operacj przemienn, f(t) —" g(t) = g(t) —" f(t), " jest rozdzielny wzgldem dodawania f(t) —" (g(t) + h(t)) = f(t) —" g(t) + f(t) —" h(t), " jest operacj Bczn f(t) —" (g(t) —" h(t)) = (f(t) —" g(t)) —" h(t). Dowód przemienno[ci: " " f(t) —" g(t) = f(¾)g(t - ¾)d¾ = g(¾2 )f(t - ¾2 )d¾2 = g(t) —" f(t), -" -" gdzie ¾2 = t - ¾. CBDO Rozdzielno[ wzgldem dodawania wynika z liniowo[ci caBki. Aczno[ oznacza, |e je|eli splatamy kilka funkcji, to mo|emy to robi w dowolnej kolejno[ci. W dowodzie tej wBa[ciwo[ci mamy podwójn caBk, w której nale|y dokona zami- any kolejno[ci caBkowania. Rysunek 1.5: Dwa przykBady splotu g(x) = h(x) —" f(x) Splot definiowa mo|na te| w przestrzeni wielowymiarowej. Na przykBad w dwu wymiarach " f(x, y) —"2D g(x, y) a" f(¾, ·)g(x - ¾, y - ·)d¾d· (1.28) -" 1.3. SPLOT, KORELACJA 19 1.3.2 Korelacja Poni|ej przedstawiamy definicj korelacji dla funkcji zespolonych f(t) i g(t). Korelacja " h(t) = f(t) " g(t) a" f(¾)g"(t + ¾)d¾. (1.29) -" Gwiazdka w miejscu górnego indeksu oznacza sprz|enie zespolone g" = g2 - ig2 2 , gdzie g2 = Re(g) i g2 2 = Im(g). Fourierowskie twierdzenie o korelacji F f(t) Ð!Ò! F (É), F (1.30) g(t) Ð!Ò! G(É), F h(t) = f(t) " g(t) Ð!Ò! H(É) = F (É)G"(É). Dowód H(É) = f(¾)g"(t + ¾)d¾eiÉtdt = f(¾) g"(t + ¾)e-iÉtdt , (1.31) = f(¾)G"(+É)e-iɾd¾. W powy|szym dowodzie zastosowano nastpujc wBasno[ G(É) = g(t)eiÉtdt, dokonujemy sprz|enia zespolonego po obydwu stronach G"(É) = g"(t)eiÉtdt, zastpujc É przez -É uzyskujemy G"(-É) = g"(t)e-iÉtdt, Mo|emy zapisa twierdzenie o transformacie funkcji sprz|onej: F je|eli G(É) Ð!Ò! g(t), to F G"(-É) Ð!Ò! g"(t). (1.32) Transformata funkcji sprz|onej jest sprz|ona i odwrócona wzgldem zmien- nej É. Zauwa|my, |e dla funkcji rzeczywistej g(t) a" g"(t). Na podstawie 1.32, transformata funkcji rzeczywistej speBnia musi wic warunek G"(-É) = G(É) 20 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE 1.3.3 Korelacja normowana Miar podobieDstwa dwu funkcji zespolonych jest korelacja normowana. Dla dwu funkcji f(t) i g(t) korelacja normowana jest funkcj f(t) " g(t) c(t) = , (1.33) f(t)f"(t)dt g(t)g"(t)dt lub zapisujc jawnie korelacj f(¾)g"(t + ¾)d¾ c(t) = , (1.34) f(t)f"(t)dt g(t)g"(t)dt . Aatwo pokaza, |e c(0) = 1 wtedy gdy f(t) a" g(t) oraz, |e c(0) = -1 gdy f(t) a" -g(t). Stosujc nierówno[ Buniakowskiego-Schwartza wykaza mo|na, |e 1 c(t) -1. Funkcja korelacji mo|e osiga warto[ 1 tak|e w sytuacji, gdy funkcja g jest przesunit funkcj f tj. g(t) = f(t - a) i g(t + a) = f(t). Wtedy g(¾ + a)g"(t + ¾)d¾ c(t) = , (1.35) f(t)f"(t)dt g(t)g"(t)dt dla t = a mamy g(¾ + a)g"(a + ¾)d¾ c(a) = = 1. (1.36) g(t)g"(t)dt g(t)g"(t)dt Maksimum korelacji pojawia si w punkcie t = a. Warto[ maksimum korelacji jest wic miar podobieDstwa funkcji, a poBo|enie tego mak- simum wyznacza wzgldne przesunicie drugiej z funkcji wzgldem pierwszej. Autokorelacja Korelacja funkcji z sob okre[lana jest jako autokorelacja h(t) = f(t) " f(t) = f(¾)f"(¾ + t)d¾. (1.37) Zapiszmy par Fourierowsk F f(t) Ð!Ò! F (É), (1.38) F " h(t) = f(t) " f(t) Ð!Ò! H(É) = F (É)F (É) = |F (É)|2 Transformata autokorelacji jest wic kwadratem moduBu transformat. 1.4. TRANSFORMACJA FOURIERA 21 Twierdzenie Parsevala Wstawmy do twierdzenia o transformacie autokorelacji 1.38 argument t = 0 1 h(0) = |f(¾)|2 d¾ = |F (É)|2 dÉ. (1.39) 2À 1.4 Transformacja Fouriera Transformacja Fouriera jest operacj matematyczn i wystpowa w niej mog dowolnie oznaczone zmienne. Czytelnik prawdopodobnie zetknB si z definicj Bczc dziedziny czasu t z czstotliwo[ciami f lub czsto[ciami koBowymi É. Tu stosowa bdziemy czsto oznaczenia zmiennych x i u. Definicja Transformacja Fouriera F funkcji f(x) zdefiniowana jest przez caBk " F (u) = F {f(x)} = f(x)e-2iÀxudx. (1.40) -" Formalnie, dla istnienia powy|szej caBki, stawiane s dwa warunki Dirichleta [{ak70] oraz warunek zbie|no[ci caBki niewBa[ciwej " |f(t)| dt, (1.41) -" z którego wynika bezwzgldna caBkowalno[ funkcji w przedziale (-", "), to znaczy bezwzgldna zbie|no[ caBki " f(t)dt. (1.42) -" Zauwa|my, |e dla speBnienia warunku 1.41 konieczne jest by sama funkcja zbie|na byBa do zera w nieskoDczono[ci. W wikszo[ci zagadnieD fizycznych pola i sygnaBy speBniaj powy|sze za- Bo|enia, dlatego warunki istnienia transformaty nie s zazwyczaj dyskutowane. Funkcje takie jak np. f(t) = 1 , f(x) = cos(2Àfxx) nie speBniaj powy|ej okre[lonych warunków i dlatego nie posiadaj transformat Fouriera w sensie klasycznym. Mo|liwe jest jednak wyznaczenie w sposób uogólniony - poprzez wykonanie odpowiedniego przej[cia granicznego. Jednostki Zdefiniowana powy|ej transformacja jest operacj matematyczn wi|c funkcje f(x) okre[lon w dziedzinie liczb rzeczywistych R z jej widmem Fourierowskim F (u), gdzie u " R. W zastosowaniach in|ynierskich zmienne wystpujce w transformacji Fouri- era s zazwyczaj wielko[ciami fizycznymi. Je|eli funkcja f zale|y od czasu [s], to jej widmo F okre[lone jest w dziedzinie czstotliwo[ci mierzonych w hercach [Hz=1/s]. Je|eli funkcja f, okre[lona jest w przestrzeni x, gdzie odlegBo[ci mier- zone s w metrach, to u okre[la czsto[ci przestrzenne, które mierzone s w 22 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE jednostkach 1/m. Zauwa|my, |e taki dobór jednostek jest konieczny by speBniony byB wymóg, by argument funkcji exponencjalnej byB bezwymiarowy1 Elementarne skBadowe harmoniczne Transformacja Fouriera jest pod- stawowym narzdziem analizy harmonicznej funkcji, w której za skBad- niki elementarne przyjmowane s zespolone funkcje eksponencjalne o postaci e2iÀxu. Transformata F (u) okre[la amplitudy poszczególnych skBadowych har- monicznych e2iÀxu. Stosujc te amplitudy mo|na zrekonstruowa oryginalny syg- 2 naB poprzez nastpujc superpozycj " f(x) = F-1 {F (u)} = F (u)e2Àixudu, (1.43) -" która znana jest jako odwrotna transformacja Fouriera. Analogicznie definiowane s transformacja dwuwymiarowa " x G(fx, fy) a" F {g} = g(x, y)e-2Ài(xf +yfy)dxdy (1.44) -" oraz jej odwrotno[ " x g(x, y) = F-1 {G} a" G(fx, fy)e2Ài(xf +yfy)dfxdfy. (1.45) -" W powy|szych wzorach fx i fy okre[lane s jako czsto[ci przestrzenne. Wprowadzamy tak|e wektor czsto[ci przestrzennych (por. rys. 1.6) f = (fx, fy) = (u, v) = x (1/›x, 1/›y). Funkcja f(x, y) jest superpozycj skBadowych F (fx, fy)e2Ài(xf +yfy) = F (f)e2Ài(ræ%vectf . Dwuwymiarowa transformacja Fouriera przyporzdkowuje dwuwymi- arowej funkcji g(r jej widmo Fourierowskie okre[lone w dziedzinie dwuwymi- arowych czsto[ci przestrzennych f. Inne definicje transformacji Fouriera W przetwarzaniu sygnaBów cza- sowych stosowane jest pojcie czsto[ci koBowej É = 2Àf, gdzie f - czstotli- wo[. Transformacja do dziedziny czsto[ci ktowych definiowana jest poprzez caBk " 1 " G(É) = F {g} = g(t)e-iÉtdt, (1.46) 2À -" a transformacja odwrotna poprzez " 1 " g(t) = F {G} = G(É)eiÉtdt. (1.47) 2À -" Czsto w definicjach tych pomija si czynnik normujacy w transformacji prostej, 1 za to w transformacji odwrotnej wystepuje on w postaci . Definicja z czyn- 2À "1 nikami zarówno w transforamcji prostej jak i odwrotnej jest wBa[ciwsza 2À 1 Czy miaBoby sens pytanie o warto[ sin(5kg)? 2 DokBadniej twierdzenie Fouriera mówi, |e powy|sza superpozycja odtwarza funkcj f(x) w punktach cigBo[ci, natomiast w punktach niecigBo[ci daje warto[ stanowic [redni pomidzy lewo- i prawostronn granic funkcji. 1.4. TRANSFORMACJA FOURIERA 23 i bardziej elegancka, ze wzgldu na symetri a tak|e na fakt, |e oryginaB i generowane przez ni widmo speBniaj wprost twierdzenie o mocy i twierdze- nie Parsevala. Problemy te ilustruje przykBad wyznaczania transformaty funkcji Gaussa1.70. Rysunek 1.6: Dwuwymiarowa funkcja harmoniczna i zwizane z ni parametry. Przedstawiona tu funkcja jest superpozycj funkcji eiKæ%r i e-iKæ%r i na rysunku mo|na by te| nanie[ wektor -K. Wprowadzajc wektor falowy struktury K = 2À[fx, fy] = 2À[1/›x, 1/›y], skBadowe mo|na zapisa jako eiKæ%r. wiczenie: Poka|, |e powierzchnia staBej fazy funkcji eiKæ%r jest prostopadBa do wektora K. Wskazówka: porównaj warto[ wyra|eD Kæ%r1 i Kæ%r2, przyjmujc "r¥"K, gdzie "K = r2 - r1. Przyporzdkowanie funkcji poprzez transformacj Fouriera jest wzajemnie jednoznaczne. Mówimy, |e zwizane przez ni funkcje tworz par Fourierowsk oznaczajc t relacj F f(x, y) Ð!Ò! F (u, v). Pierwszy element tej pary nazywamy oryginaBem, a drugi transformat. Transformata okre[lana jest te| jako spektrum lub widmo Fourierowskie 3 oryginaBu. 3 Harmoniczn struktur okresow w trzech wymiarach definiuje wektor falowy K = 2À 2À[1/›x, 1/›y, 1/›z], którego moduB K = . Tak okre[lone wektory falowe stosowane s np. › w fizyce ciaBa staBego, a w krystalografii rozpatruje si tzw. sie odwrotn, która odpowiada trójwymiarowej transformacie Fouriera struktury sieci krystalicznej do przestrzeni wektorów falowych K. 24 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE (wicej na temat mo|liwych definicji transformacji Fouriera i o jej wBa[ci- wo[ciach: http://mathworld.wolfram.com/FourierTransform.html) 1.4.1 Transformacja Fouriera-Bessela W przypadku gdy oryginaB jest funkcj dwuwymiarow o symetrii obrotowej f(x, y) = f( x2 + y2) = f(r), to mo|emy w definicji transformacji wprowadzi wspóBrzdne biegunowe w oby- dwu dziedzinach x = r cos ¸, y = r sin ¸, r = x2 + y2, (1.48) 2 2 ½x = Á cos Æ, ½y = Á sin Æ, Á = ½x + ½y. Dwuwymiarowa transformacja przyjmuje wtedy posta " 2À f(r)e-i2ÀrÁ(cos ¸ cos Æ+sin ¸ sin Æ)rdrd¸ 0 0 (1.49) " 2À = f(r) e-i2ÀrÁ cos(¸-Æ)d¸ rdr. 0 0 CaBka w nawiasie kwadratowym jest zgodna z wzorem okre[lajcym funkcje Bessela zerowego rzdu 2À 1 J0(q) = e-iqcos(¸-Æ)d¸. (1.50) 2À 0 Wynik transformaty ma te| symetri obrotow " F (Á) = 2À f(r)J0(2ÀrÁ)rdr 0 Mamy wic transformacj której jdrem jest funkcja Bessela (pomno|ona przez r). Jest to transformacja Fouriera-Bessela lub transformacja Han- kela. Transformacja odwrotna ma posta " f(r) = 2À F (Á)J0(2ÀrÁ)ÁdÁ. 0 Oznaczajc transformacj Fouriera-Bessela symbolem B mamy B-1B{f(r)} = BB-1{f(r)} = BB{f(r)} = f(r). Transformacja Fouriera-Bessela jest przypadkiem dwuwymiarowej transfor- macji Fouriera dotycz jej wic tak|e odpowiednie twierdzenia, których nie mo|na stosowa automatycznie. PrzykBadowo twierdzenie o podobieDstwie (skalowa- niu) ma posta 1 Á B{f(ar)} = F ( ) a2 a 1.4. TRANSFORMACJA FOURIERA 25 PrzykBad - transformata funkcji cylindrycznej circ Funkcja cylindryczna zdefiniowana jest nastpujco we wspóBrzdnych kartezjaDskich 2 1 + y2 1. x circ(x, y) = 0 x2 + y2 > 1. We wspóBrzdnych biegunowych mamy 1 |r| 1, circ(r) = 0 |r| > 1. Wyznaczymy dwuwymiarow transformat Fouriera tej funkcji podstawiajc x = r cos ¸, y = r sin ¸, r = x2 + y2, (1.51) 2 2 ½x = Á cos Æ, ½y = Á sin Æ, Á = ½x + ½y, i dxdy = rdrd¸. Rysunek 1.7: Funkcja Bessela Otrzymujemy wtedy 1 2À F (Á, Æ) = e-i2À cos(¸-±)d¸ rdr. (1.52) r=0 ¸=0 Poniewa| oryginaB posiada symetri obrotow i nie zale|y od ¸, to tak|e trans- formata musi posiada tak symetri i by niezale|na od Æ. To pozwala upro[ci powy|sz caBk do postaci 1 2À F (Á) = e-i2À cos ¸d¸ rdr. (1.53) r=0 ¸=0 Stosujc wzór 1.50 definiujcy funkcj Bessela zerowego rzdu otrzymujemy 1 F (Á) = 2À J0(2ÀÁr)rdr. (1.54) r=0 26 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE dw Zastosujmy podstawienie 2ÀÁr = w , co daje dr = . Teraz caBka w równaniu 2ÀÁ 1.54 przyjmuje posta 2ÀÁ I = 2À J0(w)wdw. (1.55) r=0 Jedn z ogólnych wBa[ciwo[ci funkcji Bessela jest relacja wi|ca jej kolejne rzdy d [umJm(u)] = umJm-1(u). du Stosujc t wBa[ciwo[ mamy I = 2À [J1(w)w]2ÀÁ . (1.56) 0 Podstawiajc spowrotem w = 2ÀÁr otrzymujemy J1(2ÀÁ) B{circ(r)} = F (Á) = 2À . (1.57) 2ÀÁ Stosujc twierdzenie o skalowaniu uzyskujemy transformat funkcji koBowej o zadanym promieniu R J1(2ÀÁ) B{circ(r)} = F (Á) = 2À . (1.58) 2ÀÁ 2 2 Pamitajmy, |e Á = ½x + ½y jest promieniem w dziedzinie czsto[ci przestrzen- nych. Dla funkcji wiczenia 1. Poka|, |e dwuwymiarow transformacj Fouriera traktowa mo|na jako zBo|e- nie transformacji jednowymiarowych. Wskazówka: Dokonaj rozpisania e-2Ài(xu+yv) = e-2Ài(xu)e-2Ài(yv) i przedstaw zapis caBki podwójnej jako dwu kolejnych pojedynczych. 1.4.2 Kilka u|ytecznych funkcji Funkcja prostoktna ñø ôø òø1 ; |t| < 1/2 rect(t) =  (t) = 1/2 ; |t| = 1/2 (1.59) ôø óø0 ; |t| > 1/2 Funkcja sinc sin(Àt) sinc(t) = (1.60) Àt 1.4. TRANSFORMACJA FOURIERA 27 Funkcja znaku sign ñø ôø òø1 ; t > 0 sign(t) = 0 ; t = 0 (1.61) ôø óø-1 ; t < 0 Funkcja Heawiside a (wBczeniowa) 0 ; t < 0 H(t) = (1.62) 1 ; t > 0 Funkcja trójktna › 1 - |t| ; |t| < 1 ›(t) = (1.63) 0 ; t 1 Funkcja Gaussa 1 2 g(x) = " e-x (1.64) À PrzykBad: Policzmy caBk " 2 I = e-±x dx. -" Zapiszmy kwadrat tej caBki " " " 2 2 2 I2 = e-±x dx e-±y dy = e-±(x +y2)dxdy. -" -" -" Dwuwymiarow caBk wyznaczymy we wspóBrzdnych biegunowych " 2À " " À 2 2 À 2 I2 = e-±r dÆrdr = 2À e-±r rdr = - e-±r = ± 0 ± 0 0 0 Mamy wic " 2 À I = e-±x dx = . ± -" Wida wic, |e funkcj Gaussa 1.64 unormowali[my tak by caBka z niej, liczona w granicach nieskoDczonych wyniosBa 1. Dystrybucja delta Diraca " ; t = 0 ´(t) = . 0 ; t = 0 Delta Diraca speBnia warunek " ´(t)dt = 1. -" 28 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Dystrybucja ta posiada zdolno[ przesuwania innych funkcji poprzez operacj " ´(t - a)f(t)dt = f(a). (1.65) -" Warunki te speBnia np. granica cigu funkcyjnego 1 ´(t) = lim  (t/a). (1.66) a’!0 a Powy|sze wyra|enie traktowa mo|emy jako definicj dystrybucji delta Diraca. Tak|e funkcja Gaussa 1.64 i trójktna ›(x) unormowane s tak by caBka z nich, liczona w granicach nieskoDczonych wyniosBa 1. Dystrybucja ´ Diraca mo|e by zdefiniowana analogicznie jako granica cigu funkcji Gaussa lub trójktnych. Funkcja grzebieniowa comb okre[lana te| jako funkcja sza " def III(t) = comb(t) = ´(t - n). n=-" Funkcja ta jest sum regularnie rozmieszczonych delt Diraca. Funkcja grzebi- eniowa o okresie T " III(t/T ) = ´(t - kT ). k=-" Wyznaczmy wspóBczynniki szeregu Fouriera dla tej funkcji t0+T 1 cn = III(t/T )e-i2Ànt/T dt (-" < t0 < +") T t0 T/2 1 = III(t/T )e-i2Ànt/T dt T -T/2 T/2 1 = ´(t)e-i2Ànt/T dt T -T/2 1 = e-i2Àn 0/T T 1 = . T Mamy wic rozpisanie funkcji grzebieniowej w szereg Fouriera " 1 III(t/T ) = ei2Ànt/T . T n=-" Mamy par Fourierowsk F{III(x) = III(fx). 1.4. TRANSFORMACJA FOURIERA 29 PrzykBady transformat Fouriera Transformata Fouriera funkcji prostoktnej. 1 " 2 e-iÀu - eiÀu F { (x)} =  (x)e-i2Àuxdx = e-i2Àuxdx = = sinc(u) 1 -2iÀu -" - 2 (1.67) Transformat Fouriera dystrybucji delta Diraca wyznaczy mo|na korzystajc z jej okre[lenia poprzez cig funkcji prostoktnych 1.66 1 F {´(t)} = lim F { (t/a)} = lim sinc(af) = 1. (1.68) a-’!0 a-’!0 a Transformat wyznaczy mo|na te| z wBasno[ci dystrybucji delta Diraca " ´(x)f(x)dx = f(0) -" po podstawieniu f(x) = e-2Àixu " F {´(x)} = ´(x)e-2Àixudx = 1 -" Transformata funkcji grzebieniowej " " " 1 k F ´(t - nT ) Ð!Ò! ´ f - = e-i2ÀfnT T T n=-" n=-" k=-" Wyznaczymy teraz transformat Fouriera funkcji Gaussa. Przypomnijmy 2 warto[ caBki z funkcji e-±x - patrz wzór1.64 i nastpne " 2 À e-±x dx = . ± -" Liczymy transformat ze wzoru " 2 G(u) = e-ax e-i2Àxudx (1.69) -" Zauwa|my, |e wykBadniki mo|na poBczy i zapisa nastpujco 2 2 Àu 2 i2Àxu Àu Àu 2 iÀu -a x2 - - + = -a x + - . a a a a a Stosujc podstawienie iÀu x + = ², a mamy " 2 À2u2 2 À À2u2 a a G(u) = F{e-ax } = e- e-a² d² = e- . a -" 30 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Funkcja Gaussa jest funkcj wBasn transformacji Fouriera. Przyjmujc a = À, mamy 2 2 F e-Àx Ð!Ò! e-Àu . 2 2 2 Dostrzegajc, |e e-À(x +y2) = e-Àx e-Ày i wyznaczajc transformat dwuwymi- arow z odwoBaniem do wBa[ciwo[ci funkcji separowalnych, otrzymujemy 2 F2D 2 2 x e-À(x +y2) Ð!Ò! e-À(f +fy ). W przypadku gdy transformujemy funkcj Gaussa do przestrzeni liczb falowych k = 2Àu, (lub czsto[ci koBowych É), liczymy transformat ze wzoru " 2 G(k) = e-ax e-ikxdx (1.70) -" Teraz wykBadniki mo|na zapisa nastpujco 2 ikx ik k2 -a x2 - = -a x + - . a 2a 4a Podstawiajc ik x + = ², 2a dostajemy " 2 k2 2 À k2 4a 4a G(k) = F{e-ax } = e- e-a² d² = e- . a -" Funkcja Gaussa jest funkcj wBasn w tym przypadku funkcj wBasn transfor- 1 macji Fouriera do przestrzeni liczb falowych k przy przyjciu a = , co daje 2 " x2 k2 F 2 2 e- Ð!Ò! 2Àe- , " gdzie 2À jest warto[ci wBasn. Przy wyznaczaniu transformaty odwrotnej uzyskamy taki sam czynnik. Dla utrzymania wBasno[ci F-1{F {f}} = f wprowadzany jest w definicji transformacji Fouriera do przestrzeni liczb falowych k czynnik normujcy. Std mamy " 1 F (k) = F{f(x)} = " f(x)e-ixkdx À -" (1.71) " 1 F-1{F (k)} = " F (k)eixkdk À -" i analogicznie " 1 F (É) = F{f(x)} = " f(x)e-ixÉdx À -" (1.72) " 1 F-1{F (É)} = " F (É)eixÉdÉ À -" 1.4. TRANSFORMACJA FOURIERA 31 1.4.3 Twierdzenia Fourierowskie Funkcje separowalne Je|eli dwuwymiarow funkcj przedstawi mo|na jako iloczyn funkcji jednowymi- arowych h(x, y) = f(x)g(y), to jej dwuwymiarowa transformata jest iloczynem odpowiednich transformat H(u, v) = F (u)G(v). Twierdzenie umo|liwia wyznaczenie wielu transformat dwuwymiarowych. Transformata prostokta w dwu wymiarach prezentowana jest na rys.1.8. a) b) c) d) e) f) Rysunek 1.8: Dwuwymiarowa funkcja separowalna przedstawiona na rys. c) i jej transformata Fouriera rys. f). a)  (x/a), b)  (y/b), c)funkcja separowalna  (x/a) (y/b), d) sinc(ax), e) sinc(by), f) funkcja separowalna sinc(ax)sinc(by) F Na rys. 1.8 przedstawiono w kolumnach pary Fourierowskie  (x/a) Ð!Ò! F F asinc(ax),  (y/b) Ð!Ò! bsinc(by) i  (x/a) (y/b) Ð!Ò! absinc(ax)sinc(by). Funkcje separowalne Mo|na przedstawia w niekartezjaDskich ukBadach wspóBrzd- nych. W ukBadzie biegunowym g(r, ¸) = gR(r)g¸(¸) 32 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Definicje transformacji Fouriera rozszerzy mo|na do wy|szych wymiarów. W wielu wymiarach twierdzenie o funkcjach separowalnych przyjmuje nastpu- jc posta. Je|eli h(x1, ..., xN+M ) = f(x1, ..., xN )g(xN+1, ..., xN+M ), to H(u1, ..., uN+M ) = F (u1, ..., uN )G(uN+1, ..., uN+M). Jako wiczenie warto rozpatrzy przykBady transformat nastpujcych funkcji: " prostokt w dwu wymiarach, który uzyskujemy jako iloczyn funkcji  (x/a) (y/b) (rys.1.8). " delta Diraca w dwu wymiarach - traktowana jako iloczyn dwu delt jed- nowymiarowych " prosta w dwu wymiarach - traktowana jako iloczyn ´(x) i funkcji staBej 1(y) " prosta w trzech wymiarach - traktowana jako iloczyn ´(x, y) i funkcji staBej 1(z) " pBaszczyzna w trzech wymiarach - traktowana jako iloczyn ´(z) i funkcji staBej 1(x, y) " regularny ukBad punktów w dwu wymiarach - iloczyn comb(x) i comb(y) " ukBad równolegBych pBaszczyzn w trzech wymiarach - jako iloczyn comb(z) i 1(x, y) (rys. 1.9) Rysunek 1.9: PrzykBad pary Fourierowskiej w trzech wymiarach Kolejne twierdzenia formuBujemy naprzemiennie dla przypadku transfor- macji jedno i dwuwymiarowej. Na wstpie zaBó|my, |e dysponujemy parami Fourierowskimi w jednym i dwu wymiarach F F f(x) Ð!Ò! F (u) i g(x) Ð!Ò! G(u) 1.4. TRANSFORMACJA FOURIERA 33 oraz F F f(x, b) Ð!Ò! F (u, v) i g(x, b) Ð!Ò! G(u, v) Twierdzenie o skalowaniu ZaBó|my, |e skalujemy funkcj f(x, y), mno|c jej argumenty przez a i b, uzyskujc f(ax, by). (Zwró uwag, |e np. dla a < 1 funkcja jest rozcigana w kierunku x a dla a > 1 kurczy si). Twierdzenie o skalowaniu okre[la zachowanie odpowiedniej transformaty Fouriera 1 F{f(ax, by)} = F (u/a, v/b). |ab| Twierdzenie o przesuniciu Przesunicie funkcji w dziedzinie x o "x powoduje modulacj transformaty Fouriera F{f(x - "x)} = F (u)e-2Àiu"x. Symetrycznym do poprzedniego jest twierdzenie o modulacji. Tym razem modulacja funkcj harmoniczn oryginaBu wywoBuje odpowiednie przesunicie transformaty. F{f(x)e2Àix"u} = F (u - "u) Zastosowanie: Funkcjonowanie twierdzenia o modulacji dostrzegalne jest w technikach przekazu radiowego. Mowa i muzyka, przy wysokiej jako[ci przekazu, wymagaj pasma czstotliwo[ci o szeroko[ci ok. 20 kHz. Takie jest pasmo syg- naBu generowanego w studio. W przekazie radiowym sygnaB akustyczny ten mod- ulowany jest sygnaBem o czstotliwo[ci no[nej np. 220 kHz dla programu I na falach dBugich, a rzdu 100 MHz w przypadku pasma FM. UkBad rezonansowy radioodbiornika dostrajamy do czstotliwo[ci no[nej, nastpnie jest on demod- ulowany i wzmacniany a rezultat tych dziaBaD sByszymy w gBo[niku odbiornika. Modulacja i demodulacja przesuwaj widmo sygnaBu akustycznego odpowied- nio w gór i w dóB bez jego deformacji, dlatego w sygnale odsBuchiwanym nie wystpuj deformacje. Twierdzenie o ró|niczkowaniu F f2 (x) Ð!Ò! 2ÀiuF (u) Dowód: " F{f2 (x)} = f2 (x)e-2Àixudx -" CaBkujemy przez cz[ci " " = f(x)e-2Àitu - (-2Àiu) f(x)e-2Àixudx = (2Àiu)F (u). -" -" Pierwszy skBadnik caBki przez cz[ci znika bo f(x) ’! 0 dla x ’! ", na podstawie warunku zbie|no[ci caBki 1.41. Ogólnie mamy df(n)(x) F F Ð!Ò! (2Àiu)nF (u) dnx 34 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Transformacja Fouriera stosowana jako narzdzie rozwizywania równaD ró|niczkowych. Zauwa|my, |e zastosowanie transformacji do takiego równania zamienia je w równanie algebraiczne na widmo poszukiwanej funkcji F (u). PrzykBadem mo|e by niejednorodne równanie falowe - tj. równanie, w którym po prawej stronie zadajemy np. funkcje okre[lajc rozkBad zródBa w czasie i przestrzeni [przykBad]. Ciekawostka: Twierdzenie o ró|niczkowaniu umo|liwia, przez analogi, defin- iowanie pochodnych dowolnego rzdu s f(s) = F-1{(2Àiu)sF (u)} Tak zdefiniowana pochodna rzdu niecaBkowitego przestaje by operacj lokaln - do jej wyznaczenia w wybranym punkcie x0 nie wystarczy znajomo[ tej funkcji w najbli|szym otoczeniu x0. PrzykBad: Zastosowanie tego twierdzenia do rozwizania równania falowego omówione jest w [But06] str. 59. Twierdzenie o mocy " " g(t)h"(t)dt = G(f)H"(f)df (1.73) -" -" Twierdzenie Parsevala " " |g(x, y)|2dxdy = |G(u, v)|dudv (1.74) -" -" Twierdzenie o splocie " F g(¾, ·)h(x - ¾, y - ·)d¾d· = G(u, v)H(u, v) (1.75) -" Zastosowanie Twierdzenie o splocie podpowiada mo|liwo[ realizacji splotu dwu funkcji z zastosowaniem transformaty Fouriera wedle algorytmu f —" g = F-1 {F G} . (1.76) Twierdzenie o autokorelacji " F g(¾, ·)g"(x - ¾, y - ·)d¾d· = |G(u, v)|2 (1.77) -" wiczenia 1. Udowodnij twierdzenie o skalowaniu w jednym wymiarze dokonujc w definicji transformacji podstawienia nowych zmiennej typu s = ax. Rozwa| przypadki a > 0 oraz a < 0. 2. Udowodnij twierdzenie o przesuniciu dokonujc podstawienia nowych zmiennych typu s = x - "x. 1.5. PRÓBKOWANIE I FUNKCJE DYSKRETNE 35 1.5 Próbkowanie i funkcje dyskretne Próbkowanie sygnaBu cigBego f(t) opisa mo|na jako iloczyn funkcji grzebi- eniowej oraz tego sygnaBu. W pomiarach wyglda to tak, |e w ustalonych odst- pach czasu mierzona jest warto[ chwilowa sygnaBu, a przetwornik analogowo- cyfrowy wyznacza jej warto[ liczbow. SygnaB w postaci cigu warto[ci aprobowanych nazywa si sygnaBem dyskretnym fD(t). Rysunek 1.10: SygnaB cigBy i próbkowany SygnaB f(t) próbkowany co Ts (indeks s pochodzi od  sampling - próbkowanie) opisuje iloczyn z funkcj próbkujc, która w przypadku idealnym ma posta funkcji grzebieniowej fD(x) = f(x)III(x/Ts) Z twierdzenia o splocie mamy FD(fx) = F{fD} = F (fx) —" III(fx/fs)/fs, (1.78) gdzie F (fx) - widmo funkcji f(x). Pamitamy, |e splot z przesunit delt Di- raka przesuwa funkcj. Widmo sygnaBu próbkowanego jest superpozycj wielu poprzesuwanych widm sygnaBu oryginalnego lub z widm kolejnych rzdów. Przyjmi- jmy, |e widmo F (fx) jest ograniczone przez czstotliwo[ graniczn fg. co oz- nacza, |e F (fx) = 0gdy|fx| > fg. Widmo takiego sygnaBu po spróbkowaniu przedstawia rys. 1.11. Wielokrotne powtórzenie widma oryginalnego sygnaBu w widmie sygnaBu spróbkowanego 1.78 sygnalizuje mo|liwo[ odtworzenia oryginalnego sygnaBu z takiego widma. Wystarczy wyci ze zwielokrotnionego widma cz[ odpowiada- jc funkcji cigBej. Wycicia widma zerowego rzdu F0(fx) dokona mo|na przy pomocy odpowiedniej funkcji prostoktnej fx F0(fx) = FD(fx)  2fg 36 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Rysunek 1.11: Widmo sygnaBu cigBego (u góry) oraz próbkowanego ze zbyt nisk (po [rodku) i wBa[ciwie dobran (u doBu) czstotliwo[ci próbkowania Widzimy z równania 1.78 i rys. 1.11, |e przy speBnieniu warunku fs > 2fg uzyskujemy w wyniku takiej operacji F0(fx) a" F (fx). W takim przypadku mo|liwe jest wierne odtworzenie cigBego sygnaBu oryginal- nego poprzez wyznaczenie transformaty odwrotnej. wiczenie: Poka|, |e splot funkcji f(x) o widmie ograniczonym czsto[ci fg, z funkcj sinc nie zmienia ksztaBtu funkcji f(x), tj. f(x) —" sinc(x/a), pod warunkiem |e a < 1/fg. Wskazówka: Zastosuj twierdzenie o splocie. W przypadku gdy fs < 2fg, w wycitym widmie pojawiaj si wkBady pochodzce od ssiednich rzdów widmowych. NakBadanie si kolejnych rzdów widma sygnaBu po próbkowaniu okre[lane jest jako efekt aliasingu. Efekt ten powoduje zakBócenia w odtwor- zonym sygnale. Twierdzenie o próbkowaniu, okre[lane te| jako warunek Nyquista- Shannona mówi, |e cigBy sygnaB f(t) o pa[mie ograniczonym czstotliwo[ci fg, mo|e zosta odtworzony wiernie pod warunkiem, |e zostanie spróbkowany z czsto[ci fs > 2fg . W przypadku dwuwymiarowym cigBa funkcja g(x, y) próbkowana jest przez ukBad punktów III(x/X)III(y/Y ). Rezultat próbkowania gD(x, y) jest funkcj 1.5. PRÓBKOWANIE I FUNKCJE DYSKRETNE 37 dyskretn gD(x, y) = g(x, y) [III(x/X)III(y/Y )] . Widmo tak spróbkowanego sygnaBu GD(x, y) = G(fx, fy) —" F {III(x/X)III(x/Y )} , gdzie —" oznacza splot w dwu wymiarach. OdwoBujc si do poprzednich rozwa|aD (transformacja funkcji III i funkcje separowalne) mo|emy wykaza, |e F {III(x/X)III(y/Y )} = XY III(Xfx)III(Y fy). Zapisujc " " x y XY III(Xfx)III(Y fy) = ´ fx - , fy - N M n=-" m=-" i pamitajc, |e splot G z ka|d z przesunitych o (n/X, m/Y ) delt daje odpowied- nio przesunit funkcj G, uzyskujemy " " x y Gs(fx, fy) = G fx - , fy - . N M n=-" m=-" Widmo oryginalnej funkcji powielane jest wic z odpowiednimi przesuniciami w dwu wymiarach. Przyjmijmy, |e funkcja g(x, y) posiada ograniczone widmo w dwu wymiarach, tj. znika gdy |fx| > Bx, lub |fy| > By (B jak  border ). Analogicznie jak w jednym wymiarze, warunkiem rozseparowania widm skBad- owych w Gs jest by 1/X > 2Bx oraz 1/Y > 2By. Gdy widma s rozdzielone, to mo|na z widma Gs pobra tylko widmo zerowego rzdu wykonujc mno|enie fx fy G0(fx, fy) =   , Gs(fx, fy). 2Bx 2By Odwrotna, dwuwymiarowa transformacja z tego widma umo|liwia odtworzenie funkcji g(x, y) bez jakichkolwiek strat czy deformacji. wiczenie numeryczne: Zapisz wzór na pr|ki odpowiadajce struktur pBytce strefowej Fresnela i spróbuj uzyska dwuwymiarowy obraz tej struktury na ekranie komputera. Zwikszaj rozmiar tej struktury na ekranie lub/i zwik- szaj warto[ parametru wpBywajcego na gsto[ pr|ków.Postaraj si zaobser- wowa pojawienie si efektów aliasingu. Zjawisko moire Funkcja É1 - É1 É1 + É1 2 cos(É1t) cos(É2t) = cos + cos 2 2 38 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Rysunek 1.12: PrzykBad efektu aliasingu w dwu wymiarach. Aliasing - widoczny jako lokalne pojawianie si kolorów w obrazie czarno-biaBego wzoru w postaci siatki Fresnela.Efekt wynika ze skoDczonego odstpu pomidzy barwnymi pik- slami na ekranie. Kolory pojawiaj si w miejscach gdzie lokalna czsto[ struktury bliska jest odwrotno[ci odstpu pomidzy pikslami. (Obraz ten sfo- tografowany byB na ekranie telewizora w Chinach. Czarno-biaBa struktura Fres- nelowska poruszaBa si na ekranie. Barwne plamy przemieszczaBy si wraz z ni, przy czym kolor plamy oscylowaB periodycznie w czasie . 1.5. PRÓBKOWANIE I FUNKCJE DYSKRETNE 39 Rysunek 1.13: Efekt aliasingu uzyskany numerycznie w dwu wymiarach. W programie zadeklarowany zostaB ukBad linii zbiegajcych si do punktu poza obrazem. W pewnym miejscu linie zbli|aj si do siebie na odlegBo[ mniejsz ni| krok próbkowania. W miejscu gdzie widoczna jest szara plama - czsto[ przestrzenna linii pokrywa si z czsto[ci próbkowania. Podobne efekty dostrzec mo|na w telewizji w trakcie ogldania transmisji sportowych z banerami reklam- owymi wykonanymi z diod LED szczególnie w ujciach w których odstp pomidzy obrazami diód na matrycy kamery zbli|a si do odlegBo[ci pomidzy elementami matrycy . 40 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Rysunek 1.14: Do[wiadczenie Younga - dyfrakcja fali na dwu wskich szczelinach i interferencja obserwowana na ekranie. Schemat wyznaczania ró|nicy dróg in- terferujcych promieni. (Fotografia rysunku z podrcznika szkoBy [redniej, uzu- peBniona o kilka dodatkowych oznaczeD) 1.6 Kilka przykBadów Poni|ej przedstawimy kilka elementarnych przykBadów obiektów dwuwymiarowych i odpowiadajcych im obrazów dyfrakcyjnych w dalekim polu. PrzykBady traktu- jemy jako wiczenie umiejtno[ci dostrzegania obecno[ci relacji Fourierowskich w dyfrakcji i obrazowaniu. Przeprowadzimy tu uproszczon analiz, bez odwoBy- wania si do caBek dyfrakcyjnych, które przedstawimy w kolejnych rozdziaBach. W ka|dym przypadku postaramy si odnie[ uzyskane rezultaty do odpowied- nich transformat Fouriera obiektów. Obok zgodno[ci ksztaBtów zwraca bdziemy uwag na skalowanie pomidzy rozmiarami geometrycznymi i poBo|eniem (x, y) charakterystycznych maksimów w obrazie dyfrakcyjnym, a czsto[ciami przestrzen- nymi (fx, fy) zawartym w przedmiocie. 1.6.1 Do[wiadczenie Younga Do[wiadczenie Younga przeprowadzone zostaBo w pierwszych latach XIX w. Uznaje si je za podstawowy eksperyment wykazujcy falow natur [wiatBa. W do[wiadczeniu tym [wiatBo doprowadzane jest w zgodnej fazie do dwu szczelin (otworów), na których ulega dyfrakcji. W dalekim polu L d (rys.1.6.1) [wiatBo przechodzce przez obie szczeliny interferuje. Wyprowadzimy wzór na poBo|enie maksimów kolejnych rzdów. 1.6. KILKA PRZYKAADÓW 41 Z rysunku widzimy, |e " = r2 - r1 = d sin(±). Warunek na n-te maksimum interferencji "max = n», a na minimum "min = n» + »/2, gdzie n caBkowite. Poka| sBuszno[ powy|szych warunków interferencji przesuwa- jc wzgldem siebie dwie fale i dokonujc ich superpozycji. Wprowadzajc warunek na n-te maksimum interferencji do wzoru na ró|nic dróg, uzyskujemy d sin(±n) = n», a std warunek na ktowe poBo|enie maksimum » sin ±n = n . (1.79) d Analogiczne wyprowadzenie przeprowadzi mo|na dla ukBadu wielu szczelin, czyli tzw. siatki dyfrakcyjnej o staBej siatki d. Wskazane powy|ej warunki in- terferencji dotycz par ssiednich szczelin w siatce. Dla siatki dyfrakcyjnej obow- izuje ten sam wzór okre[lajcy poBo|enia maksimów. Obecno[ wielu szczelin powoduje, |e maksima s w tym przypadku wskie. Stosujc pare szczelin, lub siatk dyfrakcyjn mo|na dokonywa pomiarów podstawiajc yn sin ±n = 2 yn + L2 . Gdy znamy dBugo[ fali », to na podstawie pomiaru poBo|eD maksimów w polu interferencyjnym wyznaczy mo|na odlegBo[ci pomidzy szczelinami 2 » yn + L2 d = n = n» . sin(±n) yn Mo|na te|, przy znanej warto[ci d wyznacza dBugo[ fali d sin(±n) dxn » = = . 2 n n yn + L2 Dla maBych któw sin(±) H" y/L (dokBadno[ tego przybli|enia sprawdzi mo|na 2 zapisujc np. trzy pierwsze wyrazy szeregu Taylora funkcji f(y) = yn + L2)). Przyjmujc to przybli|enie mo|emy zapisa warunek na poBo|enie n-tego mak- simum yn » = n . L d 42 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Wprowadzamy pojcie czsto[ci przestrzennej fy = 1/d . Zwró uwag, |e w dziedzinie czasu czstotliwo[ jest odwrotno[ci okresu f = 1/T . Okresem siatki dyfrakcyjnej jest odlegBo[ d pomidzy jej szczelinami wic czsto[ przestrzenna jest zdefiniowana praktycznie tak samo jak czstotliwo[, tyle |e nie w dziedzinie czasu, a w przestrzeni. Dlatego jednostk nie jest Hz = 1/s, a odwrotno[ metra 1/m (milimetra 1/mm) . PrzykBadowo: je|eli linie siatki oddalone s o np. 0.02mm, to mówimy |e czsto[ przestrzenna siatki wynosi 50 linii na milimetr. Zauwa|my, |e po wprowadzeniu czsto[ci przestrzennej do wzoru na poBo|enia maksimów otrzymujemy (uwaga - w tym miejscu w poprzedniej wersji dokumentu byB bBd !!!) max ymax = »Lfy lub ymax max fy = »L . Zapamitaj to skalowanie pomidzy warto[ci czsto[ci przestrzennej, a poBo|e- niem punktu reprezentujcego j na ekranie.( W przypadku zastosowania za siatk soczewki, zastpujemy odlegBo[ L przez ogniskow f2 ). 1.7 Dyfrakcja na szczelinie Stosujc transformacj Fouriera do funkcji prostoktnej o szeroko[ci a -  (x/a) uzyskujemy jej transformat w postaci asinc(afx). ( Umiejtno[ wyliczenia transformaty Fouriera funkcji prostoktnej o szeroko[ci a jest obow- izkowa!!!.) Dyfrakcja [wiatBa w dalekim polu jest opisana poprzez przeskalowan transformat Fouriera transmitancji t(x, y). Je|eli pojedyncza szczelina nie jest nieskoDczenie wska, to rozkBad pola dyfrakcyjnego w dalekim polu opisuje funkcja typu sinc. Poni|ej wyznaczymy skal tego obrazu dyfrakcyjnego posBugujc si prostym schematem geometrycznym. W tym celu wyznaczymy poBo|enie pierwszego min- imum w polu dyfrakcyjnym takiej szczeliny. W tym celu rozpatrujemy dwa promienie wychodzce z punktów [rodkowych obydwu poBówek szczeliny (rys.1.7). Zerowanie amplitudy interferencyjnej nastpuje gdy ró|nica ich dróg wynosi »/2, czyli a/2 sin(±0) = »/2, co prowadzi do » sin ±0 = (1.80) a 1.7. DYFRAKCJA NA SZCZELINIE 43 Rysunek 1.15: Szczelina o szeroko[ci a i para promieni odlegBych o a/2. Mo|emy wykaza, |e w tym miejscu interferencja wszystkich promieni opuszcza- jcych szczelin da amplitud zerow. Wystarczy uBo|y wszystkie promienie wychodzce ze szczeliny pod ktem ±min w pary wzajemnie odlegBe o a/2. Posta wzoru 1.80 jest bardzo podobna do wzoru dla pary szczelin 1.79. Zwró jednak uwag, |e tam chodziBo o poBo|enia maksimów,a d oznaczaBo odlegBo[ pomidzy dwiema szczelinami, tu wzór dotyczy minimum, a a-to sze- roko[ szczeliny. Obserwujc obraz dyfrakcyjny tej szczeliny na ekranie, w odlegBo[ci L zaob- y0 serwujemy to minimum w punkcie y0. Podstawiajc sin±min H" uzyskujemy L warunek na poBo|enie pierwszego bocznego minimum » y0 = L (1.81) a Funkcji prostoktnej o szeroko[ci jednostkowej odpowiada transformata Fouri- era w postaci funkcji sinc: sin(Àfy)  (y) ”! sinc(fy) = Àfy . Pierwszy punkt zerowania tej funkcji wystpuje w punkcie |fy| = 1. Prostokt o szeroko[ci a opisany jest funkcj  (y ). Z twierdzenia o skalowania wynika a zwizek y sin(Àafy)   ”! |a| a Àafy . Pierwsze zero tej funkcji wystpuje w miejscu zerowania funkcji sinus, a wic dla Àafx = À lub fy0 = 1/a (1.82) 44 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Rysunek 1.16: Siatka dyfrakcyjna o staBej d. Ogniskowanie promieni w pier- wszym rzdzie dyfrakcyjnym. Pamitajmy, |e [wiatBo ulega dyfrakcji tak|e w inne rzdy dyfrakcyjne 0, -1, .... Porównajmy poBo|enie punktu zerowego na ekranie 1.81 i jego odpowiednika w dziedzinie czsto[ci przestrzennych 1.82. Zgodno[ obu wzorów uzyskujemy przez podstawienie y0 fy0 = . »L Zgodno[ pomidzy obrazem optycznym na ekranie (x, y) w dalekim polu, a rozkBadem w dziedzinie czsto[ci przestrzennych (fx, fy) wyznaczanym z trans- formacji Fouriera, stosujc zwizek x fx = . »L y fy = . »L Ta relacja wystpiBa te| w naszych rozwa|aniach na temat do[wiadczenia Younga, a przede wszystkim wi|e ona posta caBki dyfrakcyjnej w dalekim polu ze wzorem okre[lajcym dwuwymiarow transformat Fouriera. 1.8 Siatka dyfrakcyjna i soczewka Umieszczamy siatk dyfrakcyjn o odlegBo[ci midzy szczelinami d przed soczewk o ogniskowej f2 . Siatka o[wietlona jest [wiatBem monochromatycznym o dBugo[ci fali ». Stosujc argumentacj analogiczn do przedstawionej przy okazji omawiania do[wiadczenia Younga, mo|emy pokaza, |e warunkiem wzmocnienia interfer- 1.8. SIATKA DYFRAKCYJNA I SOCZEWKA 45 encyjnego w kierunku okre[lonym przez kt ± jest » sin(±) = . d Wiemy, |e równolegBa wizka [wiatBa ogniskowana jest w punkcie w pBaszczyznie ogniskowej. Z rysunku wida, |e poBo|enie tego punktu okre[la relacja ymax = tan(±) f2 . Dla maBych któw sin(±) H" tan(±). Z powy|szego mo|emy wyprowadzi zwizek na poBo|enie maksimum ymax » = f2 d Zapisali[my znak równo[ci, a nie przybli|enia, bo przy odpowiedniej konstrukcji soczewki (a wBa[ciwie obiektywu) równo[ zachodzi tak|e dla wikszych któw. Zauwa|my, |e siatka o staBej d zawiera podstawow czsto[ przestrzenn fy = 1 . Mamy wic d ymax = »f2 fy. Relacja skalowania pomidzy czsto[ciami przestrzennymi fy, a poBo|eniem mak- simum jest podobna do uzyskiwanej poprzednio, z t ró|nic, |e odlegBo[ przedmiot-ekran L zastpiBa ogniskowa soczewki f2 . Ta relacja wi|e dowolne czsto[ci przestrzenne (fx, fy) struktur wystpujcych w przedmiocie z poBo|e- niem (x ,y ) odpowiadajcych im punktów w pBaszczyznie ogniskowej 1 (fx, fy) = (x2 , y2 ). »f2 Transmitancja siatki sinusoidalnej siatka dyfrakcyjna opisana jest funkcj t(x, y) = 0.5[1 + cos(2Ày/d)], której widmo Fourierowskie skBada si z trzech delt Diraca (uzasadnij). Umieszczajc tak siatk przed soczewk zobaczyliby[my trzy jasne punkty w pBaszczyznie ogniskowej soczewki. Siatka binarna (zBo|ona z pasków czarnych i biaBych) opisana jest okresow funkcj prostoktn. Pamitamy, |e szereg Fouriera takiej funkcji zawiera wiele wyrazów w kolejnych, nieparzystych rzdach. Transformata Fouriera ma t sam struktur i skBada si z szeregu równomiernie rozBo|onych delt Diraca wBcznie z analogicznymi do tych za- wartych w obrazie dyfrakcyjnym siatki sinusoidalnej. Mówimy, |e okresowa funkcja prostoktna opisana jest przez wyraz staBy plus funkcja kosinus o czs- to[ci podstawowej i szeregu funkcji typu kosinus o coraz wy|szych czsto[ciach. Ta superpozycja dostrzegalna jest te| w widmie siatki prostoktnej. Omówione relacje przekonuj, |e obraz w pBaszczyznie ogniskowej soczewki odpowiada przeskalowanej transformacie Fouriera obiektu. Dalej bdziemy mówi wprost, |e w pBaszczyznie ogniskowej obserwujemy Transformat Fouriera trans- mitancji. Nazywamy nawet t pBaszczyzn wprost pBaszczyzn Fourierowsk. 46 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE 1.9 Transmitancja t(x, y) przed soczewk W tym punkcie odsyBam do wykBadu i podrczników, w których proponuj odszuka wzór na dyfrakcj w dalekim polu. Prosz sobie ten wzór przepisa i mie ze sob. Oczekuj, |e wzór na dwuwymiarow transformacj Fouriera umiemy przywoBa z pamici. W omówieniu nale|y umiejtnie posBugiwa si pojciem czsto[ci przestrzennych w dwu wymiarach (fx, fy) i umie to pojcie powiza elementarn funkcj harmoniczn typu cos[2À(xfx + yfy)]. 1.10 UkBad optyczny 4f Budujemy ukBad zestawiony z dwu identycznych soczewek o ogniskowej f2 ka|da. UkBad zestawiony jest jak na rys.1.17 - wszystkie elementy (rzeczywiste i umowne) pBaszczyzna przedmiotu, soczewka pierwsza, pBaszczyzna Fourierowska, druga soczewka i pBaszczyzna obrazowa odlegBe s parami o f2 , a wic o caBkowitej dBugo[ci 4f2 . W ukBadzie tym mo|na wykre[li bieg promieni od punktu w pBaszczyznie przedmiotowej. Wida, |e punkty te skupiaj si ponownie w pBaszczyznie obrazowej, tworzc obraz odwrócony o powikszeniu -1. W tym samym ukBadzie rozpatrywa dyfrakcj [wiatBa na siatce dyfrakcyjnej rys.1.18. Jak pokazali[my w poprzednim punkcie, w pBaszczyznie ogniskowej pierwszej soczewki pojawi si jasne punkty odpowiadajce transformacie przed- miotu. W drugim etapie, za pBaszczyzn Fourierowsk, [wiatBo rozejdzie si sto|kowo z ka|dego z tych punktów, a za soczewk utworzy odpowiednio nachy- lone wizki równolegBe, które interferowa bd ze sob w pBaszczyznie obra- zowej. Mo|na wykaza, |e struktura tak uzyskanych pr|ków bdzie identyczna z siatk dyfrakcyjn umieszczon w pBaszczyznie przedmiotowej. Je|eli zgodz- imy si, |e dowolna transmitancja t(x, y) umieszczona w pBaszczyznie przed- miotowej daje si przedstawi w postaci superpozycji siatek sinusoidalnych, to ka|dy z tych komponentów odtwarzany jest w pBaszczyznie obrazowej poprzez interferencj [wiatBa pochodzcego z odpowiednich punktów w pBaszczyznie Fourierowskiej. Tak nastpuje wierne, koherentne odtworzenie przedmiotu w obrazie. (Blokowanie pewnych obszarów w pBaszczyznie Fourierowskiej umo|li- wia modyfikacj obrazu. Zabieg taki okre[lamy jako filtracj w dziedzinie czs- to[ci przestrzennych.) Pojawia si wic druga metoda wyja[nienia dziaBania ukBadu odwzorowujcego, obok odwzorowania wyja[nionego biegiem promieni mo|emy tBumaczy funkcjonowanie tego ukBadu odwoBujc si do dyfrakcji na przedmiocie i do interferencji w obrazie. Oczywi[cie ten drugi sposób jest peBniejszy i bli|szy rzeczywisto[ci. Ponadto ujawnia mo|liwo[ przetwarzania informacji obrazowej poprzez interwencj w pBaszczyznie Fourierowskiej. Trzeci, bliski drugiemu, sposób mówienia o funkcjonowaniu powy|szego ukBadu odwoBuje si wprost do transformacji Fouriera. Mamy przedmiot t(x, y) a w pBaszczyznie ogniskowej pierwszej soczewki rozkBad proporcjonalny do jego trans- formaty F{t}. Kolejna soczewka realizuje tak|e transformacj Fouriera, mamy wic w jej pBaszczyznie ogniskowej rozkBad typu F{F{t}}. OdwoBujc si do 1.10. UKAAD OPTYCZNY 4F 47 Rysunek 1.17: Bieg promieni w ukBadzie optycznym 4f definicji transformacji i jej odwrotno[ci mo|na pokaza, |e F {F{t(x, y)}} = F-1 {F{t(-x, -y}} = t(-x, -y), co oznacza, |e na wyj[ciu dwukrotnie wykonanej transformacji Fourierowskiej uzyskujemy funkcj wej[ciow w powikszeniu -1. 48 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Rysunek 1.18: Ilustracja obrazowania w procesorze koherentnym 4f 1.11. DYFRAKCJA 49 1.11 Dyfrakcja Rozwa|my równanie fali generowanej przez zródBo punktowe dla fali monochro- matycznej okre[lonej przez liczb falow k = 2À/» "2È + k2È = ´(r) gdzie ´(r) jest funkcj delta okre[lon w tzrech wymiarach. Symetria zaganienia umo|liwia poszukiwanie rozwizania we wspóBrzdnych sferycznych 1 "2 "2 = (rÈ). r "r2 Rozwizaniem jest skalarna funkcja Greena eikr È(r) = , 4Àr która jest mno|ona przez czynnik czasowy e-iÉt Funkcja Greena dla |ródBa poBo|onego w punkcie r2 opisana jest poprzez 2 eik|r-r | È(r|r2 ) = 4À|r - r2 | Oznaczajc pole optyczne w aperturze wej[ciowej jako u(x2 , y2 ), stosujc zasad superpozycji, mo|emy wyznaczy pole optyczne w punkcie r za apertur poprzez caBk powierzchniow exp(ik|r - r2 |) u(r) " U(x2 , y2 ) dx2 dy2 , 4À|r - r2 | £ Æ gdzie zastosowano r2 = x2 x + y2 w. Æ r2 = x2 x + y2 w W dalekim polu funkcja Greena mo|e by zapisana upraszcza si do postaci eikr È(r|r2 ) = exp[-ik(r2 · Æ r)] 4Àr gdzie Æ = sin ¸ cos Æx + sin ¸ sin Æ w + cos ¸‘ r Æ W dalekim polu mamy eikr u(r) " u(x2 , y2 ) exp(-ik(r2 · Æ dx2 dy2 , r)) 4Àr £ Podstawiajc Æ r2 = x2 x + y2 w 50 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE mamy w dalekim polu eikr u(r) " u(x2 , y2 ) exp(-ik sin ¸(cos Æx2 + sin Æy2 )) dx2 dy2 . 4Àr £ Dalej stosujc kx = k sin ¸ cos Æ i ky = k sin ¸ sin Æ. Teraz rozkBad w dalekim polu opisany jest wzorem eikr u(x2 , y2 ) " u(x2 , y2 ) exp(-i(kxx2 + kyy2 ))dx2 dy2 . 4Àr £ Wzór ten, z dokBadno[ci do czynnika fazowego i staBej przed caBk okre[la dwuwymiarow transformacj funkcji u(x, y). Podstawienie [kx, ky] = 2À[fx, fy] prowadzi do postaci, któr stosujemy tu cz[ciej eikr u(x2 , y2 ) " u(x2 , y2 ) exp(-2Ài(fxx2 + fyy2 ))dx2 dy2 . 4Àr £ . 1.12. SPEKTRUM KTOWE 51 1.12 Spektrum ktowe Wdrujca, harmoniczna fala pBaska reprezentowana jest przez wyra|enie x Ue-i(Ét-kæ%r) = Ue-i(Ét-k x-kyy-kzz). (1.83) W przypadku fali [wietlnej U jest amplitud fali. Przyjmujemy, |e wyra|enie UU" reprezentuje nat|enie [wiatBa. Amplitud zwiza mo|na z polem elek- trycznym U = E/· i magnetycznym U = H·, gdzie · reprezentuje impedancj o[rodka. Nat|enie jest miar energi przechodzcej w jednostkowym czasie przez jednostkow powierzchni I = UU" = EH". SkBadowe wektora falowego speBniaj relacj 2 2À 2 2 2 kx + ky + kz = k2 = . » Dla okre[lonej czstotliwo[ci É wBasno[ci dyspersyjne o[rodka wyznaczaj moduB wektora falowego k = É/c. W zapisie fali pomijamy czynnik czasowy. Fal pBask w pBaszczyznie (x, y, 0) zapisa mo|na x Ue2Ài(f x+fyy), (1.84) kx ky gdzie fx = , fy = to czsto[ci przestrzenne. RozkBad fali w pBaszczyznie z 2À 2À okre[la wzór 1 2 2 x »2 Ue2Ài(f x+fyy)e2Ài -fx -fy z, (1.85) bo czsto[ci przestrzenne zwizane s relacj 1 2 2 fz = - fx - fy »2 . Wprowadzajc kosinusy kierunkowe fali mamy fx = cos(±x)/», fy = cos(±y)/», fz = cos(±z)/» (1.86) Je|eli przezrocze t(x, y) o[wietlone jest fal pBsk o amplitudzie A, to pole optyczne tu| za nim u0(x, y) = At(x, y). Oznaczmy transformat Fouriera tego pola jako U0(fx, fy) = AF{t}. Mo|emy wic zapisa teraz pole u0 jako superpozycj " x u0(x, y) = U0(fx, fy)ei2À(xf +yfy)dfxdfy. (1.87) -" Pole to propaguje dalej w póBprzestrzeD z > 0 i mo|na je w tej póBprzestrzeni rozpatrywa jako superpozycj fal pBaskich (). W pBaszczyznie z = 0 superpozy- cja ta jest identyczna z 1.87. Ka|da z pBaskich fal skBadowych w pBaszczyznie z = 0 opisana jest poprzez x U0(fx, fy)ei2À(xf +yfy), 52 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Rysunek 1.19: SkBadowe wektora falowego i kty zwiazane z kosinusami kierunk- owymi. a w pBaszczyznie z > 0, analogicznie do 1.85 1 2 2 x »2 U(fx, fy; z) = U0(fx, fy)ei2À(xf +yfy)ei2Àz -fx -fy . Superpozycja fal pBaskich w pBaszczyznie z " 1 2 2 x »2 u(x, y; z) = U0(fx, fy)ei2Àz -fx-fy ei2À(xf +yfy)dfxdfy. -" Zauwa|my, |e uzyskali[my metod wyznaczania pola dyfrakcyjnego za przezroczem t(x, y) za po[rednictwem dwuwymiarowej transformacji Fouriera " 1 2 2 x »2 u(x, y; z) = A F{t(x, y)}ei2Àz -fx-fy ei2À(xf +yfy)dfxdfy. (1.88) -" Zauwa|my, |e widmo przezrocza modyfikowane jest, wraz z odlegBo[ci z, przy czym ewolucja ka|dej z amplitud skBadowych opisana prostym wzorem 1 2 2 »2 U(fx, fy; z) = AF{t(x, y)}ei2Àz -fx-fy . Powy|sze formuBy okre[laj ewolucj spektrum w trakcie propagacji. Zwrómy uwag, |e fale skBadowe, wystpujce w superpozycji 1.88 mog by falami 1.13. SOCZEWKA JAKO ELEMENT REALIZUJCY PRZEKSZTAACENIE FOURIERA53 1 2 2 2 2 propagujcymi, gdy dla fx + fy < 1/» i fz = - fx + fy jest warto[ci »2 rzeczywist. Dla okre[lonej dBugo[ci fali struktura determinuje kt propagacji wizki 1 2 2 cos(±z) = » - fx + fy . »2 Przezrocze mo|e zawiera struktury o okresie przestrzennym krótszym ni| dBu- 2 2 go[ fali. Wtedy fx + fy > 1/» i skBadowa z-towa wektora czsto[ci przestrzen- 2 2 2 2 2 2 nych staje si urojona fz = ifz , gdzie fz = ± fx + fy - 1/»2. Z dwu mo|li- wo[ci wybieramy ten znak, który powoduje, |e rozwizanie przybiera posta fali zanikajcej 2 2 x z ei2À(f x+fyy)e-2Àf . Tego typu rozwizania pojawiaj si np. cienkiej w warstwie na zewntrz szkBa, w przypadku efektu caBkowitego wewntrznego odbicia. Obecno[ pola fal zanika- jcych nale|y zawsze rozpatrywa zajmujc si polem falowym w odlegBo[ciach mniejszych lub porównywalnych z dBugo[ci fali od przeszkód. Zastpujc czsto[ci kosinusami kierunkowymi 1.86 mamy cos±z » U(cos ±x/», cos ±y/»; z) = AF{t(x, y)}ei2Àz . 1.13 Soczewka jako element realizujcy przek- sztaBcenie Fouriera 1.13.1 Transmitancja soczewki Rysunek 1.20: Soczewka 54 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE Rozpatrzymy soczewk skupiajc o wspóBczynniku zaBamania n.Jej grubo[ opisuje funkcja "(x, y). Grubo[ wynosi w centrum "0. Zmiana fazy na soczewce, liczona pomidzy pBaszczyznami stycznymi do jej wierzchoBków (rys. 1.20, wynosi Æ(x, y) = kn"(x, y) + k["0 - "(x, y)], gdzie kn"(x, y) - faza wprowadzana przez szkBo, a k["0-"(x, y)] - faza zwizana z przej[ciem przez pozostaB warstw powietrzn. Transmitancja soczewki opisana jest funkcj fazow ts(x, y) = exp[ik"0] exp[ik(n - 1)"(x, y)]. Grubo[ soczewki o powierzchniach sferycznych okre[lonych promieniami R1 i R2 opisuje funkcja 2 2 R1 - (x2 - y2) R2 - (x2 - y2) "(x, y) = "0 - R1 1 - + R2 1 - 2 2 R1 R2 Rozwa|ajc obszar w pobli|u osi soczewki (obszar paraksjalny), gdzie x2 + y2 << |R1|, |R2|, powy|sze wyra|enie rozpisa mo|na w szereg Taylora. Uwzgldniajc pierwsze wyrazy tego rozpisania uzyskujemy przybli|enie x2 + y2 1 1 "(x, y) = "0 - - . 2 R1 R2 Transmitancja soczewki x2 + y2 1 1 ts(x, y) = exp[ikn"0] exp -ik(n - 1) - . 2 R1 R2 Porównujc powy|szy wzór ze wzorem soczewkowym 1 1 1 = (n - 1) - , f R1 R2 uzyskujemy funkcj transmitancji soczewki w postaci ik ts(x, y) = exp - (x2 + y2) , 2f2 gdzie pominito staBy czynnik exp(ikn"0). 1.13.2 Pole optyczne w pBaszczyznie ogniskowej soczewki Przezrocze o transmitancji t(x1, y1) o[wietlone jest fal pBask, monochromaty- czn o dBugo[ci fali » 1.13.1.Dla takiego przedmiotu wyznaczymy rozkBad u2(x2, y2) pola optycznego w pBaszczyznie ogniskowej soczewki. Obliczanie rozpoczniemy 1.13. SOCZEWKA JAKO ELEMENT REALIZUJCY PRZEKSZTAACENIE FOURIERA55 Rysunek 1.21: Schemat optycznej realizacji przeksztaBcenia Fouriera od opisania koDcowego etapu propagacji poprzez caBk dyfrakcyj Fresnela dla z = f exp(ikf) ik 2 u2(x2, y2) = exp (x2 + y2) × 2 i»f 2f " ik ik × u+(x, y) exp (x2 + y2) exp (xx2 + yy2) dxdy 2f f -" (1.89) Funkcja u+(x, y) oznacza rozkBad pola tu| za soczewk, który opisany jest przez iloczyn pola optycznego przed ni u-(x, y) i funkcji transmitancji amplitudowo- fazowej soczewki ik u+(x, y) = P (x, y) exp (x2 + y2) u-(x, y), 2f gdzie P (x, y) - funkcja otworowa opisujaca ograniczenia obszaru soczewki. Mamy teraz " ik ik 2 u2(x2, y2) = C exp (x2 + y2) u-(x, y) exp (xx2 + yy2) dxdy 2 2f f -" (1.90) exp(ikf) gdzie staBa C = , a funkcja otworowa P (x, y) zostaBa wBczona do i»f u-(x, y). Widzimy, |e rozkBad pola optycznego w pBaszczyznie ogniskowej jest identyczny, z dokBadno[ci do czynnika fazowego przed caBk, z przeskalowan transformat Fouriera rozkBadu u-(x, y) przed soczewk. Wprowadzajc w pBaszczyznie x2 y2 ogniskowej podstawienia fx = i fy = mamy f2 » f2 » ik 2 u2(fx, fy) = C exp (x2 + y2) U0(fx, fy) 2 2f 56 ROZDZIAA 1. PODSTAWY MATEMATYCZNE gdzie U0(fx, fy) = AF{t(x, y)}. Biorc pod uwag propagacj spektrum od przezrocza do pBaszczyzny soczewki 1 2 2 »2 U-(fx, fy; d) = U0(fx, fy)ei2Àd -fx-fy . RozdziaB 2 Koherencja [wiatBa - wybór zagadnieD 2.1 Twierdzenie Van Citterta-Zernikego Inensywno[ wzajemna okre[lana jest jako J12 a" u(P 1, t)u"(P2, t) , gdzie oznacza u[rednienie w czasie. º 2À J(Q1, Q2) = I(P1) exp -i (r2 - r1) dS ¯ ¯ (»)2 £ » ZakBadajc, |e odlegBo[ z jest znacznie wiksza od rozmiarów poprzecznych mo|emy zastosowa przybli|enie (x1 - ¾)2 + (y1 - ·)2 r1 = z2 + (x1 - ¾)2 + (y1 - ·)2 <" z + = 2z i (x2 - ¾)2 + (y2 - ·)2 r2 = z2 + (x2 - ¾)2 + (y2 - ·)2 <" z + . = 2z Wprowadzajc oznaczenia "x = x2 - x1 oraz "y = y2 - y1 oraz przyjmujc, |e nat|enia [wiatBa I(¾, ·) ma warto[ zero poza obszarem £ uzyskujemy koDcow posta twierdzenia Van Citterta-Zernikego ºe-iÈ " 2À J(x1, y1; x2, y2) = I(¾, ·) exp -i ("x¾ + "y·) d¾d·, ¯ ¯ (»)2 »z -" À 2 2 gdzie faza È = (x2 + y2) - (x2 + y1) Powy|sze twierdzenie w postaci znor- ¯ 2 1 » malizowanej 2À e-iÈ " I(¾, ·) exp -i»z ("x¾ + "y·) d¾d· ¯ -" µ(x1, y1; x2, y2) = . " I(¾, ·)d¾d· -" 57 58 ROZDZIAA 2. KOHERENCJA ZWIATAA - WYBÓR ZAGADNIEC <" W sytuacji gdy mo|na przyj, |e I(x1, y2) I(x1, y2), to warto[c |µ(x1, y1; x2, y2)| = reprezentuje widoczno[ pr|ków generowanych przez [wiatBo pochodzce od obu punktów. PrzykBad Rozpatrzymy przykBad wyznaczenia zespolonego wspóBczynnika ko- herencji µ12 w dalekim polu koBowego zródBa niekoherentnego o promieniu a ¾2 + ·2 I(¾, ·) = I0circ . a Pamietamy, |e 2 2 ¾2 + ·2 J1(2Àa fx + fy ) F = a2 . a 2 2 a fx + fy Stosujemy skalowanie czsto[ci przestrzennych "x "y fx = , fy = . Podstawiajc do twierdzenia Van Citterta-Zernickego mamy ¯ ¯ »z »z J1(2Àa ("x)2 + ("y)2) Àa2I0º ¯ »z J(x1, y1; x2, y2) = e-iÈ 2 ¯ 2Àa (»)z ("x)2 + ("y)2 ¯ »z Rozmiary obszaru koherencji s analogiczne do rozmiarów plamek dyfrak- cyjnych. RozdziaB 3 Dodatki 3.0.1 Funkcje Bessela Rysunek 3.1: Funkcje Bessela pierwszego rodzaju. Indeks oznacza rzd funkcji. 3.0.2 Spektrum ktowe fali sferycznej W pBaszczyznie z = 0 spektrum ktowe fali sferycznej posiada posta " " exp(ik x2 + y2) = dfxdfyS(fx, fy; z = 0) exp (i2À (fxx + fyy)). x2 + y2 -" -" (3.1) 59 60 ROZDZIAA 3. DODATKI gdzie S(fx, fy) dwuwymiarowa transformata Fouriera centralnego przekroju fali sferycznej " " exp(ik x2 + y2) S(fx, fy, z = 0) = dxdy exp (-i2À (fxx + fyy)). x2 + y2 -" -" (3.2) Stosujc kosinusy kierunkowe ± = fx/»,² = fy/», wprowadzamy spektrum ktowe " " 1 exp(ik x2 + y2) A(±, ²) = dxdy exp (-i2À (fxx + fyy)), (3.3) »2 x2 + y2 -" -" lub " " 1 exp(ik x2 + y2) A(±, ²) = dxdy exp (-ik (±x + ²y)) (3.4) »2 x2 + y2 -" -" 3.1 Funkcje Bessela Funkcje Bessela stanowi rozwizanie równania ró|niczkowego, okre[lanego jako równanie Bessela d2y dy x2 + x + (x2 - ±2)y = 0 (3.5) dx2 dx dla rzeczywistego lub zespolonego parametru ±. Równanie Bessela uzyskuje si w trakcie rozwizywania równania Laplacea i równania falowego we wspóBrzd- nych cylindrycznych lub sferycznych. W przypadku rozwizywania tych równaD we wspóBrzdnych cylindrycznych uzyskuje si funkcje Bessela rzdu caBkowitego ± = n. Rozwizania równaD we wspóBrzdnych sferycznych dostarczaj funkcje 1 rzdu poBówkowego ± = n + . Równanie i funkcje Bessela pojawiaj si w 2 rozwizaniach zagadnieD propagacji fal w falowodach cylindrycznych, propa- gacji ciepBa w pretach cylindrycznych, wyznaczania modów wBasnych drgaD cienkiej membrany koBowej i w zagadnieniach dyfrakcji na obiektach o symetrii koBowych. Poni|ej wymieniamy kilka wBa[ciwo[ci funkcji Bessela. Funkcja Bessela rzedu caBkowitego n definiowana jest równaniem À 1 Jn(x) = e-i(nÄ -x sin Ä )dÄ. (3.6) 2À -À Funkcje Bessela rzdu caBkowitego speBniaj relacje Jacobi-Angera " eiz cos Æ = inJn(z)einÆ. (3.7) n=-" Relacja ta przydatna jest w rozpisaniu fali pBaskiej w postaci sumy fal cylindrycznych [Bes]. 3.2. WAAZCIWOZCI FUNKCJI PROPAGACJI FRESNELA H(X,Y;D) 61 Funkcje Bessela pierwszego rodzaju, rzdu m opisuje szereg potgowy " (-1)n x 2n+m Jm(x) = . (3.8) n!(m + n)! 2 n=0 Równanie ró|niczowe Bessela jest równaniem rzdu drugiego. Dla danego rzdu ± posiada wic drugie, liniowo niezale|ne rozwizanie. Rozwizanie to okre[lane jest jako funkcja Neumanna i zawiera nieoznaczono[ w zerze. 3.2 WBa[ciwo[ci funkcji propagacji Fresnela h(x,y;d) Idc za [Cat74] zajmiemy si wBa[ciwo[ciami funkcji o postaci ik h(x, y; d) = exp (x2 + y2) , 2d która wystpuje w zagadnieniach propagacji fali. WBa[ciwo[ci tej funkcji przy- datne s w szczególno[ci dla opisu dyfrakcji w polu bliskim -przybi|enie Fresnela. 3.2.1 CaBka Wyznaczmy caBk pdwójn " " ik h(x, y; d) = exp[ (x2 + y2)]dxdy. 2d -" -" Zauwa|my, |e powy|sz caBk mo|na zapisa jako iloczyn ik ik ik exp (x2 + y2) dxdy = exp x2 dx exp y2 dy. 2d 2d 2d Dla ka|dego z czynników iloczynu mamy " ik À2d À2d» I = exp x2 dx = = = -id», 2d ik i2À ik gdzie odwoBali[my si do wzoru 1.4.2 z podstawieniem ± = . 2d Mamy wic " h(x, y; d)dxdy = I2 = i»d. (3.9) -" 3.2.2 Transformata Fouriera 1 F{h(x, y; d)} = i»dh ½x, ½y; - . »2d 62 ROZDZIAA 3. DODATKI Zapisujemy transformacj dwuwymiarow " ik F{h(x, y; d)} = exp (x2 + y2) exp[-i2À(x½x + y½y)]dxdy. 2d -" WykBadniki mo|na poBczy i dostrzec mo|liwo[ przeksztaBcenia typu ik ik ik»2d 2 x2 - i2Àx½x = (x - »½xd)2 - ½x. 2d 2d 2 Mamy F{h(x, y; d)} " ik»2d ik 2 2 = exp - (½x + ½y) exp (x - »½xd)2 + (y - »½yd)2 dxdy 2 2d -" 1 = i»dh ½x, ½y; - . »2d 3.2.3 Splot dwu funkcji typu h i»d1d2 h(x, y; d1) —" h(x, y; d2) = h(x, y; d1 + d2), d1 = -d2. (3.10) d1d2 oraz h(x, y; 0) = h(x, y; d) —" h(x, y; -d) = |»d|2´(x, y). (3.11) 3.3. DYFRAKCJA BRAGGA 63 Rozpiszemy splot odwoBujc si do jego definicji h(x, y; d1) —" h(x, y; d2) ik ik = exp (s2 + w2) exp [(x - s)2 + (y - w)2] dsdw 2d1 2d2 ik = exp (x2 + y2) 2d2 ik 1 1 x y × exp + (s2 + w2) exp -2Ài s + w dsdw 2 d1 d2 »d2 »d2 d1d2 = h(x, y; d2)F h s, w; d1 + d2 , y x »d2 »d2 d1d2 x y d1 + d2 = h(x, y; d2)i» h , ; - d1 + d2 2 2 »2d1d2 2 2 d1d2 ik d1d2 x y = h(x, y; d2)i» exp »2 + d1 + d2 -2 d1 + d2 »d2 »d2 i»d1d2 x y d1d2 = h(x, y; d2) h , ; d1 + d2 »d2 »d2 d1 + d2 i»d1d2 ik ikd1 = exp (x2 + y2) - (x2 + y2) d1 + d2 2d2 2(d1 + d2)d2 i»d1d2 = h(x, y; d1 + d2) d1 + d2 (3.12) Dla wykazania 3.11, mo|emy powtórzy powy|sze wyprowadzenie d2 = -d1. Po drodze skorzystamy z wBasno[ci h(x, y; ") = 1. h(x, y; d) —" h(x, y; -d) = h(x, y; d)F {1}|( , y x ) »d »d x y x y = h(x, y; d)´ , = ´ , = |»d|2´(x, y). »d »d »d »d (3.13) Ta wBa[ciwo[ propagatora Fresnelowskiego wystpuje w opisie odwzorowania z zastosowaniem soczewki. Wykorzystywana jest ona tak|e w procedurach nu- merycznej rekonstrukcji zródeB, na podstawie pomiarów rozkBadu zespolonego pola dyfrakcyjnego. 3.3 Dyfrakcja Bragga RównolegBe, cienkie warstwy odlegBe parami o d zwizane s z wektorem falowym K prostopadBym do tych powierzchni, gdzie K = 2À/». Wizka [wiatBa o dBu- go[ci fali » i wektorze falowym k pada pod ktem ± do normalnej wzgldem 64 ROZDZIAA 3. DODATKI powierzchni. ZakBadamy, |e warstwy s cz[ciowo przepuszczalne dla [wiatBa. Odbicie [wiatBa speBnia w takiej sytuacji dwa warunki: " kt odbicia równy jest ktowi padania, " ró|nice fazy wizek odbitych od kolejnych warstw stanowi wielokrotno[ 2À. W takiej sytuacji wizki odbite interferuj tworzc wizk odbit o wektorze falowym k2 . Dla ± = 0 speBnienie warunku ró|nicy faz mo|liwe jest gdy » = d/2. Biorc pod uwag, |e wektory falowe wizki padajcej i odbitej speBniaj relacje |k| = |k2 | = 2À/» mo|emy ten warunek zapisa jako k2 = k + K. Je|eli fala pada pod dowolnym ktem ±, to warunek ró|nicy faz 3.3.1 Irydescencja Rysunek 3.2: Warstwy powodujce irydyscencje w skrzydle my Urania oraz motyla Morpho http://newton.ex.ac.uk/research/emag/butterflies/interference_in_multilayers.html 3.3. DYFRAKCJA BRAGGA 65 Rysunek 3.3: Warstwy powodujce irydyscencje w skrzydle my Urania oraz motyla Morpho 66 ROZDZIAA 3. DODATKI Bibliografia [{ak70] LeksiDski {akowski. Matematyka cz. IV. WNT, Warszawa, 1970. 1.4 [Bes] BesWiki. 3.1 [But06] T. Butz. Fourier Transformation for Pedestrians. Springer, Berlin Heidelberg, 2006. 1.4.3 [Cat74] W. T. Cathey. Optical Information Processing and Holography. John Wiley&Sons, New York, London, Sydney, Toronto, 1974. 3.2 67 Indeks funkcja zespolona, 12 funkcje ortogonalne, 7 iloczyn skalarny, 17 szereg Fouriera, 6 wektor czsto[ci przestrzennych, 22 wektor falowy struktury, 23 68

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
RRCz, Szeregi Fouriera i Przestrzenie Hilberta Jakobczyk p41 pIRX
tablice fourier
Pytania Fourier
CIÄ„GI I SZEREGI FUNKCYJNE 6 3 Szeregi Fourieraatematyczna
4 Fourier
sf1 zadania na kartkówkę z szeregów fouriera rozw
cw8 analiza widmowa metoda szybkiej transformaty fouriera (FFT)
Szereg Fouriera 2
Plancherel Theorem and Fourier Inversion Theorem
PS 5b Przeksztalcenie Fouriera
fourier
Practical Analysis Techniques of Polymer Fillers by Fourier Transform Infrared Spectroscopy (FTIR)
cz07 Trans Fouriera
Fourier?T
Transf fourier
FFT algorytm3 Transformata Fouriera
cf1 całka fouriera zadania

więcej podobnych podstron