3619106299

Fizyka jądrowa w ośrodku warszawskim (rozmowa ze Zdzisławem Wilhelmim)

Jak wiadomo, tak się nie stało. Sowieci potraktowali Armię Krajową nie jak swych sojuszników, lecz jak wrogów, oficerów aresztowali, prostych żołnierzy wcielali siłą do armii Berlinga. W takiej sytuacji wróciliśmy z powrotem do konspiracji, która trwała - dla mnie prawie do końca 1945 r., a dla wielu moich kolegów dłużej, do połowy lat 50.

Wyszedłem z tych lat wojennych bardzo zmieniony w porównaniu z tym delikatnym, intelektualnie rozbudzonym chłopcem sprzed wojny, początkującym poetą. Stałem się twardy, wewnętrznie zdyscyplinowany, umiałem teraz patrzeć na siebie jakby z zewnątrz, wydawać sobie samemu rozkazy, które bezwzględnie wykonywałem. Potrafiłem iść „na azymut”, według wewnętrznej busoli. Ten mój azymut - to była, upraszczając, racja mego kraju, taka jak ją wtedy rozumiałem; a nauczyłem się, głównie w czasie wojny, podporządkowywać jej swoje działania i swoje osobiste sprawy*. Myślę, że taka postawa wydaje się dzisiaj ludziom znacznie ode mnie młodszym śmieszna. Zastanawiam się nieraz nad tym, co jest powodem tych różnic pokoleniowych. Być może jednym z powodów jest to, że my - „pokolenie Kolumbów” - zostaliśmy śmiertelnie zranieni w swej dumie narodowej. Najważniejsze jest jednak, że młodzi ludzie, żyjąc dzisiaj swym spokojnym, unormowanym życiem prywatnym, nie mieli okazji, jak moje pokolenie, poznać, jak wspaniale jest móc podporządkować swe osobiste życie jakiejś wielkiej, nadrzędnej sprawie.

Podczas pierwszego zjazdu byłych żołnierzy AK (Warszawa, 1990 r.)

Wyniosłem z lat wojny jeszcze jedną cechę: nauczyłem się brać na siebie odpowiedzialność za innych albo raczej sprawiać, by inni działali tak, jak moim zdaniem - działać powinni dla dobra sprawy, dobra tak samo rozumianego i przez nich i przeze mnie.

AS Studia na Politechnice Łódzkiej: kto uczył fizyki, czy dopiero tutaj pojawiła się w Pana życiu (pod wpływem prof. Soł tana?) fizyka jądrowa?

ZW - Politechnika Łódzka powstała wkrótce po zakończeniu wojny. W tym czasie w Warszawie nie było jeszcze warunków do uruchomienia wyższej szkoły technicznej i dlatego duża część profesorskiej kadry przedwojennej Politechniki-Warszawskiej znalazła się w nowo otwartej uczelni łódzkiej. I tak rektorem został Bohdan Stefanowski (termodynamik), dziekanem Wydziału Elektrycznego - Janusz Groszkowski (elektronik, technolog wysokiej próżni), profesorami byli też Witold Pogorzelski (matematyk), Czesław Witoszyń-ski (aerodynamik), Wacław Moszyński (mechanik-teo-retyk).

Kierownikiem Katedry Fizyki Technicznej na Wydziale Elektrycznym został Andrzej Sołtan z Uniwersytetu Warszawskiego i pełnił tę funkcję od początku istnienia PŁ aż do roku 1953, kiedy ja przejąłem to kierownictwo. Również na Wydziale Chemicznym istniała Katedra Fizyki; utworzył ją i przez jeden rok kierował nią prof. Władysław Kapuściński. Po nim kierownictwo to objął na krótko prof. Sołtan, a następnie doc. Eugeniusz Skorko.

W katedrze Sołtana, od początku jej istnienia, było kilkoro asystentów: Eugeniusz Dmochowski, Halina Juraszyńska, Jadwiga Mońka i ja. Później doszedł do nas Stefan Nowicki. Działalność naukowa Katedry, jeśli chodzi o fizykę doświadczalną, była raczej mizerna i sprowadzała się głównie do detekcji promieniowania kosmicznego za pomocą liczników Geigera Mullera. Bardziej ożywione były prace studyjne nad konstrukcją akceleratorów i nad separacją izotopów uranu. Mimo ograniczonej skali tych prac Katedra Sołtana odegrała niemałą rolę w popularyzacji fizyki jądrowej w Łodzi, a to głównie dzięki odczytom Profesora na temat eksperymentów z bombą atomową, przeprowadzonych na atolu Bikini w 1947 r., w których Sołtan uczestniczył jako jeden z dwóch obserwatorów zaproszonych z Polski (drugim był Stefan Pieńkowski).

AS - Pana pracą dyplomową wykonaną pod kierunkiem prof. Sołtana był, zdaje się, projekt cyklotronu. Projekt taki wykonał prof. Sołtan już przed wojną i częściowo chyba go zrealizował. Czy mógłby Pan powiedzieć nam o tym kilka słów lub odesłać ewentualnie do jakiegoś szerszego opracowania, gdzie ten wczesny fragment historii fizyki jądrowej w Polsce był opisany?

ZW - Moja praca dyplomowa robiona na Wydziale Elektrycznym PŁ z inicjatywy prof. Sołtana polegała istotnie na konstrukcji cyklotronu przyśpieszającego protony do energii 12 MeV. Zawierała ona ogólne obliczenia dotyczące całości akceleratora i szczegółowy projekt techniczny elektromagnesu wraz z rysunkami

209

POSTĘPY FIZYKI TOM 55 ZESZYT 5 ROK 2004