6404671146

Trudne relacje sztuki, nauki i technologii w Polsce 19

Tymczasem w latach 40. i 50. w krajach bloku wschodniego reżim stalinowski stosował zasady centralnego planowania nie tylko gospodarki, ale także nauki, sztuki i życia codziennego. Jak wynika z analiz dokumentów z tamtego okresu, przeprowadzonych między innymi przez Slavę Gerovitcha, rosyjscy naukowcy tkwili w pułapce - pomiędzy nakazem rozwoju i poszukiwania nowych strategii, szczególnie w zakresie produkcji bomb i broni nuklearnej, i ciągle podsycanej propagandy dyskryminującej i krytykującej osiągnięcia nauki zachodniej, która była traktowana jako zło niszczące człowieka. W 1946 roku Stalin osobiście sformułował podstawowe priorytety dla sowieckiej nauki, której celem miało być nie tylko przejęcie, ale przewyższenie nauki poza granicami jego kraju¹⁰, co w praktyce oznaczało inspirowanie się, zapożyczanie i śledzenie amerykańskich i zachodnioeuropejskich osiągnięć. Sytuacja rozwoju nauki była więc paradoksalna i niezwykle delikatna. Bardziej innowacyjni badacze czy artyści, którzy sięgali po naukowe teorie, balansowali na cienkiej linie, zawsze narażeni byli na inwigilację i niebezpieczeństwo utraty życia. Nauka była własnością narodu w tym sensie, że miała służyć militarnemu i gospodarczemu rozwojowi jego potęgi. Szczególną niechęć czołowi naukowcy sowieccy w latach stalinowskich odczuwali wobec cybernetyki. Przeinaczając zupełnie wątpliwości i rozterki moralne dotyczące cybernetyki wypowiadane przez Wienera, naukowcy ci wyraźnie uznawali tę wiedzę za technokratyczną pseudoteorię zagrażającą życiu, projekt eksterminacji ludzkości, formy obniżania sprawności umysłu człowieka na rzecz mechanicznego kontrolowania jego działań^{1 2}. Interdyscyplinarność prowadzonych pod szyldem cybernetyki badań, a szczególnie łączenie biologii, psychologii z fizyką, matematyką i informatyką, było nie do przyjęcia dla ówczesnych władz. Ustalony przez Stalina bardzo wyraźny podział na dyscypliny, metodologie oraz szkoły sprzyjać miał kontrolowaniu rozwoju nauki w poszczególnych jej sektorach, dlatego przepływ idei i koncepcji pomiędzy nimi był raczej znikomy. Stosunek do rozwoju nauki zmienił się w pewien sposób wraz z końcem stalinowskiej dyktatury. Do władzy doszedł Nikita Chruszczów, a z nim grupa naukowców gotowych na wprowadzanie innowacji. Cybernetyka zaczęła być postrzegana jako szansa rozwoju gospodarki i sposobów kontrolowania przemysłu na skalę masową. Jednocześnie „pozwalała uzasadnić konieczność przeprowadzenia określonych zmian społecznych i politycznych"¹².

Kiedy w 1960 roku Norbert Wiener brał udział w konferencji matematycznej w Moskwie, kwestia rozwoju technologicznego krajów bloku wchodniego, jako jednego z priorytetów władz ZSRR, była już oczywista. Sam Wiener witany był w Moskwie niczym naukowa gwiazda rocka¹³. Jeszcze dekadę wcześniej - pisze Richard Barbrook w swojej książce Przyszłości wyobrażone. Od myślącej maszyny do globalnej wioski - Stany Zjednoczone

1

¹⁰    Slava Gerovitch, From Newspeak to Cyberspeak. A History of Soviet Cybemetics, Cambridge-Massa-chusetts 2002, s. 15.

2

   Ibidem, s. 123-130.

¹²    Richard Barbrook, op. cit, s. 186.

¹³    Ibidem, s. 186.