7186604257

po stronie państw centralnych, „uległa i gdybyśmy budowali na wojskach polskich, które walczyły po stronie Sprzymierzonych, to Polska byłaby dziś krajem niemieckim lub austriackim”⁵² — w połączeniu z prezentowanymi z upodobaniem dokumentami, także fotograficznymi, które pokazują zbratanie się arcyksiążąt austriackich:    Fryderyka oraz Karola Józefa z legionistami

i Piłsudskim — ma dowieść dwuznacznej roli adherentów Nowa-czyńskiego. Pogłosy wojny nie umilkły wraz z wojną, złośliwości, jeśli tylko mógł autor Małpiego zwierciadła je zaordynować, nie miał zwyczaju oszczędzać.

Orkan unikał służby w armii austracko-węgierskiej, zaangażowany przez Włodzimierza Tetmajera w prace legionowe, zatrudniony w wydziale werbunkowym — wkrótce jednak (7 października 1914 roku) wraz z żoną i córką wyjeżdża do zacisznego Innsbrucka^5s. Czy poglądy pacyfistyczne, czy wygoda, czy troska

0    rodzinę skłoniły go do tego rozwiązania — trudno dociec. W każdym razie w marcu 1915 roku postanawia powrócić do kraju. Miesiąc później, już z kartą wojskową i przydziałem do Legionów w Piotrkowie, rozpoczyna żołnierską przygodę. Delegowany do Biura Prasowego Departamentu Wojskowego, to znowu do Biura Werbunkowego, ostatecznie zostaje wcielony do 4. Pułku Piechoty Legionów.

Z korespondencji wyłania się codzienność legionowa: w liście do żony gorzko podsumuje: „Wybacz, brud tu, niechlujność — stosunków i dusz. I ponad wszystko kłamstwo, tumanienie siebie

1    drugich”⁵⁴. Ale w reportażu-opowieści (kwalifikacja genologiczna jest tu niełatwa) Drogą Czwartaków. Od Ostrowca na Litwę (1915) dominuje raczej strategia „krzepienia serc”, solidarności w patriotyzmie⁵⁵; obok rejestracji faktów żołnierskiego szlaku bojowego pojawiają się autentyczne doznania, rzeczowa relacja ze zdarzeń;

⁵²    A. Nowaczyński: Dokumenty historyczne z wojny europejskiej. War szawa 1922, s. 12.

⁵³    Korzystam tu wielokrotnie z ustaleń B. Faro na z jego szkicu: Pisarz chłopski ivobec wielkiej wojny (Władysław Orkan). W: Pierwsza wojna światowa w literaturze polskiej i obcej. Wybrane zagadnienia..., s. 49—64. Zob. także <J. D uży k: Władysław Orkan. Warszawa 1980, oraz M. Rydlowej Notę wydawcy. W: W. Orkan: Drogą Czwartaków i itvie wspomnienia wojenne. Kra kaw 1972.

⁵⁴    Cyt. za: B. Far on: Pisarz chłopski wobec wielkiej wojny (Władysław Orkan)..., s. 53.

⁵⁵    Książką została wydana na zlecenie wojska.

37