7648594673

Kant a filozofia idealizmu niemieckiego 87

właśnie twórcza, żywotna siła, coś duchowego, działającego celowo, inteligentnego, a więc wola. Hartmann wyraża to następująco: „Koniec końców nie istnieje inny byt jak wola (Wollen). Wola jest prabytem (Ur-sem)”¹¹⁹. Ujawnia się tu jednak aporia wolności. Jest ona możliwa tylko w Bogu, podczas gdy zło, które jest założeniem wolności, możliwe jest tylko poza nim. Zdaniem Schellinga, należy wskazać te aspekty Boga, które nie są Boskie. Paradoksalność tego sformułowania okazuje się pozorna, jeśli odnieść się do mistycyzmu Jakoba Bóhmego (1575— 1624), do którego zwrócił się Schelling pod wpływem Franza von Baa-dera (1765—1841). W ramach mistycyzmu Bóhmego najważniejsze są dwie tezy, to znaczy przekonanie o tym, że — po pierwsze — Absolut nie musi być wcale czymś prostym (może być czymś złożonym), oraz — po drugie — twierdzenie, że pochodzenie rzeczy od Boga polega na tym, że są one tym, co nie-Boskie w Bogu. Właśnie w tym irracjonalnym założeniu tkwi zło. Człowiek jest wolny w podobnym sensie, w jakim wolną istotą jest Bóg — wolność metafizycznie ujęta jest bowiem obojętnością możliwości. Wolność zakłada więc zło, ponieważ jest dyspozycją do dobra i zła — zło zaś zakłada „naturę w Bogu”, obok Jego bycia idealną istotą i istnieniem. Człowiek więc — tak jak w koncepcji Kanta — znajduje się pośrodku między przyrodą (naturą) i duchem. Łącząc te dwie sfery, tkwiąc w nich, człowiek jest jedyną wolną istotą, która obejmuje otwarte możliwości obu światów. Dlatego też Hartmann konstatuje: „Tylko człowiek jest w Bogu i właśnie przez to bycie--w-Bogu jest zdolny do wolności”¹²⁰. Dodać należy, że owo postrzeganie zła jako czegoś realnego jest cechą charakterystyczną dla romantyzmu i zmianą perspektywy wobec oświecenia, które uważało, iż zło

właściwie nie istnieje¹²¹.

Filozoficzno-religijny system późnego ScheTKngc*

Sama nazwa jest nieco myląca, gdyż w istocie obejmuje większość twórczego życia Schellinga i datuje się od 1815 roku do jego śmierci w 1854 roku¹²². Uprawiana przezeń filozofia wiąże się z negatywną

¹¹⁹    Cyt. zaN. Hartmann: Die Philosophie des deutschen Idealismus.s. 142.

¹²⁰    Zob. ibidem, s. 153.

¹²¹    Zob. E. von Aster: Historia filozofii..., s. 377.

¹²²    Zob. P. D e h n e 1: Schelling i jego późna filozofia. W: F.W.J. Schelling: Filozofia objawienia. Ujęcie pierwotne. Odnalezione i opracowane przez Waltera E. Ehrhardta. Tłum. K. Krzemieniowa. T. 1. Warszawa 2002, s. VII—C.