9172401534

12

JERZY S. WASILEWSKI

wiadomo, że za jego naruszenie grozi sankcja x”, tak też nie musi mieć sensu zdanie „zakaz szycia i wiązania powstał i istnieje dlatego, bo wierzono, że za jego naruszenie grozi sankcja y".

Przeświadczenie, iż motywacja sankcji (logika magiczno-animistyczna) nie daje klucza do wyjaśnienia całej instytucji zakazu, że badać trzeba czas jego obowiązywania i sens zakazanych czynności, legło u podstaw strukturalnej interpretacji tabu.

III. TABU STRUKTURA LISTÓW

Przy całej radykalnej odmienności trzeciego przedstawianego tu podejścia

—    strukturalnego, ma ono pewną cechę wspólną z orientacjami wcześniejszymi: zakaz nadal nie stanowi celu badania sam w sobie, jego analiza służy podbudowaniu tezy innej, tu — zostaje podporządkowana wywodom na temat struktury obrzędu. Linię tę nazywam „strukturalną”, nie zaś „strukturalistycz-ną”, by zaznaczyć w ten sposób, że wiąże się ona nie tyle ze strukturalizmem Levi-Straussa (który, jak pisałem, traktował tabu głównie jako operator klasyfikacji totemicznej), ale ze szkołą badań nad strukturą obrzędów widzianych jako obrzędy przejścia.

Ten sposób interpretowania zakazów przyjęto wywodzić od Arnolda van Gennepa, a stwierdzają to także współcześni jego reprezentanci (Steiner 1956, s. 35; Douglas 1966, s. 126; Stomma 1986, s. 154 nn.). Wypada tu tylko zauważyć, że w jego pionierskiej pracy poświęconej obrzędom przejścia kwestia zakazów została całkowicie zbagatelizowana. „Jako że łatwiej jest wyliczać rzeczy, których nie wolno robić, od tych, które trzeba lub można robić, teoretycy znaleźli u wszystkich ludów cały szereg zakazów, tabu etc. i przecenili ich ważność” (Gennep 1960, s. 8-9) oto jedna z czterech tylko wypowiedzi, jakie w całym tym wpływowym dziele poświęcone są tabu; trzy pozostałe wzmianki są równie zdawkowe (s. 114, 117, 184). Myśl van Gennepa jest czytelna w całości dzieła: przejściu od stanu do stanu muszą towarzyszyć środki ostrożności. Tabu tworzy granicę między nowicjuszem i społeczeństwem, jest sposobem wyłączenia jednostki, a zarazem obrony grupy przed zagrożeniami ze strony osobnika w fazie marginalnej, związanej ze świętością. „Tabu to nie jest niebezpieczeństwo, to [...] środek ochrony przed niebezpieczeństwem” (s. 117).

Dokładnie w tym kierunku prowadzi swą interpretację zakazów magicznych towarzyszących obrzędom Jan Stanisław Bystroń (1916a). On także nie mówi o tabu, ale o „schemacie izolacyjnym” (s. 65; patrz też Poniatowski 1921 z jego bezprzedmiotową krytyką). W schemacie takim znajdują dogodne miejsce zakazy dotykania osób w stanie przejścia lub brania czegokolwiek z ich rąk. Warto jednak zauważyć, że w pospiesznej interpretacji wszystko stało się obrzędem przejścia, a pojęciu temu — z jego „wyłączeniową” strukturą

—    została przydana zdecydowanie nadmierna moc wyjaśniająca.

Pierwszy przykład niewłaściwej interpretacji zakazu, a stąd i całego

obrzędu, to zakaz podawania sobie przez żniwiarzy sierpa w czasie żniw. Zestawia go autor z zakazami przyjmowania przedmiotów z rąk kobiety nieczystej, menstruującej (Bystroń 1916a, s. 10; 1916b, s. 57). Oczywiście implikuje to traktowanie żniw — na równi z menstruacją — jako sytuacji