8. Znak i tekst
Ferdinand de Saussure  Kurs językoznawstwa ogólnego,
opracowanie
Wielkie znaczenie de Saussure a dla rozwoju nauki o języku wiąże się przede wszystkim z faktem,
że przeciwstawił on językoznawstwu dziewiętnastowiecznemu (opanowanemu niemal
wyłącznie przez problematykę historyczno-porównawczą), własną koncepcję językoznawstwa, w
której centralne miejsce wyznaczył zagadnieniom synchronicznym, które zaczęły przeważać w
językoznawstwie XX-wiecznym. De Saussure rozróżnił synchronię i diachronię, a nadrzędną rolę
przypisywał synchronii ze względu na funkcjonalny charakter języka  danym językiem można się
posługiwać doskonale, nie znając jego poprzednich stadiów rozwojowych.
De Saussure traktował język jako zjawisko społeczne.
Nauka XIX wieczna traktowała społeczeństwo jako zjawisko pochodne w stosunku do innych
zjawisk. Pozytywiści widzieli w społeczeństwie tylko sumę jednostek ludzkich, natomiast
idealiści zwyczaje, prawo, państwo interpretowali w kategoriach wytworu umysłów jednostek
ludzkich, a zarazem także jako zjawiska wtórne. Przeciwko takiemu stanowisku wystąpił de Saussure,
który twierdził, że dla ludzi społeczeństwo nie jest tylko sumą działalności jednostek, ale
rzeczywistością prymarną. Badania muszą być więc prowadzone w kategoriach społecznych.
Zdaniem de Saussure a właśnie język jako system ma być przedmiotem badań ściśle
językoznawczych, które nazywa językoznawstwem wewnętrznym. W mowie występują
różne aspekty: fizyczno-akustyczny, psychologiczny, fizjologiczny, ale tylko badanie języka jako systemu
może uczynić z językoznawstwa naukę autonomiczną.
Podstawowym problemem dla de Saussure a była definicja języka. W obrębie zjawisk
związanych z mową, które obejmuje ogólną nazwą  langage , wyróżnia  langue (=język) i  parole
(= mówienie). Wg niego, język jest różny od mówienia. Język (=langue) to to, co jest wspólne dla
całej społeczności językowej i tym samym niezależne od poszczególnych jej członków, choć jest
zdeponowane w umyśle każdego użytkownika języka. Język w tym ujęciu ma charakter nie tylko
społeczny, ale i abstrakcyjny i przeciwstawia się mówieniu jako zjawisku jednostkowemu i
konkretnemu. Mówienie jest realizacją języka.
Język jest dla de Saussure a systemem znaków. W znaku językowym widzi on jedność
strony oznaczającej (=signifiant) i strony oznaczanej (=signifie). Język pojmuje on
psychologicznie. W signifie chodzi o pojęcie, a w signifiant o wyobrażenie formy
dz
więkowej. Tylko połączenie tych dwóch stron daje znak językowy, żadnej z nich oddzielnie
nie można z nim identyfikować. Dla de Saussure a ważne było ścisłe współdziałanie teorii języka i
semiologii. Z jego inspiracji wszystkie nurty strukturalistyczne w teorii literatury przybrały konsekwentnie
orientację semiologiczną, traktując dzieło literackie jako specyficzny twór znakowy.
Teoria de Saussure a dała początek strukturalizmowi, kierunkowi współczesnego
literaturoznawstwa, ukształtowanemu po 1930 roku. Nawiązywał on do wcześniejszych badań
metodologicznych rosyjskich formalistów. Polemizował z genetyzmem w badaniach literackich. Swoje
założenia najbardziej wyraziście uzyskał w latach 30. i 40. w badaniach szkoły praskiej (Jakobson,
Mukarovsky, Bogatyriew, Vodicka). Obejmował zagadnienia związane z teorią języka poetyckiego,
wersologii, stylistyki, semantyki, socjologii i historii literatury. Poza literaturoznawstwem interesowali się
oni także folklorem, innymi dyscyplinami sztuki (malarstwo, architektura, teatr, film) i ogólnie rozumianą
estetyką.
Wg strukturalistów w utworze literackim przeważa funkcja estetyczna, która wyznacza
porządek hierarchiczny jego elementów. Nie robi tego funkcja poznawcza, ekspresywna czy impresywna.
Każdy, nawet najdrobniejszy element struktury dzieła, jest nacechowany znaczeniowo. Wypowiedz

literacka realizuje system języka poetyckiego, który powinniśmy interpretować w odniesieniu do systemu
ogólnego i do tradycji literackiej. Utwór literacki jest także składnikiem sytuacji komunikacyjnej
(twórca  czytelnik). Struktura dzieła ma charakter dynamiczny (trzyma w napięciu). Celem
badacza jest synchroniczny opis samej struktury, np. systemu wersyfikacyjnego.
Tendencje te były żywe głównie w krajach słowiańskich. Po wojnie rozpowszechniły się w Stanach
Zjednoczonych (Jakobson). Przede wszystkim strukturalizm pozostawał w ścisłym związku z
semiologią. W powojennym polskim literaturoznawstwie rozwijał się do lat 50. i nawiązywał do
międzywojnia (Mayenowa, Głowiński, Sławiński, Ziomek). Znalazł swe odbicie na różnych polach
badań, wpłynął również na nauczanie polonistyczne.
Pochodził ze słynnej rodziny genewskich uczonych. Był synem Henriego de Saussure'a, entomologa i
Louise de PourtalŁs oraz bratem L�opolda de Saussure'a i Ren� de Saussure'a, esperantysty. Jego
dziadkiem był Nicolas-Th�odore de Saussure, chemik i botanik, zaś pradziadkiem Horace-B�n�dict de
Saussure, naturalista i geolog, autor drugiego wejścia na Mont Blanc. Synem Ferdynanda był Raymond
de Saussure, lekarz i psychoanalityk.
Określił język jako stały zbiór (dokładniej: system) norm społecznych, umożliwiających
porozumiewanie się. Podobnie jak Jan Niecisław Baudouin de Courtenay odróżniał język jako
system znaków od mówienia, które jest indywidualną realizacją tegoż systemu.
De Saussure ukuł termin językoznawstwa diachronicznego dla badań historycznych nad
językiem i językoznawstwa synchronicznego, opisującego stan języka w danym momencie.
Wprowadził termin znaku językowego jako składowej dwóch elementów  znaczonego i
znaczącego, gdzie pierwszy to samo abstrakcyjne pojęcie, a drugi  jego akustyczna
reprezentacja. Język w rozumieniu de Saussure'a funkcjonuje w oparciu o związki
syntagmatyczne, istniejące pomiędzy elementami umieszczonymi w konkretnej wypowiedzi i związki
paradygmatyczne, istniejące na poziomie abstrakcyjnym.
Według Saussure'a jedynym i prawdziwym przedmiotem językoznawstwa był język
rozpatrywany sam w sobie. Dokonał on rozróżnienia między językiem (langue) i mówieniem
(parole)[1]. Język jest systemem znaków i reguł ich tworzenia, który nie może być wytworem
pojedynczego człowieka, jest pewną abstrakcją, która urzeczywistnia się w indywidualnych aktach
werbalnych (mówieniu). Zadaniem lingwistyki winno być precyzyjne oddzielenie systemu języka
(langue) od konkretnej jednostkowej wypowiedzi (parole).
R. Barthes: Teoria tekstu
- tekst  powierzchnia dzieła literackiego, przedmiot postrzegalny wzrokiem, powiązany z pismem.
Zapewnia w dziele trwałość rzeczy napisanej. Ma bronić dzieło przed zapomnieniem, przed
działaniem czasu, przed wybiegami słowa.
Kryzys znaku:
- znak  kategoria historyczna, artefakt analityczny;
- tekst zakłada, że przekaz pisany jest artykułowany jako znak 1) signifiant (materialność liter), 2)
signifie (sens);
- klasyczny znak  jednostka zamknięta, zatrzymuje sens;
- zobowiązuje do odtwarzania (w wypadku zgubienia, zniszczenia) i interpretowania (gdyby się
zatarł sens);
- kryzys zapoczątkowany przez językoznawstwo  1) zastępuje kryterium prawdy przez
kryterium prawomocności, 2) zmusza do uwolnienia całości języka spod sankcji treści, 3) zmusza
do eksponowania bogactwa, nieskończoności tautologicznych transformacji;
- w semiotyce literackiej  tekst to struktura formalna, obejmuje zjawiska lingwistyczne, na poziomie
tekstu bada się semantyzm znaczenia.
Teoria tekstu:
- tekst jest częścią języka;
- tekst wg Kristevej  aparatura translingwistyczna;
- tekst to praktyka znacząca (system oznaczający. Zróżnicowany, podporządkowany typologii
znaczeń. Praktyka  więc znaczenie nie formuje się na poziomie abstrakcji języka). Praktyka
znacząca przywraca językowi jego aktywną energię;
- tekst jest produktywnością, a nie produktem  pracuje nad językiem. Dekonstruuje język
komunikacji, przedstawienia, ekspresji. Analiza produktywności nie może być zredukowana do
opisu lingwistycznego;
- tekstowi można przypisać znaczenie jedyne, kanoniczne. Tekst traktuje się jako
wyposażony w znaczenie obiektywne. Ale  jak tekst zaczyna być rozumiany jako produkcja  to
krzyżuje się w nim wiele tekstów. Odróżnienie znaczenia planu produktu, wypowiedzi, komunikacji
itp.  to sensoproduktywność. Sensoproduktywność to proces, w którym podmiot tekstu
zmienia się z sensem i zatraca się w nim. Sensoproduktywność nie może zostać zredukowana do
aktu komunikacji;
- fenotekst (termin Kristevej)  zjawisko werbalne w postaci w jakiej występuje w strukturze
wypowiedzi, przedmiot badań semiologii;
- genotekst  przedmiot strukturalizmu lub psychoanalizy. W jego obrębie zachodzi
sensoproduktywność;
- każdy tekst jest intertekstem. Z epistemologicznego punktu widzenia  intertekst to to, co nadaje
teorii tekstu wymiar społeczny; tekst nie jest reprodukcją a produktywnością.
Tekst a dzieło:
- dzieło - przedmiot skończony, wymierzalny (może zajmować przestrzeń fizyczną, na przykład
miejsce na półce);
- tekst  pole metodologiczne. Można tylko powiedzieć, że w dziele tekst jest albo nie jest
obecny;
- tekst to kategoria naukowa i wartość krytyczna, umożliwiająca wartościowanie dzieł;
- tekst nie musi być tożsamy z dziełem;
- tekstu nie można ograniczyć do przekazu pisanego / literatury;
- teoria tekstu ustanawia nowy przedmiot epistemologiczny: lekturę  podkreśla równowartość
pisania i czytania, pozwala na unowocześnione interpretacje.
Analiza tekstualna:
- kwestionuje zewnętrzność obserwatora, badającego zamknięte, oddalone dzieło;
- nie odrzuca danych dostarczanych przez historię literatury lub historię powszechną;
- sprzeciwia się temu, że dzieło ma być własnością autora;
- splot, intertekst;
- krytyka dąży do odnalezienia sensu dzieła, a analiza tekstualna podważa ideę signifie
ostatecznego;
- wg Kristevej  semanaliza.
T. Dobrzyńska: Metafora a spójność tekstu
- wypowiedz
metaforyczna odsyła do 2 różnych sfer rzeczywistości;
- wyrażenie metaforyczne ma temat główny i pomocniczy;
- wyrażenia metaforyczne dadzą się sprowadzić do formuły X jest Y;
- s. 88: Metafora jest więc konstrukcją predykatywną utożsamiającą, nie dającą się jednak
zaakceptować przy uwzględnieniu słownikowych znaczeń słów i dostępnej odbiorcy wiedzy o
otaczającej go rzeczywistości;
- powstaje, gdy nadawca użył wyrażenia przenośnego w sposób umotywowany,
dostrzegając szereg podobieństw, analogii między przedmiotami swej myśli. Ta motywacja istnieje
i po stronie nadawcy i odbiorcy;
- metafora in praesentia: konstrukcje utożsamiające (X jest Y), X  Y, konstrukcje
przydawkowe (nazwa państwowa, dzwon spódnicy)  to metafory dwutematyczne;
- metaforyczne wypowiedzi, które przypisują głównemu tematowi cechę, stan lub czynność tematu
pomocniczego;
- w tych typach metafor schemat główny jest zwerbalizowany, temat pomocniczy ujawniony w
postaci przedmiotu / czynności, stanu, atrybutów;
- metafora in absentia  temat główny nie jest w zdaniu ujawniony, temat pomocniczy
skupia się w 1 elemencie zdania otoczonym ramą niemetaforyczną lub obejmuje zdanie /
sekwencję zdań użytych w tekście niemetaforycznym;
- metafora jako predykacja jest niezgodna z wiedzą słownikową i pozajęzykową,
rozbija spójność tekstu. Spójność ową przywraca swoista interpretacja metafory;
- w metaforach in praesentia  musi być uzupełniona jedynie ta część sensu, która
stanowi motywację metafory. W metaforach in absentia zrekonstruować trzeba też
główny temat wypowiedzi (i część motywacyjną;
- tekst sąsiadujący z wyrażeniem metaforycznym może ułatwić identyfikację tematów metafory. Ale
najbliższy kontekst nie przesądza jednoznacznie o żadnej interpretacji,
- interpretacja jest trudna, gdy wystąpi izolowane zdanie z metaforycznym podmiotem, nie
nawiązujące do poprzedniego tekstu;
- metafory in absentia powinny być traktowane jako derywaty metaforyczne od użytych w tekście
tematów;
- s. 101: Metafora aktywizuje więc w szczególnym stopniu odbiorcę tekstu do
wysuwania hipotez interpretacyjnych, do szukania związków wewnątrztekstowych i
wreszcie  do akceptacji tylko tych odczytań tekstu, które gwarantują utrzymanie w pełni
koherentnego toku wypowiedzi;
- żeby metafora nie rozbijała spójności tekstu trzeba rekonstruować jej główny temat, ustalić relację
tematyczną i predykaty motywacyjne;
- tematy  główny i poboczny  metafory mogą wchodzić ze sobą w różne relacje:
o główny temat  podstawa do tworzenia paralelnych ciągów monotematycznych,
o główny temat  podstawa połączenia serii metafor terminem ogarniającym ich główne
tematy,
o uszeregowanie przenośni, zestawiające elementy zdaniowe, różniące się tematami, ale
posiadające identyczne określenia metaforyczne;
- s. 107: Metafora  jako wyrażenie niemożliwe do dosłownego przyjęcia przy uwzględnieniu
znaczeń słownikowych i panującej wiedzy o świecie  stanowi element rozbijający lokalną
spójność wypowiedzi;
- metafora może stać się czynnikiem spajającym dodatkowo teksty.