1. WSTĘP.
Wszystkie społeczności ulegają rozwojowi społecznemu. Proces ten przebiegał
nieustannie od początku cywilizacji i przebiega nadal. Społeczeństwa często
starały się doszukiwać przyczyn pod wpływem których rozwój ten się dokonywał.
Dopiero na początku naszego stulecia kiedy zaczął się dynamicznie rozwijać
olbrzymi postęp techniczny a wraz z nim i nauka, socjologowie coraz śmielej i
częściej podejmowali próby wyjaśnienia zjawiska rozwoju społecznego. Od tego
czasu powstało wiele teorii próbujących wyjaśnić sedno tego zjawiska. Teorie te
były różne tak jak różne są społeczności.
Kilka takich tez próbuję przybliżyć w tej pracy.
2. ZAGADNIENIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO.
Od początku istnienia socjologii jednym z jej zadań było badanie zmian jakim
podlegają społeczeństwa. Początkowo problematykę tych zmian określano dość
niejednoznacznie, a więc terminami "zmiany społecznej", "rozwoju społecznego",
"ewolucji społecznej" czy też terminem "postępu społecznego". Pojęcia te dość
często stosowano zamiennie.
Rozwój społeczny należy rozumieć jako zanik lub powstanie nowego zjawiska
społecznego (np. rozpad społeczności plemiennych i ukształtowanie się narodu),
lub też przekształcenie się danej społeczności w jej podstawowych elementach
struktury.
Aby mówić o danym zjawisku iż ma charakter zmiany rozwojowej musi ono spełniać
określone kryteria, tzn. musi być to zmiana niepowtarzalna, zachodząca w czasie
historycznym, na przestrzeni całych epok. Rozwój społeczny jest więc zmianą
długookresową, którą obejmuje całe społeczeństwo. Zmiana ta musi mieć także
charakter strukturalny, musi zachodzić w wewnętrznej budowie danego zjawiska
społecznego. Zmiana ta powinna mieć także charakter kierunkowy, tzn. powinna
stanowić przejście danego zjawiska do odmiennego stanu w porównaniu ze stanem
przed zmianą. Zmiana powinna określać nie tylko dane zjawisko ale także
posiadać szerszy kontekst społeczny, czyli powinna mieć charakter zmiany
szerszej skali.
Socjologowie od samego początku usiłowali dociec jakie prawidłowości żądzą
zmianami w zjawiskach społecznych i jaki są wyniki tych przemian. Właśnie to
spowodowało, iż na ten temat pojawiło się dość sporo teorii rozwoju
społecznego.
3.TEORIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO.
Wszystkie teorie rozwoju społecznego można podzielić na trzy grupy: teorie
cykliczne, dychotomiczne i linearne.
Teorie cykliczne reprezentowane były przez: VILFREDO PARETO, KAZIMIERZA
KELLES-KRAUZA oraz PITIRIMA SOROKINA.
Cechą charakterystyczną tych teorii było to, iż głosiły one, że rozwój
społeczny ma charakter cykliczny, tzn. społeczeństwa przechodzą przez kolejne
fazy w swym rozwoju, a następnie fazy te się powtarzają od początku.
Teoria Vilfredo Pareto opiera się głównie na zjawisku krążenia elit
sprawujących władzę. Według Pareto w każdym społeczeństwie z czasem powstaje
pewna elita rządząca reprezentująca interesy klasy wyższej w efekcie czego
powstaje dążenie klas niższych do obalenia istniejącej elity, która z czasem
ulega samodegradacji i skostnieniu. Po obaleniu istniejącej elity i objęciu
władzy przez nową elitę następuje ten sam proces czyli ta elita z czasem
podziela los poprzedniej.
Teoria polskiego socjologa Kazimierza Kelles-Krauza odwołuje się do marksizmu i
według niego wymaga jedynie uwzględnienia czynników psychologicznych w
wyjaśnianiu procesów społecznych. Według Kelles-Krauza całym motorem
sprawiającym, iż dany cykl się powtarza są dwie zasady: indywidualizmu
(przewaga interesu jednostkowego nad ogólnospołecznym)oraz socjalizmu(przewaga
interesu ogólnospołecznego nad jednostkowym) wiąże się to z charakterem
klasowego państwa dającego przewagę interesom klasy panującej. Rozwój społeczny
toczy się więc od socjalizmu do indywidualizmu po czym wraca z powrotem do
socjalizmu w zmienionej formie aby powrócić do indywidualizmu.
Sorokin przyjmuje założenie, że zmiany w określonym społeczeństwie są skutkiem
działania czynników wewnętrznych występujących w danej społeczności. Wprowadził
on do socjologii tzw. zasadę zmiany immanentnej, tzn. przyczyny zmian
umiejscawia on w samym systemie społeczno-kulturowym, a nie poza jego obrębem.
Według Sorokina zjawiska społeczno-kulturowe nie występują przypadkowo lecz
tworzą spójne zespoły. Stwierdził, że zasadą ich integracji jest typ
świadomości kulturowej (podstawowe założenia o rzeczywistości i sposobie jej
poznawania, oraz wartości określające rodzaj potrzeb oraz sposób ich
zaspokajania). Według Sorokina źródłem zmian jest niedoskonały stan wzajemnego
powiązania rozmaitych części systemu. Przemiany zachodzą pod wpływem zmian typu
świadomości kulturowej, a to z kolei wiąże się z przekształceniem instytucji
społecznych. Przesileniom towarzyszą zazwyczaj różnego rodzaju kryzysy
społeczne, a nawet wojny.
RÓŻNICE I PODOBIEŃSTWA.
Podobieństwo wszystkich teorii cyklicznych polega na tym, iż opisane stadia
rozwoju społecznego powtarzają się po pewnym czasie w tej samej kolejności po
czym znowu wracają do fazy wyjściowej.
Zasadniczą różnicą występującą pomiędzy teorią Pareto, a teorią Sorokina było
to, iż Pareto uważał, że na rozwój społeczny wpływają różnego rodzaju czynniki
wewnętrzne i zewnętrzne, natomiast Sorokin uważał, że przyczyny zmian tkwią
tylko w samym społeczeństwie, a czynniki zewnętrzne mogą tylko osłabiać lub
potęgować dane czynniki wywołujące rozwój społeczny.
W teoriach Pareto i Kelles-Krauza postawiony był dość duży nacisk na
zróżnicowanie społeczne, jako jeden z czynników wywołujących rozwój społeczny.
Zarówno zjawisko "krążenia elit" w teorii Pareto jak i zasada indywidualizmu i
socjalizmu w teorii Kelles-Krauza są podstawową siła motoryczną wszystkich
przemian społecznych.
Drugim rodzajem teorii rozwoju społecznego są teorie dychotomiczne.
Przedstawicielami tego nurtu byli: FERDINAND TONNIES, CHARLES H. COOLEY oraz
EMILE DURKHEIM. Głównym założeniem tych teorii jest pogląd, iż społeczeństwa
przechodzą od struktury społecznej opartej na elementach grupy pierwotnej do
struktuty społecznej opartej na złożonych grupach umownych.
W teorii Ferdinanda Tonnieseęa wyodrębnione są dwie kategorie grup z których
zbudowane są społeczeństwa. Są to wspólnoty i społeczeństwa. Wspólnoty tworzą
grupy społeczne oparte na stosunkach pokrewieństwa (rodziny, rody, grupy
etniczne), na stosunkach przyjaźni (grupy przyjacielskie, rówieśnicze), oraz
grupy sąsiedzkie. Wszystkie te wspólnoty były oparte na więziach naturalnych.
Wspólnoty stanowiły trzon struktury społeczeństw czasów pierwotnych i
feudalnych. Wraz z rozwojem industrializacji społeczeństwa z czasem staja się
bardziej "profesjonalne", a stosunki pokrewieństwa tracą w nich na znaczeniu.
Społeczeństwa te opierają się na stosunkach umownych, stają się dominujące i
odgrywają główną rolę w strukturze teraźniejszych społeczeństw. Rozwój
społeczny toczy się wiec od dominacji grup wspólnotowych do dominacji grup
umownych.
Drugą, podobną koncepcję dychotomii rozwoju społecznego sformułował Charles H.
Cooley. Zastosował on również podział grup społecznych na pierwotne i wtórne.
Do pierwotnych zaliczał grupy oparte na stosunkach pokrewieństwa, przyjaźni i
stosunkach sąsiedzkich. Są to grupy małe i cechuje je wysoki poziom
identyfikacji członków z grupą jako całością. Cooley był zdania, że w
społeczeństwach zindustrializowanych i zurbanizowanych dokonuje się
zdominowanie struktury społeczeństwa przez grupy wtórne, umowne, złożone, w
których więź społeczna opiera się na stosunkach sformalizowanych.
Trzecią koncepcją dychotomiczna była teoria sformułowana przez Emila Durkheima.
Doszedł on do wniosku, że istotną cechą społeczeństwa jest jego społeczna
solidarność. Rozróżnił on dwa typy społeczeństw, te w których świadomość
zbiorowa zdominowana jest przez solidarność mechaniczną i te w których
zdominowana jest przez solidarność organiczną. Solidarność mechaniczna
charakterystyczna jest dla społeczeństw pierwotnych, gdzie podział pracy jest
dość prosty. Obowiązuje tu solidarność rodowa, jednolity system norm i wzorców
zachowań. Świadomość jednostki jest odbiciem świadomości społeczeństwa. Na
straży solidarności mechanicznej stoi prawo represyjne.
Solidarność organiczna występuje w społeczeństwach w których jest brak prawa
represyjnego a występuje prawo cywilne. Są to społeczeństwa nowoczesne.
Według Durkheima dokonujące się zmiany społeczne można określić jako tendencję
od solidarności mechanicznej do organicznej.
RÓŻNICE I PODOBIEŃSTWA.
Cechą wspólna wszystkich tych trzech teorii jest to, iż rozwój społeczeństwa
rozpoczyna się od grup opartych na stosunkach sąsiedzkich, pokrewieństwa i
przyjaźni, które są dość małe, a pod wpływem industrializacji przeradzają się w
grupy większe, oparte na stosunkach umownych.
Teorie Tonniesa i Cooleya w zasadzie się ze sobą pokrywają, występuje tylko
inne nazewnictwo.
Przedstawiciele teorii linearnych głosili pogląd, iż społeczeństwa ulegają
przemianom w toku rozwoju historycznego i zmiany te mają charakter linearny,
kierunkowy i przechodzą od fazy pierwotnej do fazy końcowej. Głównymi
przedstawicielami teorii linearnych byli: AUGUST COMTE, HERBERT SPENCER, KAROL
MARKS.
August Comte na podstawie swoich rozważań stwierdził, iż cała ewolucja
ludzkości toczy się według naturalnego prawa następstwa trzech stadiów:
pierwotnego przejściowego i pozytywnego. Ewolucja taka jest zdaniem Comteła
uwarunkowana naturalnym rozwojem umysłu ludzkiego. Znajduje to odbicie w
odmiennej jakości ludzkiego myślenia, poznania, rozumienia i wyjaśniania świata
oraz powstania nowych idei filozoficznych. Wszystkie dziedziny życia w
społeczeństwie są ze sobą ściśle powiązane więc typ poznania każdego okresu
określa stan świadomości społecznej, wpływa na społeczną organizację, charakter
państwa i ustroju.
Teoria Herberta Spencera głosiła, że społeczeństwo tak jak i inne rodzaje bytów
rozwija się według pewnej prawidłowości, a mianowicie przechodzenia od stanu
jednorodności, niespójności do stanu zróżnicowania, specjalizacji, integracji.
Społeczeństwa powstają jako małe skupiska, zarodki i wzrastają do wielkich
liczebności, a zjawisku temu towarzyszy zjawisko zlewania się ich w jedną
zintegrowaną całość. Kierunek rozwoju uwarunkowany jest czynnikami zewnętrznymi
i wewnętrznymi.
Autorem trzeciej z kolei teorii jest Karol Marks. Teoria Marksa głosi, iż
społeczeństwa podczas swojego historycznego rozwoju przechodzą od fazy wspólnot
rodowo-plemiennych poprzez okres niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu do
społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego. Dana formacja
społeczno-gospodarcza jest okresem w rozwoju społeczeństwa w którym danym
sposobom produkcji odpowiada właściwa im nadbudowa ideologiczna, a każda taka
formacja stanowi postęp w stosunku do poprzedniej. Taki rozwój jest zarazem
postępem a powodowany jest wzrostem sił wytwórczych które z kolei są źródłem i
siłą motoryczną następstwa formacji społeczno-gospodarczych.
RÓŻNICE I PODOBIEŃSTWA.
Cechą wspólną wszystkich teorii linearnych jest to, iż przemiany którym ulegają
społeczeństwa przebiegają według ściśle ustalonego porządku od fazy początkowej
do fazy docelowej, nie mają charakteru przypadkowego, dowolnego.
Teoria Comteła kładła główny nacisk na rozwój ludzkiego umysłu co według niego
było główną przyczyną rozwoju. Teoria Spencera była bardziej ogólna, wyjaśniała
ewolucję całego kosmosu w tym także społeczeństwa które rozwija się według
podobnych praw i zasad jak i inne rodzaje bytów.
Teoria Marksa natomiast jako jedyna była oparta na konkretnych historycznych
społeczeństwach, a nie na jakimś ogólnym abstrakcyjnym społeczeństwie jak
czynili to Comte i Spencer.
W teoriach Comteła jak i Marksa określana jest strategia działania aby osiągnąć
daną fazę rozwojową.
Według teorii Comteła i Marksa rozwój społeczny możliwy jest dzięki jednemu
określonemu czynnikowi (naturalny rozwój umysłu-Comte, byt społeczny-Marks),
jednakże gdy czynnik ten jest przez nich opisywany okazuje się on zespołem
wielu czynników wzajemnie ze sobą powiązanych.
Przedstawione teorie rozwoju społecznego próbowały wyjaśnić losy ludzkości,
wyodrębnić określone fazy dziejowe. Przedmiotem dociekań było zazwyczaj jakieś
abstrakcyjne społeczeństwo, nie były brane pod uwagę dane historyczne, stąd
powstały charakterystyczne dla praktycznie wszystkich teorii zarzuty
ogólnikowości, abstrakcyjności oraz ahistoryczności. Wspólną cechą jest także
upraszczanie struktury i kultury społeczeństwa, wprowadzanie różnego rodzaju
uogólnień. Teorie te praktycznie pozbawione są faktów na podstawie których
mogły by się opierać. W pewnym sensie wyjątkiem może być tutaj teoria Karola
Marksa.
Teorie linearne i cykliczne, a nawet i dychotomiczne mają charakter
deterministyczny, czyli kierunek zmian jest nieunikniony bowiem dokonuje się on
według pewnego stałego schematu.
W teoriach cyklicznych oraz w teoriach linearnych Spencera i Comteła zawarty
jest pogląd, iż społeczeństwo może powrócić do stanu "quo ante" czyli do stanu
wyjściowego. Jednakże autorzy tych teorii nie podają w jaki sposób mogło by
dojść do anulowania dokonanych zmian i powrotu do stanu wyjściowego.
4. ZAKOŃCZENIE- WNIOSKI.
Najwięcej zaufania można mieć chyba do teorii dychotomicznych gdyż jako
nieliczne oparte są na naukowo zbadanych typologiach grup społecznych. Autorzy
teorii dychotomicznych idealizowali jednak modele społeczeństw. W
rzeczywistości przedstawione w ten sposób społeczności nie istnieją, ale
istnieją podobne grupy czy też rodzaje solidarności.
Większość przedstawionych teorii bardzo ogólnie traktuje rozwój społeczny, brak
konkretów i faktów potwierdzających słuszność rozumowania stawia niektóre z
nich w złym świetle. Być może jest to spowodowane tym, iż większość z tych
teorii powstawało w minionym stuleciu, bądź na jego przełomie i niektóre z nich
mogą nawet być całkowicie sprzeczne z ówczesnymi. Dzieje się tak iż nowe teorie
są formułowane w oparciu o świeże fakty i badania przeprowadzane nad
poszczególnymi typami społeczeństw z uwzględnieniem najnowocześniejszych
zdobyczy techniki i nauki.
Sumując dotychczasowe rozważania można stwierdzić, iż nie ma teorii, która by
wyjaśniała wszystkie nurtujące zagadnienia z dziedziny rozwoju społecznego
(uniwersalnej). Brak takiej uniwersalnej teorii wynika z takiego faktu, iż
rozwój społeczny każdej społeczności jest indywidualny i trafne byłoby
stwierdzenie, iż tyle jest teorii ile społeczeństw. Każda społeczność posiada
swoje indywidualne cechy których brakuje innym.

LITERARURA:
1. TUROWSKI "Socjologia małe struktury społeczne". Poznań 1997
2. DYOMIZIAK "Społeczeństwo w procesie zmian" Kraków 1992