Liczebnik - część mowy oznaczająca liczbę lub kolejność osób, zwierząt, roślin, rzeczy, zjawisk.

Podział liczebników:

• Główne - oznaczają liczbę i odpowiadają na pytanie: Ile?, odmieniają się przez przypadki i przez rodzaje (męskoosobowy), (niemęskoosobowy)

trzej uczniowie, trzy zadania

• Porządkowe - oznaczają kolejność i odpowiadają na pytanie Który z kolei?, odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje

drugi rząd, trzecia część

• Zbiorowe - oznaczają liczbę i odpowiadają na pytanie Ile?, odmieniają się przez przypadki

dwoje dzieci, pięcioro drzwi

Liczebników zbiorowych używamy z rzeczownikami:

1. nazywającymi osoby różnej płci:

czworo rodziców, pięćdziesięcioro ludzi

2. zakończonymi w M.l.poj. na -ę, a w M.l.mn. na - ęta

ośmioro jagniąt, dwoje dziewcząt

3. niemającymi liczby pojedynczej

pięcioro sań, troje nożyc

4. w niektórych tradycyjnych połączeniach wyrazowych

dwoje uszu, dwoje oczu, dziesięcioro przykazań

• Ułamkowe - oznaczają ułamki i odpowiadają na pytanie Ile?

pół chleba, ćwierć pizzy, trzy czwarte sumy

• Nieokreślone - określają liczbę niedokładnie, odpowiadają na pytanie Ile?, odmieniają się podobnie jak liczebniki główne

kilka jabłek, wiele książek

Poprawne używanie liczebników:

Odmiana liczebnika dwa
	np. chłopcy	np. koty, krzesła	np. kobiety
M	dwaj, dwóch, dwu	dwa	dwie
D	dwóch, dwu	dwóch, dwu	dwóch, dwu
C	dwom, dwóm, dwu	dwom, dwóm, dwu	dwom, dwu
B	dwóch, dwu	dwa	dwie
N	dwoma, dwu	dwoma, dwu	dwiema, dwoma
Msc.	dwóch, dwu	dwóch, dwu	dwóch, dwu

Odmiana liczebników zbiorowych
M	troje, pięcioro	drzwi, dzieci, kurcząt
D	trojga, pięciorga	drzwi, dzieci, kurcząt
C	trojgu, pięciorgu	drzwiom, dzieciom, kurczętom
B	troje, pięcioro	drzwi, dzieci, kurcząt
N	trojgiem, pięciorgiem	drzwi, dzieci, kurcząt
Msc.	trojgu, pięciorgu	drzwiach, dzieciach, kurczętach

Przysłówek - nieodmienna część mowy:

• Informująca o okolicznościach towarzyszących czynnościom i stanom, odpowiada na pytanie Jak?, Gdzie?, Kiedy? :

szybko biegnie, wytrwale pracować, spokojnie spał

• Dookreślająca i precyzująca właściwości

bardzo zmęczony, wyjątkowo zdolny, intensywnie czerwony

Większość przysłówków powstała od przymiotników

piękny pięknie polski po polsku

oraz od imiesłowów przymiotnikowych

kojący kojąco przekonujący przekonująco

Stopniowanie przysłówków
	stopień równy	stopień wyższy	stopień najwyższy
proste	dawno	dawniej	najdawniej
opisowe	ślisko	bardziej ślisko	najbardziej ślisko
nieregularne	dużo	więcej	najwięcej

W sposób nieregularny stopniują się tylko cztery przysłówki: dobrze, źle, dużo, mało. Niektóre przysłówki się nie stopniują, np. obecnie, nagle, ukradkiem, czasami.

Zaimek - część mowy zastępująca inne części mowy. Zaimki wskazują na osoby, przedmioty, cechy, bez dokładnego ich nazwania.

Oni czekają. Nie chcę tam iść. Nie bądź taka.

Zaimkami są również wyrazy, którymi pytamy o części mowy.

kto, co, jaki, jak, gdzie, kiedy

Podział zaimków: ze względu na to, jaką część mowy zastępują w zdaniu, zaimki dzielimy na:

• Zaimki rzeczowe (zastępują rzeczowniki)

kto, co, ktoś, coś, ktokolwiek, cokolwiek, nikt, nic, ja, on, my

Zaimek on odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. Pozostałe zaimki rzeczowne odmieniają się tylko przez przypadki.

• Zaimki przymiotne (zastępują przymiotniki)

jaki, który, mój, swój, czyjś, jakikolwiek, taki

Zaimki przymiotne odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.

• Zaimki liczebne (zastępują liczebniki)

ile, tyle

Zaimki liczebne odmieniają się przez przypadki i rodzaje (męskoosobowy i niemęskoosobowy)

• Zaimki przysłowne (zastępują przysłówki)

jak, gdzie, kiedy, tam, tutaj, dokąd, tamtędy, kiedykolwiek

Zaimki przysłowne są nieodmienne.

Poprawne używanie zaimków:

Zaimki ja, ty, on mają w niektórych przypadkach wie lub trzy poprawne formy (dłuższe i krótsze).

Np. M. ja M. ty M. on

C. mnie, mi B. ciebie, cię D. niego, jego, go

Form dłuższych najczęściej używamy:

• na początku zdania Mnie to nie przeszkadza.

• w przeciwstawieniach Nie ciebie pytałem, lecz jego.

• po przyimkach Dostałem to od niego.

Odmiana zaimka się
M.	nie występuje	B.	siebie, się
D.	siebie	N.	sobą
C.	sobie	Msc.	sobie

Przyimek - nieodmienna i niesamodzielna część mowy (nie pełni samodzielnie funkcji w zdaniu). Przyimki sygnalizują zależności przestrzenne (przed domem), czasowe (od tygodnia), celowe (dla zabawy), przyczynowe (przez pomyłkę).

W zdaniu przyimek najczęściej łączy się z rzeczownikiem lub zaimkiem tworząc wyrażenie przyimkowe.

Stał obok stołu. Przyjdę za godzinę. Pójdę zamiast niego.

Ze względu na budowę przyimki dzielimy na:

• przyimki proste do, na, o, po, w

• przyimki złożone poza (po + za), znad (z + nad)

Przyimki złożone piszemy zawsze razem.

ponad poprzez wśród

Jeśli na początku przyimka złożonego występuje przyimek prosty z, to piszemy z lub s, zgodnie z wymową.

zza, znad, sprzed, spomiędzy

Spójnik - nieodmienna część mowy. Łączy części zdania pojedynczego lub zdania składowe w zdaniu złożonym. Spójnik nie pełni funkcji części zdania.

a, albo, ani, bądź, bo, chociaż, choć, czy, czyli, dlatego, gdy, gdyż, i, jednak, jeśli, jeżeli, lecz, lub, mimo że, natomiast, niż, oraz, ponieważ, więc, zanim, zatem, że, żeby

Nie byłem w Londynie ani w Paryżu.

Pospacerujemy czy siądziemy na ławce?

Chociaż było zimno, poszliśmy nad morze.

Wykrzyknik - nieodmienna część mowy. Służy do:

• wyrażania uczuć ach, o, och, oj, uf

• przywoływania kogoś ej, halo, hej, ahoj

• naśladowania dźwięków otoczenia chlup, puk, szur

Wykrzyknik nie pełni funkcji części zdania.

Po wykrzykniku najczęściej stawiamy znak ! lub ,

Halo! nic nie słyszę. Uf, nareszcie to się skończyło.

Partykuła - nieodmienna część mowy.

Służy:

• wzmocnieniu sensu wypowiedzi - że, -ż, -li, no

Dajże mi spokój. Podejdź no tutaj.

• modyfikacja sensu wypowiedzi chyba, nawet, tylko, też

Chyba pójdę do domu. Nawet Jacek przyszedł.

• zmianie sensu wypowiedzi nie, czy, oby, niech, by

Nie jestem gotowy. Czy muszę to robić?

Partykuła nie pełni funkcji części zdania. Partykuły -że, -ż, -li piszemy zawsze łącznie z poprzedzającym je wyrazem.

Miejże trochę rozsądku. Gdzież to jest? Znaszli ten kraj.

Pisownia nie z różnymi częściami mowy:

Partykułę nie piszemy łącznie z:

• rzeczownikami

niechęć, nieporządek, niezgoda, nieobecność

• przymiotnikami w stopniu równym

niechętny, niebrzydki, nieduży, nierówny

• przysłówkami w stopniu równym utworzonymi od przymiotników lub od imiesłowów przymiotnikowych

niechętnie, niemało, nieinteresująco, nieprzekonująco

• imiesłowami przymiotnikowymi

niezagrażający, nierosnący, niezastąpiony, nieugięty

Partykułę nie piszemy oddzielnie z:

• czasownikami w formie osobowej, formami zakończonymi na -no, -to oraz bezokolicznikami

nie przyszedł, nie otwarto, nie umieć

• imiesłowami przysłówkowymi

nie zjadłszy, nie czekając

• przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym

nie większy, nie najgorszy, nie częściej, nie najszybciej

• przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników

nie bardzo, nie zawszy, nie dziś Wyjątki: niezbyt, nieraz

• zaimkami

nie ty, nie mój, nie tyle, nie tu Wyjątek: niektórzy

• liczebnikami

nie dwa, nie troje, nie pierwszy Wyjątek: niewiele

• z wyrazami występującymi w znaczeniu czasownikowym

nie można, nie trzeba, nie sposób, nie warto, nie żal

Wypowiedzenie pojedyncze:

Wypowiedzenie - grupa wyrazów połączonych gramatycznie, zawierająca zrozumiałą informację. Czasami wypowiedzeniem jest jeden wyraz.

Ola upiekła ciasto z owocami. To miłe. Pycha!

Wypowiedzenie, w którym występuje orzeczenie, to zdanie. Zdanie z jednym orzeczeniem nazywamy zdaniem pojedynczym.

Porozmawiamy o tym jutro. Ewa będzie pisała pamiętnik.

Wypowiedzenie, w którym nie występuje orzeczenie, to równoważnik zdania.

Za chwile przerwa. Nie przeszkadzać!

Podział wypowiedzeń ze względu na cel wypowiedzi:

• oznajmujące - za ich pomocą powiadamiamy kogoś o czymś

Pójdę zrobić kawę. Piękne kwiaty.

• rozkazujące - wyrażają prośbę, polecenie lub rozkaz

Przeczytaj ten artykuł. Musisz im odpisać!

• pytające - za ich pomocą pytamy o kogoś lub o coś

Kto to był? Która godzina?

Części zdania:

Orzeczenie - główna część zdania. Nazywa czynność, stan lub proces.

Wyróżniamy orzeczenia:

• czasownikowe - wyrażone formą osobową czasownika lub formą nieosobową zakończoną na -no, -to

Ktoś do ciebie przyszedł. Czy wydano już tę książkę.

• imienne - składa się z łącznika (być, stać się, zostać) oraz orzecznika (rzeczownik, przymiotnik, zaimek)

Ta piosenka stała się przebojem. Obiad był smaczny.

Podmiot - główna część zdania. Nazywa wykonawcą czynności lub osobę (rzecz) ulegającą czynności, stanowi lub procesowi.

Rozróżniamy następujące typy podmiotu:

• rzeczownik lub zaimek w mianowniku

Chłopcy poszli na mecz. Oni zostali już zaproszeni.

• rzeczownik lub zaimek w dopełniaczu

Zdało tylko pięciu uczniów. Dzisiaj ich nie będzie.

• podmiot szeregowy

Zakwitły tulipany, żonkile i bratki. Olek z Izą wyszli.

• podmiot domyślny - podmiot niewyrażony słowem, wynikający z formy orzeczenia lub z treści poprzedniego zdania.

Porozmawiajcie z Jackiem. (wy)

Zdanie, w którym nie ma wyrazu pełniącego funkcję podmiotu anie nie można się domyślić podmiotu na podstawie formy orzeczenia, nazywamy zdaniem bezpodmiotowym.

Przerwano transmisję. Przejaśniło się.

Przydawka - określenie rzeczownika, najczęściej odpowiada na pytania: jak?, który?, czyj?, ile?, czego?, z czego?

nowa łódka księżna Diana troje ludzi zamek z piasku

jaka? która? ilu? z czego?

Dopełnienie - określenie czasownika (rzadziej przymiotnika lub przysłówka), odpowiada na pytania przypadków zależnych.

zrobił kolację powiem Eli starsi od nas blisko niej

co? komu? od kogo? kogo?

Okolicznik - określenie czasownika (rzadziej przymiotnika lub przysłówka), najczęściej odpowiada na pytania: jak?, gdzie?, kiedy?, którędy?, w jakim celu?, z jakiego powodu?

mówił głośno podejdź tu szli lasem krzyknęła ze strachu

jak? gdzie? którędy? z jakiego powodu?

Grupa podmiotu i grupa orzeczenia:

Podmiot wraz z określeniami tworzy grupę podmiotu. Orzeczenie wraz z określeniami tworzy grupę orzeczenia.

Typy okoliczników

Wyróżniamy następujące typy okoliczników:

• okolicznik miejsca gdzie? dokąd? skąd? którędy?

Będziemy mieszkać w Lublinie. Pojedziemy przez las.

• okolicznik czasu kiedy? jak długo?

Jutro zrobimy zakupy. Malował to przez tydzień.

• okolicznik sposobu jak? w jaki sposób?

Źle wyglądasz. Rozmawiali półgłosem.

• okolicznik przyczyny dlaczego? z jakiego powodu?

Skakał z radości. Z powodu zamieci zamknięto szkołę

• okolicznik celu w jakim celu?

Idźcie posprzątać. Przyszłam po radę.

• okolicznik warunku w razie czego? pod jakim warunkiem?

W razie pomyłki przepisz wszystko.

• okolicznik przyzwolenia mimo czego? wbrew komu (czemu)?

Lubili go pomimo jego wad. Wyjechał wbrew moim prośbom.

Zdanie złożone - zdanie, w którym występuje więcej niż jedno orzeczenie.

Rodzaje zdań złożonych:

• Zdania złożone podrzędnie - zadanie złożone, w którym jedno ze zdań składowych (zdanie podrzędne) jest określeniem drugiego zdania składowego (zdania nadrzędnego).

Zdanie podrzędne może znajdować się w środku zdania nadrzędnego.

• Zdanie złożone współrzędnie - zdanie złożone, w którym żadne ze zdań składowych nie określa drugiego.

Przecinek w zdaniu złożonym:

W zdaniu złożonym podrzędnie zdania składowe zawsze oddzielamy przecinkiem. Zdania podrzędne znajdujące się w środku zdania nadrzędnego oddzielamy dwoma przecinkami.

Chłopiec, którego wczoraj poznałam, jest bardzo sympatyczny.

W zdaniu złożonym współrzędnie:

• oddzielamy przecinkiem zdania składowe, które:

• nie są połączone spójnikiem

• połączone są spójnikami:

a ale jednak lecz zatem toteż więc czyli

• nie oddzielamy przecinkiem zdań składowych połączonych spójnikami:

i oraz lub albo bądź czy ani ni

Rodzaje zdań złożonych współrzędnie:

• Zdanie łączne - treść zdań składowych uzupełniają się wzajemnie; zdania składowe najczęściej oddzielone są przecinkiem lub połączone spójnikami; i, oraz, ani.

• Zdanie rozłączne - mówi o konieczności wyboru między tym, o czym informują zdania składowe; zdania składowe najczęściej są połączone spójnikami: albo, lub, bądź, czy.

• Zdanie przeciwstawne - treści zdań składowych przeciwstawiają się sobie; zdania składowe najczęściej są połączone spójnikami: ale, lecz, jednak, natomiast.

• Zdanie wynikowe - treść drugiego zdania składowego wynika z treści pierwszego; zdania składowe najczęściej są połączone spójnikami: więc, toteż, zatem, dlatego.

13

---