RENESANS

Renesans - Odrodzenie ideałów antyku. Harmonia i umiar, antropocentryzm (człowiek w centrum zainteresowań), humanizm, reformacja (rozbicie uniwersalizmu jednej religii w Europie). Odkrycia geograficzne - zwrot ku wartościom doczesnym. Rozwój sztuk według ideałów klasycznych, ideał człowieka wszechstronnie wykształconego: uczonego - artysty. Klasyczne gatunki: pieśń, tren, fraszka, tragedia, sielanka. Celem sztuki - oddanie urody i ładu świata.

Samo słowo renesans pochodzi z języka francuskiego. Renaissance dosłownie znaczy "odrodzenie", stąd w języku polskim funkcjonują dwa terminy określające tę epokę. Z jednej strony chodzi o odrodzenie się ludzkości, osiągnięcie wyższego poziomu jej rozwoju, z drugiej o programowe nawiązywanie do przeszłości, zwłaszcza kultury i sztuki antyku..
      Wyprawy krzyżowe do Ziemi Świętej (tak zwane krucjaty) otworzyły Europę na świat, na nowe kultury. Rozwijający się intensywnie handel bogacił miasta, pojawiła się warstwa zamożnych kupców i bankierów, nowych mecenasów kultury. Upadło znaczenie rycerstwa (dumni pogromcy Saracenów, tak jeszcze potrzebni w okresie krucjat, zamieniali się w ziemian gospodarujących na własnych folwarkach lub osiedlali się w miastach. Ich miejsce na polu bitwy zajęli żołnierze zaciężni).
W tym też czasie następują odkrycia geograficzne, Europejczycy ruszająca na zachód (kolonizując obie Ameryki) i na wschód (w poszukiwaniu korzeni i bogactw Indii i Chin), a Magellan ostatecznie udowadnia, że Ziemia jest kulą.
      Ramy czasowe: We Włoszech, kolebce renesansu, epoka ta rozpoczęła się już w wieku XIV, a jej schyłek przypada na wiek XVI. W Polsce trudno jest wyznaczyć dokładne daty graniczne. Zazwyczaj epokę tę zamyka się w latach 1543(ukazanie się drukiem "Krótkiej rozprawy" M. Reja) i 1584(śmierć Jana Kochanowskiego), jednak umowną datą graniczną kończącą renesans jest rok 1620.

1. ANTROPOCENTRYZM - (gr. Anthropos - człowiek) jest to pogląd zakładający, że człowiek stanowi centrum wszechświata i że celem wszechświata jest jego dobro.
2. HUMANIZM - (łac. Humanista-człowieczeństwo, ludzkość) prąd umysłowy wyrażający zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością, oraz troskę o jego potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, zachęcający do poszukiwania mądrości. Hasłem humanizmu stało się słynne zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce."
Humaniści chcieli wiedzieć, kim jest człowiek, jakie są jego potrzeby, pragnienia i możliwości. Filozofem patronującym początkom humanizmu był Epikur, głoszący, że warunkiem szczęścia jest unikanie cierpienia i doznawanie przyjemności intelektualnej i duchowej.
Epikurejczycy kierowali uwagę ku sprawom doczesnym, zachwycali się światem jako doskonałym dziełem Boga, chcieli żyć zgodnie za nakazami natury (zgodnie z hasłem carpe diem-chwytaj dzień, nie marnuj mijających chwil, ciesz się chwilą).
3. DRAMAT HUMANISTYCZNY to typ dramatu, oparty na wzorach antycznych np. "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego
4. EPIGRAMAT - krótki napis okolicznościowy, upamiętniający osoby, rzeczy, wydarzenia, umieszczany na pomnikach, grobowcach, dziełach sztuki, mających formę dowcipnego wiersza (zwykle dwu lub czterowersowego), zawierającego jakąś zaskakującą myśl lub spostrzeżenia.

5.FRASZKA - (z wł. Frasca, czyli gałązka, w sensie przenośnym drobiazg, żart, bagatela, figielek); drobny utwór poetycki, zwykle o charakterze żartobliwym, zręcznie ułożony, oparty na dowcipnym pomyśle, np. "Fraszki" J. Kochanowskiego.
6. UTOPIA - teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość, niestety niemożliwą do zrealizowania.
7. IRENIZM - pochwała pokoju i zgody
8. EGALITARYZM - równość ludzi wobec prawa, głosił ją Tomasz Morus.
9. HARMONIA - zgodność, ład, równowaga, porządek, stosowny układ i współdziałanie
10. HELIOCENTRYZM-teoria budowy Układu Słonecznego, zakładająca, że Słońce jest centralnym ciałem Układu, a Ziemia, jak i inne planety, je obiega.
11. STOICYZM - poszukiwanie ładu i harmonii życia
12. "ŚLADY" ANTYKU W POLSKIM RENESANSIE: 1. Twórczość łacińska wczesnych humanistów: Kochanowskiego, Andrzeja F. Modrzewskiego, 2. Uprawianie starożytnych gatunków (m.in. pieśń, tragedia, tren, sielanka), 3. Zdarzenia i osoby mitologiczne wplecione w polską literaturę (np. "Odprawa posłów greckich"), 4. Autorytet Wergiliusza, Cycerona, Horacego, 5. Nawiązania do filozofii starożytnych epikurejczyków i stoików, także do Horacego i filozofii "złotego środka", 6. Antyczny ideał harmonii, proporcji i symetrii propagowany przez polskich humanistów.
13. REFORMACJA - Ruch religijny rozwijający się w wieku XVI, skierowany przeciwko Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa;
doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i Kościołów protestanckich (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm).
Początkiem reformacji było wystąpienie teologa i wykładowcy uniwersyteckiego Marcina Lutra, który 31 X 1517 roku w Wittenberdze na drzwiach kościoła przybił manifest z 95 tezami-piętnował w nich demoralizację wyższego i niższego kleru, gromiąc go za handel odpustami (tzn. odpuszczaniem kary za grzech za pieniądze).
W 1520 roku Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieską, zrywając tym samym z oficjalnym Kościołem. Protestanci uznawali Biblię za jedyne źródło Objawienia i zasad życia chrześcijańskiego, byli przekonani, że o zbawieniu nie przesądzają uczynki człowieka, licz siła jego wiary, odrzucali kult świętych i Marii jako Matko Bożej; zlikwidowali bogate ceremonie kościelne, uroczyste msze na rzecz skromnych zgromadzeń, na których czytano i objaśniano Pismo święte.
14. KONTRREFORMACJA - reforma katolicka, odpowiedź Kościoła katolickiego na reformację, ruch zwalczający odszczepieńców a jednocześnie reformujący kościół Katolicki, aby utrzymać jego pozycję i potęgę.
Jego początek sięga Soboru Trydenckiego, który zalecił odnowę Kościoła i energiczne zwalczanie heretyków. Zaczęto stosować ostrą cenzurę publikacji, wprowadzono indeks ksiąg zakazanych, w wielu krajach sięgano po procesy sądowe (działalność świętego Officjum, czyli inkwizycji), skazywano niepokornych na stosy.
15. LUTERANIZM - rozpropagowany w Niemczech, twórcą tego nurtu był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców tego nurtu do Biblii-głoszą, że można ją interpretować indywidualnie, że należy ją tłumaczyć na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym prawidłowo Biblię.
16. KALWINIZM - nurt, który objął Francję, Szwajcarię, Niderlandy; pochodzący od Jana Kalwina. Kalwiniści głosili teorię "predestynacji", tzn., że wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach, przeznaczone mu jest niebo albo piekło, a życie człowieka jest realizacją ustalonego już scenariusza, Nauka tego ruchu propaguje ideał pracy i gromadzenie dóbr. „Posiadanie” staje się zasługą, a bezczynność grzechem.

17. ANGLIKANIZM - nurt religijny powstały w Anglii. Tłem tego ruchu były sprawy natury politycznej i prywatnej. Prywatny wymiar decyzji króla Henryka VIII polegał na tym, że pragnął on poślubić Annę Boleyn, zaś Kościół katolicki odmawiał mu rozwodu. Wobec tego Henryk VIII sam mianował się zwierzcznikiem kościoła anglikańskiego, poślubił ukochaną, którą zresztą później skazał na ścięcie głowy.
18. ARIANIE - czyli "bracia polscy" - nurt, który rozwinął się w Polsce był nurtem radykalnym, gdyż prócz założeń religijnych. Głosił także hasła społeczne-np. bracia polscy potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątków. Arianie zostali wygnani z kraju w połowie XVII wieku.
19. PIEŚŃ-najstarszy i najbardziej rozpowszechniony gatunek poezji lirycznej, u swych źródeł związany z muzyką. W renesansie zasłużoną sławę zyskały "Pieśni" Jana Kochanowskiego, zbiór 50 utworów, razem składających się na obraz światopoglądu człowieka odrodzenia. Najbardziej znane pieśni J. Kochanowskiego:

Pieśń IX: utwór filozoficzny, w którym podmiot liryczny poszukuje idealnej postawy wobec życia. Na początku zarysowuje się epikurejska radość życia z nieodłącznym motywem uczty i dobrego winna. Jednak świadomość, iż światem rządzi Fortuna, każe znaleźć postawę wyrażającą więcej umiaru i powagi. Dlatego też podmiot liryczny swą ufność pokłada w rozumie i cnotliwym życiu, czyli podstawowych kategoriach filozofii stoickiej. Ostatecznie dochodzi do przekonania, że idealną postawą życiową jest odszukanie złotego środka, czyli harmonijnego połączenia epikurejskiej spontaniczności ze stoickim umiarem i rozwagą.

Pieśń świętojańska o Sobótce - cykl dwunastu pieśni głoszących pochwałę życia na wsi. Tytuł cyklu związany jest z obchodami pogańskiego obrzędu związanego z kultem ognia i wody, przypadajvcego w nocy 23 czerwca.
J. Kochanowski w swym zbiorze pieśni kreuje arkadyjski świat pełen spokoju i harmonii.

"Odprawa posłów Greckich" Jana Kochanowskiego to pierwsza i oryginalna tragedia renesansowa nawiązująca do wzorów antycznych. Tekst podzielony jest na epeisodia i pieśni Chóru, treść zaś nawiązuje do epizodu z mitu o wojnie trojańskiej, mówiącego o odmowie wydania Grekom przez Trojańczyków porwanej przez Parysa Heleny. "Odprawa..." jest tragedią moralno-polityczną, jej głównym wątkiem jawi się spór między prawym obywatelem Anteronem, a Parysem-Aleksandrem, synem króla Priama, który, pragnąc zatrzymać Helenę (dar od Wenus), postępuje jak demagog, grając na patriotycznych uczuciach rodaków. Rozumne argumenty Antenora upadają i rada trojańska decyduje się na wojną z Grekami. Tym sposobem, nie zważając na katastroficzne ostrzeżenia Kasandry, cały naród zapłaci za grzech władców.

20. TREN-pieśń lamentacyjna wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłej osoby, chwaląca jej zalety i zasługi.

Treny Jana Kochanowskiego:
Tren V: podmiot liryczny patrzy na Urszulkę jak na ledwo co odrosłe od ziemi drzewko oliwne, ścięte przez nazbyt skwapliwego ogrodnika, który nie potrafił odróżnić go od chwastu.
Tren IX: poświęcony jest filarowi filozofii stoickiej, mądrości, uniwersalnemu panaceum na troski tego świata, które w obliczu tak wielkiej tragedii okazuje się złudne i nieskuteczne.
Tren XI: wyraz rozczarowania cnotą, która okazuje się wartością pozorną, nieprzydatną wobec nieszczęścia.
Tren XIX: bolejącemu ojcu ukazuje się podczas snu jego dawniej już zmarła matka, z Urszulką na ręku-matka pocieszyła zrozpaczonego syna, mówiąc, że jego córka żyje szczęśliwie w zaświatach między aniołami, uwolniona od trosk i cierpieć ziemskiego żywota. Ojciec powinien się z tym pogodzić i przyjąć śmierć dziecka jako rzecz naturalną, właściwą ludzkiemu losowi, który składa się nie tylko z pomyślnych zdarzeń, ale i nieszczęść.

21. SIELANKA-utwór literacki opiewający życia pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych, mający postać lirycznego monologu lub dialogu, przeplatanego często opisem.

"DEKAMERON" - Giovanni Boccaccio(1313-1375) - zbiór stu nowel, w których autor oddał obyczajowość włoską swoich czasów. Nowele te są opowiadane przez siedem dam i trzech młodzieńców, którzy w czasie zarazy w 1348 roku uciekli do willi pod Florencją. Tam przez 10 dni opowiadają sobie rozmaite historie i anegdoty, każdy uczestnik zabawy musi opowiedzieć jedną nowelę (stąd tytuł zbioru, z gr. Deka-dziesięć i hemera - dzień). Autor najlepszej opowieści zostaje uhonorowany tytułem królewskim i zarządza swym "dworem" przez dzień następny.
Tematyka nowel jest bardzo różnorodna, dotyczy miłości, także zmysłowej, zawarte w zbiorze utwory opowiadają o sprycie, mądrości, ludzkiej naiwności, przyjaźni, wzniosłych i niskich namiętnościach.
"Sokół"-Nowela opowiada o miłości szlachcica Federigo degli Alberighi do Monny Giovanny. Młodzieniec kocha damę, która go nie chce. Mimo to urządza na jej część przyjęcie, popisuje się na turniejach tak, że traci wszystko oprócz ukochanego sokoła.
Zubożały, wraca na wieś-tam żyje samotnie, polując-z sokołem. W tym czasie Monna Giovanna zostaje wdową i z małym synkiem przenosi się na wieś-oczywiście w sąsiedztwo Federiga. Dotyka ją kolejne nieszczęście, dziecko jej zapada na ciężką chorobę i pragnie nade wszystko... sokoła Federiga.
Dama przełamuje opory i daje się zaprosić na obiad do wielbiciela. Federigo wszakże nie ma jej czym przyjąć-w desperacji poświęca więc ukochanego sokoła i każe go upiec na obiad...
Kiedy uwielbiana Monna wyłuszczy mu swoją prośbę-popadnie w całkowitą rozpacz, nie mogąc spełnić jej życzenia. Synek damy umrze, ale Federigo swym niezwykłym czynem zdobędzie jej serce i rzecz zakończy się ślubem.

FRANCESCO PETRARCA-(1304-1374)włoski humanista, duchowny, dyplomata w służbie papieża, wielbiciel kultury antycznej, którą z pasją badał, autor słynnych "Sonetów do Laury".
RAFAEL SANTI-malował Madonny, słynne "Trzy gracje"
MICHAŁ ANIOŁ-rzeźbiarz-Pieta, Dawid, Mojżesz, twórca fresków w Kaplicy Sykstyńskiej

WILIAM SHAKESPEARE - (1564-1616), stworzył typ dramatu całkowicie odmiennego od wzorów antyku: zrezygnował z zasady trzech jedności(czasu, miejsca i akcji), łamał zasadę decorum, np. wprowadzając do tragedii elementy farsy, mieszał tragizm z liryzmem, liryzmem świat realny ingerowały postacie i były fantastyczne (np. słynny duch ojca Hamleta).
Jego bohaterowie poddawali się zmiennym emocjom, pragnienia, którym nie potrafili się oprzeć; często pchały ich do zbrodni. Najbardziej znane sztuki:
"Hamlet" to opowieść o duńskim księciu, rozdartym między miłością do ojca (skrytobójczo zamordowanego) a uczuciem do matki, wspólniczki zbrodniarza. Wewnętrzna niepewność, wątpliwości, wstręt do świata ogarniętego kłamstwem czynią go człowiekiem samotnym i wyobcowanym-udaje więc szalonego, próbując jednocześnie dojść prawdy, co doprowadza go do samozniszczenia.
"Romeo i Julia" to historia opowiadająca o parze najsłynniejszych literackich kochanków, potomków skłóconych ze sobą werońskich rodów Monteków i Kapuletów.
Romeo i Julia zapadają na tak zwaną miłość od pierwszego wejrzenia. Nie potrafią przełamać wielolotniej nienawiści między swymi rodzinami, więc pobierają się potajemnie-lecz Romeo, zamieszany w uliczną burdę, musi opuścić Weronę.
Julia, zmuszana przez ojca do poślubienia innego człowieka, wypija napój, po którym zapada w długo letarg, podobny do śmierci. Romeo, przekonany o śmierci ukochanej, zażywa w jej grobowcu truciznę, a Julia, przebudzona, a widok trupa kochanka przebija się sztyletem.
Ich niewinna, młodzieńcza miłość padła ofiarą nienawiści dorosłych.
"Makbet" to historia wzięta z kronik szkockich. W wiernym rycerzu Makbecie, wasalu króla Dunkana, budzi się pragnienie władzy, pod wpływem przepowiedni czarownic, reprezentujących demoniczne moce zła. Żona rycerza, Lady Makbet, także pod wpływem przepowiedni opętana żądzą władzy, skłania męża do zamordowania goszczącego u nich króla. Mord ten staje się pierwszym ogniwem w łańcuchu zbrodni, których dopuszcza się Makbet-wyzbywając się początkowych skrupułów, przemienia się w krwawego tyrana, siejącego śmieć i zniszczenie, aż ginie od miecza Makdufa. Makbet padł ofiarą wewnętrznej walki, toczonej między sumieniem a żądzą władzy. Historia bowiem w ujęciu Szekspira to wielkie koło dziejów, nieustannie miażdżące tych, którzy ją tworzą.

MIKOŁAJ REJ - (1505-1569)-jako jeden z pierwszych pisarzy tworzył w języku ojczystym. Autor słów: "Polacy nie gęsi i swój język mają".
Słabo wykształcony (nadrabiał samouctwem), większość życia przepędził gospodarując w swym majątku.
czynny politycznie, włączał się w życie publiczne, angażował się też w ruch reformacyjny początkowo po stronie luteran, potem kalwinów. Jego najbardziej znane dzieła to: "Kupiec", "Żywot Józefa", "Zwierzyniec", "Fifliki" i traktat moralno-obyczajowy -
"Żywot człowieka poczciwego"- propaguje w nim-posługując się często negatywnymi przykładami-styl życia poczciwego, to znaczy umiarkowanego, rozumnego, kierującego się cnotą. W tym przypadku ideał to szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawy i spokojny żywot na swoich włościach. W utworze tym uderza czytelnika zamiłowanie do magii liczb, szczególnie uprzywilejowana jest liczba 4. Cztery są płyny w człowieku i cztery typy ludzi: sangwinik (krew), flegmatyk (flegma), choleryk (żółć) i melancholik (żółć czarna), cztery wiatry, cztery żywioły, cztery strony świata, cztery pory roku i cztery epoki życia człowieka: dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały i starość.
Autor szczególny nacisk kładzie na wiek dojrzały, wyjaśniając swoim odbiorcom, czym jest szlachectwo, twierdzi, że nie jest to tylko wyróżnienie i powód do chwały, lecz przede wszystkim obowiązek, który nakłada na człowieka herb, powinność wobec ojczyzny i szereg cnót, które należy spełniać.

"Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" jest dialogiem prowadzonym przez wymienione w tytule osoby, reprezentujące szlachtę (Pan), duchowieństwo (Pleban) i chłopstwo (Wójt).
W rozmowie tych osób widać troskę autora o sprawy kraju, z wypowiedzi „powiedaczy” przebija wyraźna krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, lecz także organizacji państwa, sądownictwa, starostw, sejmu, wojskowości.
Rej ostro krytykuje te stany, które mają wpływ na kształt i rządy w Rzeczypospolitej. Szlachtę obwinia o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, sobiepaństwo, obojętność wobec ojczyzny i urzędów, które sprawują.

Z kolei przeciwko klerowi formułuje autor następujące zarzuty: chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie i rozprzężenie instytucji Kościoła.
Najmniej winny wobec ojczyzny, a za to najbardziej wykorzystany, okazuje się wójt, który podsumowuje dysputę słynną wypowiedzią: "Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza...".

"Rymy albo Wiersze polskie" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego - ujawnia się w nich głęboki niepokój, wręcz trwoga człowieka zdanego na łaskę kapryśnej Fortuny wolnego ale i zarazem słabego, ciążącego ku błędom i upadkowi.

"Kazania Sejmowe" Piotra Skargi -wydrukowane w 1579 roku. Autor wylicza choroby, trapiące Rzeczpospolitą: egoizm i brak miłości do ojczyzny, anarchia i brak poszanowania prawa, osłabienie władzy króla, uleganie heretyckiej zarazie. Gromi szlachtę za ucisk chłopów, porównuje ojczyznę do tonącego okrętu, zaniedbanego przez załogę. Powołuje się często na Biblię, cytując ją i stylizując się na ton proroczy, bliski Izajaszowi, przepowiadając upadek Rzeczypospolitej.

---