Charakterystyka człowieka w okresie późnej starości
Mogło by się wydawać ze zmiany fizyczne i psychiczne w późnym okresie dorosłości są tak zaskakujące i rozległe, że bezwzględnie zdominują każdą dyskusje nad ostatnimi latami życia. Rzeczywiście tykanie zegara biologicznego, jest w tym okresie o wiele donośniejsze. Jednak zmiany grup społecznych charakteru grup społecznych są prawdopodobnie równie ważne.
O ile wczesny etap dorosłości jest okresem, którym podejmujemy się pełnienia złożonych, czasochłonnych funkcji, a wiek średni to czas, w którym te funkcje ulegają przedefiniowaniu i dopracowaniu o tyle w późnym okresie dorosłości, obserwujemy rezygnacje z wielu z nich.
Całkowita zmiana ról
Ponadto jak zauważył socjolog Irving Rossow role, których nie wyzbywamy się pod koniec życia są mniej treściwe, maja mniej obowiązków oraz wiążą się z nimi mniejsze oczekiwania. Na przykład większość starszych ludzi pełni rolę rodzica, lecz nie ma już on tak wysokich wymagań. W innych dziedzinach starsi ludzie mogą pełnić rolę, która daje im tytuł ale nie nakłada zbyt wielu obowiązków. Emerytowany profesor zachowuje status profesora posiada pewne przywileje, które, go jednak do niczego nie zobowiązują niektórzy między innymi Rossow widzą w utracie sensu roli niebezpieczeństwo izolacji i alienacji. Inni badacze widzą w niej jednak pewne korzyści jedną z nich jest szersze prawo do ekscentryczności. Starsi ludzie nie musza dopasowywać się do ścisłych ograniczeń mających źródło w oczekiwaniach wiązanych z rolą, mogą czuć się o wiele bardziej swobodnie by wyrażać swoja odrębność w ubiorze, języku i upodobaniach. Żeby sprawdzić która z wizji utraty roli - optymistyczna czy pesymistyczna - najczęściej się sprawdza, musimy przyjrzeć się zmianom ról i charakteru związków społecznych starszych ludzi. Można zacząć od zmian demograficznych w strukturze gospodarstw domowych warunków wzajemnej pomocy.
Charakterystyka miejsca zamieszkania
W późnym okresie dorosłości procent trwających w związku małżeńskim wyraźnie spada można zauważyć ze zmiana ta dotyczy częściej kobiet niż mężczyzn. Wiąże się to z tym że mężczyźni poślubiają młodsze kobiety i ponieważ te żyją dłużej od swoich mężów należy oczekiwać że będą oni mieli małżonkę lub partnerkę aż do końca swoich dni. Kobiety natomiast częściej zostają same i będą musiały się obyć bez partnera przez wiele lat. Są to różnice ważne w doświadczeniu starszych mężczyzn i kobiet.
Ważne dane dotyczące tego zagadnienia pochodzą z badań Jacqueline Worobey i Ronalda Angela którzy przeprowadzili wywiad z 2500 mężczyznami i kobietami stanu wolnego po 70 roku życia. Każdego z badanych odwiedzano dwukrotnie (w 1984r i 86r.) dzięki czemu badacze przyjrzeli się zmianom struktur gospodarstwa domowego tych których kondycja zdrowotna została taka same, polepszyła się lub pogorszyła. Wśród tych którzy mieszkali samotnie na początku badania i ich stan zdrowia pogorszył się aż 81% mężczyzn i 76% kobiet nadal mieszkało samotnie. Nie oznacza to jednak że zdrowie nie ma wpływu na charakterystykę miejsca zamieszkania. Starsi dorośli z problemami zdrowotnymi częściej mieszkają ze swoimi dziećmi bądź krewnymi niż ci których kondycja jest lepsza. Jednak osoby umiarkowanie zniedołężniałe lub chore wola mieszkać sami i robią to tak długo jak to tylko możliwe. Oprócz stanu zdrowia do czynników określających prawdopodobieństwo że samotny starszy człowiek będzie mieszkał z dziećmi lub krewnymi zalicza się:
-dochody :osoby z niższymi dochodami częściej mieszkają z krewnymi różnica jest jednak niewielka.
-pochodzenie etniczne : biali częściej niż czarni i Latynosi czy dorośli pochodzenia azjatyckiego mieszkają w pojedynkę.
-liczba córek i synów: im liczebniejsze potomstwo tym większe prawdopodobieństwo że dorosły zamieszka z którymś ze swoich dzieci.
Typy związków społecznych
Związki partnerskie
Posiadamy niewiele informacji dotyczących kształtowania się związków partnerskich w późnym dorosłości i ich różnic od związków w wieku średnim. Porównania przekrojowe pokazują ze w tym wieku zadowolenie z pożycia małżeńskiego jest wyższe niż wtedy gdy dzieci są nada w domu niż na etapie wyprowadzania się. Poziom satysfakcji w tym okresie posiada inne podstawy niż na początku małżeństwa. Wspólne pożycie rzadziej opiera się na namiętności i wzajemnej otwartości a bardziej na lojalności, poufałości i wzajemnym zaangażowaniu w związek. Nie oznacza to jednak że takie małżeństwa pozbawione są energii i barwy. Przynajmniej połowa małżeństw w podeszłym wieku pozostaje aktywna seksualnie
Częściej też przyznają że wspólne pożycie sprawia im więcej przyjemności i powoduje mniej konfliktów niż w wieku średnim.
Ważnym dowodem potwierdzającym siłę więzi małżeństwa jest sposób w jaki opiekują się sobą nawzajem. Wielu ludzi przez długie lata opiekuje się poważnie chorymi mężami lub zonami i wbrew tym przeciwnością dbają o siebie nawzajem aż do śmierci jednego z partnerów. Takie zakończenie związku odmienia Zycie nie jednego starszego człowieka.
Na ponowną zmianę stanu cywilnego częściej decydują się mężczyźni niż kobiety dotyczy to nie tylko owdowiałych ale i rozwiedzionych mężczyzn w różnym wieku. Starsi nieżonaci mężczyźni częściej tez umawiają się na randki i więcej z nich żyje w nieformalnych związkach. Małżeństwo oferuje więcej korzyści mężczyznom niż kobietą, możemy również przyjąć że mężczyźni bardziej polegają na małżeństwie jako źródło wsparcia społecznego i przez to tracą więcej gdy się ono skończy. Dla kobiet stan małżeński nie łączy się tak ściśle ze stanem zdrowia i zadowoleniem z życia chociaż ma istotny wpływ na ich zabezpieczenie materialne. Są one świadome że późniejszy okres życia przeżyją samotnie więc w przeciwieństwie do mężczyzn przygotowują się psychologicznie ze kiedyś pozostaną same.
Związki z dziećmi i innymi krewnymi.
Starsi ludzie opisują swoje więzi z rodziną jako silne i ważne większość podkreśla znaczenie poczucia solidarności i wsparcia z jej strony. Siłę tych więzi można zaobserwować w regularności kontaktów z krewnymi.
Częścią kontaktów pomiędzy starszymi ludźmi a ich dziećmi jest pomoc udzielana lub otrzymywana od starszej osoby. Znaczna część oczekiwanej przez starsze osoby pomocy pochodzi głównie od dzieci. Nic więc dziwnego że te same czynniki które przyczyniają się do wspólnego zamieszkania, pozwalają przewidzieć wielkość pomocy udzielanej przez dzieci.
Nie można jednak powiedzieć że związki starszych ludźmi z ich dziećmi nie ograniczają się jedynie do udzielanej pomocy. W dużej mierze kontakty pomiędzy nimi zachowują charakter społeczny i funkcjonalny. Wiele dzieci nie widuje się ze swoimi rodzicami dla tego ze są do tego zobligowane lub z obowiązku ale dla tego że te kontakty dają im dużo radości. Oczywiście zdarzają się związki które cechuje dystans i chłód.
Rodzeństwo
Związki z rodzeństwem nie stanowią zbyt istotnej części relacji społecznych jednostki. Większość ludzi ma przynajmniej jednego brata lub siostrę i uważa że kontakty z nimi są umiarkowanie bliskie. Te stosunki mogą stać się istotniejsze w późniejszym okresie dorosłości. Nie polegają wtedy one na praktycznej pomocy lecz pełnieniu wobec siebie dwóch innych funkcji. Po pierwsze wielu ludzi traktuje rodzeństwo jako ostateczne źródło pomocy. Udzielając jedynego w swoim rodzaju wsparcia emocjonalnego opartego na wspomnieniach i towarzystwie. Które Deborah Gold nazywa solidarnością pokoleniową.
W tych relacjach najskuteczniejszego wsparcia udzielają głównie siostry. Victor Cicirelli
Odkrył że ci którzy twierdzili ze są w bliskich stosunkach z siostrą mieli mniejsze skłonności do popadania w depresje, podczas gdy relacje z braćmi nie miały większego znaczenia. Podobne wyniki dotyczą badania nad owdowiałymi kobietami które prowadziła Shirley O”bryant. Te które mały przy sobie siostrę o wiele lepiej przystosowały się do nowego stanu.
Przyjaciele
Związki z przyjaciółmi pod koniec życia mają mniej ambiwalentny charakter niż kontakty z członkami rodziny. Począwszy od 65 roku życia liczba utrzymywanych przyjaźni stopniowo maleje. Owdowiali ludzie tracą także kontakt z trwającymi w związku przyjaciółmi.
Relacje z przyjaciółmi bardziej niż z członkami rodziny mają wpływ na ogólne poczucie zadowolenia z życia samoocenę i liczbę przypadków osamotnienia. Zaspokajają one inne potrzeby niż te z członkami rodziny. Relacje z przyjaciółmi mają charakter wzajemny i niosą ze osobą znamiona równouprawnienia. Kontakty przyjacielski mężczyzn i kobiet różnią się miedzy sobą. Męska przyjaźń jest mniej otwarta i mniej intymna niż przyjacielski związki kobiet. Toni Antonucci w wyniku przeprowadzenia ankiety dotyczącej kontaktów społecznych osób powyżej 50 roku życia i trwających związku małżeńskim i posiadającym przynajmniej jedno żyjące dziecko. Podsumowała te badania następująco : różnica między mężczyznami a kobietami jest dość prosta, mężczyźni polegają na swojej małżonce a kobiety oprócz męża jeszcze na dzieciach i przyjaciołach.
Owdowiali mężczyźni znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka wystąpienia problemów zdrowotnych i zaburzeń emocjonalnych. Co wskazuje na to że ich system wsparcia społecznego nie łagodzi ich skutków tej stresującej sytuacji. Ważnym źródłem wsparci społecznego jest wspólnota kościelna. Kobiety które regularnie brały aktywny udział w życiu swego kościoła częściej uzyskiwały pomoc od przyjaciół niż od własnych dzieci.
Posiadanie takich przyszywanych krewnych i punktu poparcia jakim jest wspólnota kościelna jest skuteczną strategią powiększenia indywidualnego wsparcia społecznego.
Praca w późnym okresie dorosłości
Proces wycofywania się z życia zawodowego
Decyzja o przejściu na emeryturę wymaga porzucenia jednej z głównych ról. Prawie wszystkie opowieści o negatywnych skutkach tego kroku nie są prawdziwe. Pierwszym błędnym poglądem jest to ze odpowiednim wiekiem odejścia na emeryturę jest 65lat, obecnie średnia wieku odejścia na emeryturę stale się obniża( w dużej mierze za sprawą wcześniejszych świadczeń). Najczęstszym momentem odejścia mężczyzn na emeryturę jest wiek 62lat.
Analiza Palmore”a wskazują na wiele za i przeciw, które wpływają na decyzję o odejściu na emeryturę:
-Wiek- jest ważnym czynnikiem wpływającym na te decyzję ponieważ z wieloma zawodami wiążą się ogólnie przyjęte oczekiwania. Psotną rolę odgrywa też osobisty „plan życia”. Jeśli zakłada odejście na emeryturę w określonym weku to taki człowiek będzie do tego dążył bez względu na inne czynniki.
-Zdrowie-słaby stan zdrowia szczególnie przyśpiesza wcześniejsze wycofanie się z życia zawodowego. Może obniżyć średni wiem emerytalny od 1-3 lat. Wśród tych, którzy na emeryturę odchodzą w wieku 65 lat lub później stan zdrowia nie jest tak ważnym czynnikiem ponieważ większość z tych osób cieszy się dobrym zdrowiem
-Struktura rodziny- osoby które nadal utrzymują małe dzieci decydują się na emeryturę później niż dorośli w wieku po rodzicielskim.
-Przepisy emerytalne- ci którzy oczekują dodatkowych dochodów oprucz podstawowej stawki emerytalnej lub posiadają własne oszczędności odchodzą z pracy wcześniej niż osoby które nie posiadają takiego zabezpieczenia. Oczekiwana wysokość świadczeń i stan zdrowia SA czynnikami działającymi w przeciwnych kierunkach. Duża część osób wykonujących prace nie wymagających kwalifikacji nie może liczyć na wiele dodatkowych dochodów a przy tym ich stan zdrowia nie jest najlepszy. W wyższych warstwach społeczeństw dorośli mają zwykle lepszą kondycje fizyczna lepsze zabezpieczenie finansowe po za tym wykonują bardziej interesujące prace. Przez to częściej przesuwają decyzje o wycofaniu się z życia zawodowego.
-charakterystyka pracy
Ci którzy cenią sobie własny zawód i angażują się bardziej w prace później odchodzą na emeryturę.
-kobiety a mężczyźni
Kobiety przechodzą na emeryturę mniej więcej w tym samym wieku co mężczyźni ale ani wysokość świadczeń ani zdrowie ani charakterystyka zawodu nie pozwalają przewidzieć kiedy właściwie wycofają się z życia zawodowego. Najczęściej zależy to od tego czy mąż jest na emeryturze czy nie. Dodatkową sił a sprawiającą zę kobiety pozostają czynne zawodowo jest pokusa wyższych zarobków.
Znaczenie odejścia na emeryturę.
Znaczna większość emerytów dobrze przystosowuje się do nowej sytuacji. Osoby które bardzo angażowały się w prace mogą odczuwać poczucie zawiedzenia i będą szukać innych źródeł sensu życia przy czym popadną w depresje i podupadną na zdrowiu.
Wpływ wycofania się z życia zawodowego na wysokość dochodów.
Obniżenie dochodów jest jedną z najbardziej znaczących zmian towarzyszących przejściu na emeryturę. Jest to jednak temat bardzo zróżnicowany, ponieważ programy ubezpieczeń społecznych w różnych społecznościach są inne. Według połączonej analizy Palmore”a wskazują na mniej więcej 25% spadek dochodów. Jednak same te liczny nie odzwierciedlają rzeczywistego statusu materialnego osoby na emeryturze. W większości krajach rozwiniętych wiele osób posiada własne mieszkania i nie musi już zatem ponosić kosztów wynajmu. Składa się tez na to samodzielność dzieci. Dla niektórych szczególnie dla pracujących ubogich dochody po przejściu na emeryturę mogły nawet wzrosnąć. Duży procent starszych dorosłych mieści się w kategorii którą Smeeding nazywa średniakami. Czyli tych którzy tylko nie znacznie przekraczają próg ubóstwa. Nie są oni na tyle dobrze usytuowani by mieć zagwarantowane bezpieczeństwo finansowe a jednocześnie nie tak biedni by przysługiwała im pomoc materialna.
Wpływy wycofania się z życia zawodowego na stan zdrowia.
Po przejściu na emeryturę stan zdrowia nie zmienia się ani na lepsze ani na gorsze jeśli decyzji o przerwaniu pracy nie towarzyszy choroba. Samo przejście na emeryturę ma niewielki lub nie ma żadnego wpływu na stan zdrowia w późniejszych latach.
Wpływ z wycofania się z życia zawodowego na poglądy i zdrowie psychiczne.
Przejście na emeryturę nie ma żadnego wpływu na ogólny stan na zadowolenie z życia czy subiektywnie dobre samopoczucie. Podłużne badania. Które dokonywały także takich aspektów psychiki wykazały niewielkie różnice wyników przed i po wycofaniu się z życia zawodowego, a młodzi emeryci wykazywali niewielkie oznaki wzrostu częstotliwości popadania w depresję. Jeden z zestawów danych potwierdzający ten wniosek pochodzi z badań Raymonda bossego który badał grupę ponad 1,5 tys mężczyzn przez kilka lat.
Poproszono ich o wskazanie 31 stresujących wydarzę jakie przeżyli w ostatnich latach i o ocenienie stopnia uciążliwości każdego z nich. Samo przejście na emeryturę znalazło się na 30 miejscu z 31 możliwych. Poniżej takich sytuacji jak przeprowadzka do gorszego mieszkania. Spośród tych którzy odeszli na emeryturę w poprzednim roku 7 na 10 stwierdziło ze zdarzenie to nie było wcale lub tylko w niewielkim stopniu stresujące. 30% emerytowanych mężczyzn wcześniej wspominali słaby stan zdrowia lub obniżenie budżetu rodzinnego lub wzrost ilości codziennych kłopotów jako zdarzenia stresujące.
Ważnym czynnikiem jest też czy osoby przechodzące na emeryturę maja kontrolę nad tym procesem. Ci których do odejścia z pracy zmusza stan zdrowia lub decyduj się na specjalna ofertę finansową skłaniającą do przejścia na wcześniejszą emeryturę są mniej usatysfakcjonowani niż ci którzy mieli sami mieli szanse przejść samemu w san spoczynku. Poziom satysfakcji życiowej w późnym okresie dorosłości można przewidzieć po tym czy człowiek był zadowolony z życia na wcześniejszych jego etapach. Stałość cech w tej sytuacji dostarcza poparcia dla teorii stałości ciągłości w okresie dorosłości. Praca rzeczywiście kształtuje życie codzienne przez 40 lat naszego dorosłego życia, lecz nasze poczucie szczęścia, lub nieszczęścia rozwój lub stagnacja nie jest wynikiem doświadczeń z niej wyniesionych ale raczej skutkiem i cech jakie wnosimy do całego procesu.
Zmiany osobowości
Pogląd Eriksona na integralność.
Erikson uważał, że zadanie integralności ego pojawia się już w wieku średnim ale najważniejszym aspektem rozwoju osobowości staje się dopiero w późnym okresie dorosłości. By ją osiągnąć starszy człowiek musi pogodzić się z tym kim jest i kim był jak przeżył swoje Zycie, z wyborami, jakich dokonał, okazjami, jakie wykorzystał i jakie zaprzepaścił. Konieczne jest również pogodzenie się ze śmiercią i jej bliskością. Starszym ludziom dużo łatwiej niż młodym przychodzi osiągnięcie takiego poziomu akceptacji. Ci którzy tego dokonali mniej boja się śmierci i milej wspominają swoje Zycie. W jednym z badań nad tym poglądem Mamine WALASKAY skorzystała z metody bardzo przypominającej wywiad tożsamości ego zaprojektowany przez Marcię by wyróżnić 4 statusy starszych ludzi
-integralność osiągnięta : jednostka jest świadoma własnego starzenia się, skłonna zaakceptować własny przebieg życia i dostosować się do zmian
- rozpacz : negatywne ocenienie własnego życia nie akceptowanie go uważnie go za krótkie żeby naprawić błędy.
- przejęcie : jednostka jest zadowolona z obecnego życia, ale broni się przed auto analizą i jakąkolwiek oceną całego jego przebiegu
-dysonans : jednostka dopiero zaczyna próbować rozwiązywać dylematy integralności i jest jest pełna sprzecznych odczuć.
Ludzie którzy osiągnęli bądź przejęli od innych status integralności, boja się jej usatysfakcjonowani życiem.
Wspomnienia i bilans dotychczasowego zycia
Jednym z aspektów teorii eriksona był pogląd że wspomnienia SA niezbędnym zdrowym elementem procesu osiągania integralności ego, a zatem istotna częścią życia w okresie późnej dorosłości. Robert Bulter rozszerzył tę myśl zakładając że w wieku starszym wszyscy przechodzimy proces który nazwał przeglądem życia, polegającym na „progresywnym powrocie do świadomości dawnych przeżyć a zwłaszcza odrodzeniu się dawnych nierozwiązanych konfliktów” twierdził że na końcowym etapie życia przygotowującym do zbliżającej się już szybko śmierci dokonujemy analitycznego i wartościującego przeglądu dotychczasowego życia. Twierdził ze jest to zabieg niezbędny do osiągnięcia integralności ego.
Dezaktywacja i aktywność
Pokrewne problemy teoretyczne dotyczące zmian osobowościowych w okresie późnej dorosłości stanowią sedno kontrast po między teorią DEZAKTYWACJI a teorią AKTYWNOŚĆI. Podstawową kwestia jest to czy pozostawianie czynnym tak długo jak to tylko możliwe jest normalnym przydatnym i zdrowym zjawiskiem czy może bardziej typowym i zdrowym zjawiskiem jest stopniowe ograniczenie dynamizmu.
Ten drugi pogląd opisuje teorię dezaktywacji autorami byli Cumming i Henry, określająca to co zaobserwowali proces psychologiczny wieku starczego. Teoria posiada 3 aspekty
- kurczenie się przestrzeni życiowej : kontaktujemy się z coraz mniejszą liczbą ludzi i pełnimy coraz mniej ról.
- wzrost indywidualności : w obrębie ról i relacji które zostały zachowane starszy człowiek w coraz mniejszym stopniu podporządkowuje się ścisłym regułą i oczekiwaniom.
- akceptacja : zdrowy starszy człowiek aktywnie wycofuje się z ról i związków, zamyka się i stroni od kontaktu z innymi Cumming i Henry twierdzili że normalną i zdrową reakcją starszego człowieka na kurczenie się zakresu ról i relacji jest jeszcze większe wycofanie się z nich, zaniechanie poszukiwania nowych ról, spędzanie większej ilości czasu samotnie i zamknięcie się w sobie.
Różnice indywidualne
Pojęcie pomyślnego starzenia się będące w ostatnich latach tematem przewodnim literatury gerontologicznej. Jest oceniane pod względem długości życia, dobrego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, podtrzymywania zdolności umysłowych, kompetencji społecznych, poczucia samokontroli i ogólnej satysfakcji życia. Czynniki pozwalające przewidzieć poziom szczęścia z życia u starszych ludzi dzielimy na demograficzne i osobiste.
Demograficzne to -
-dochód i pochodzenie społeczne
-wykształcenie
-płeć
-stan cywilny
-rasa i pochodzenie etniczne
Cechy osobiste to -
-osobowość : ekstrawertycy i osoby o niedużym stopniu neurotyczności są wyraźnie bardziej zadowoleni z życia lub szczęścili, podobnie jak ci, którzy mają poczucie możliwości decydowania o sobie i lepszą samoocenę.
- relacje społeczne - im więcej kontaktów społecznych tym większe zadowolenie.
- zdrowie - lepszy stan zdrowia przekłada się na lepsze samopoczucie. Ważne jest że stan zdrowia postrzegany przez samego człowieka jest istotniejszy niż profesjonalna ocena lekarza.
- religia - osoby określające siebie jako wierzące uważają się za bardziej zadowolonych.
- negatywne zmiany życiowe - liczba niekorzystnych zmian życiowych z jakimi człowiek musi sobie radzić wpływa na poczucie zadowolenia w sposób negatywny.
Najważniejszy jest sposób postrzegania każdej sytuacji przez jednostki. Poczucie adekwatności wsparcia społecznego, poczucie adekwatności dochodów, samoocena stanu zdrowia - te wszystkie czynniki pozwalają lepiej przewidzieć poziom satysfakcji i pewności siebie jednostki niż jakiekolwiek dane obiektywne pochodzące z innego źródła. Należy oczekiwać mniej by umieć się zadowolić słabszymi wynikami.
9