Ewolucja pieniądza i systemu pieniężnego
Ewolucja pieniądza
Dwa tysiące lat p.n.e. Ludzie nie tylko nie wiedzieli, czym są papierowe pieniądze, ale w ogóle nie znali pieniędzy w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Pieniądzem było wszystko to, co w danej społeczności miało uznaną wartość (np. żywność, narzędzia, tkaniny, ozdoby). Stały rozwój wymiany towarowej doprowadził do wyzwolenia w siódmym stuleciu p. n. e. Monet
i prawie 1600 lat później, w Chinach, pieniądza papierowego.
Długie stulecia handel polegał na wymianie przedmiotów. W krajach rolniczych wartość różnych dóbr przeliczano na zboże. Ziarno miało tę zaletę, że można je było odsypywać bądź dosypywać w dowolnych ilościach i w ten sposób płacić za dany towar. Ludy, u których większą rolę odgrywało pasterstwo i hodowla, za środek płatniczy uznawały bydło. Już w „Iliadzie” możemy przeczytać, że na przykład zbroja kosztowała dziewięć wołów.
Jednym z najbardziej rozpowszechnionych towarów była sól. W Polsce bardzo długo używano jej jako środek płatniczy, a jedna z dawnych kar sądowych polegała na wyegzekwowaniu od oskarżonego 300 kruszy, czyli grud soli. Najlepszym dowodem na to, że sól odgrywała u nas rolę pieniądza, jest powiedzenie „słono za coś płacić”.
W krajach słowiańskich towary wymieniano też chętnie na miód i skóry. Za pierwszych Piastów futerka kun i lisów uznawano za środki płatnicze nawet w oficjalnych dokumentach międzynarodowych. Z datowanej na 1136 rok bulli papieskiej wynika, że właśnie nimi płacono Kościołowi dziesięcinę. Czterdzieści futerek wiązano w grzywnę i wyrażano nimi cenę danej rzeczy.
W niektórych rejonach świata ludzie doszli jednak do wniosku, że najwygodniejszą formą środka płatniczego są metale. Bardzo trwałe, ze względu na małą objętość łatwe w transporcie i, co równie ważne, łatwo podzielne na mniejsze części doskonale nadawały się do pełnienia tej funkcji. Początkowo w obiegu znajdowały się po prostu nie obrobione bryłki metalu, żelazo oraz miedź i jej stopy, a później metale szlachetne. Przy zakupie danego towaru trzeba było za każdym razem odważać wynegocjowaną ilość metalu. Tak dokonywano transakcji na przykład w Egipcie, Babilonii, Asyrii. Zdarzało się też, że z kruszcu odlewano jakiś przedmioty, które pełniły funkcję środka płatniczego. Mogły to być pierścienie, siekiery, dzidy. Określano więc cenę dobra, podając na przykład liczbę złotych siekier albo po prostu wagę metalu. W tym drugim przypadku nie miało znaczenia, czy położono na szalce odlany przedmiot, czy też bryłę surowego kruszcu. Sprawdzanie ilości i jakości kruszcu, którym płacono w transakcjach, było uciążliwe. Każdy, kto chciał handlować, musiał mieć przy sobie wagę i kowadełko, na którym w razie potrzeby ciął rozgrzany metal. Niektórzy kupcy zaczęli więc wybijać na kawałkach metalu swoje stemple, gwarantując w ten sposób, że mają one odpowiednią wagę i odlane zostały z niezafałszowanego kruszcu.
W rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej niepodważalną rolę odegrali Fenicjanie. Ich miasta: Ugarit, Byblos, Sydon i Tyr to symbole bogactwa, którego źródłem był handel prowadzony niemal ze wszystkimi państwami ówczesnego świata. Fenicjanie pierwsi stworzyli namiastki bezgotówkowych form rozliczeń w postaci uwierzytelnionych tabliczek służących do dokonywania operacji finansowych. jako jedni z pierwszych na świecie opanowali wytop i produkcję wyrobów z brązu, co dało podstawy do przypuszczeń, że to oni byli wynalazcami monet. Jednak dzisiejszy stan wiedzy nie potwierdza tej tezy. najstarsze bowiem znalezisko, pochodząca z VII wieku p.n.e. bryłka elektronu (w starożytności nazywano tak stop złota i srebra), opatrzony jest stemplem złotnika z Efezu. Gdy pojawiły się takie prywatne pramonety, już tylko krok dzilił ludzi od wprowadzenia na rynek pieniędzy bitych przez władze państwowe.
Monetę wynaleziono prawie jednocześnie w VII w. p.n.e. w kręgu cywilizacji greckiej: w Lidii, położonej na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej (dziś Turcji), oraz w Argolidzie (Peloponez), państwie Fejdona, do którego należała też bogata w pokłady srebra wyspa Egina. Herodot (ok. 485-ok. 425 p. n.e.), od jego imienia nazwane gygadami. Lidyjskie monety z VII i VI wieku p.n.e. są wykonane z elektronu, po jednej stronie widać na nich wizerunki byka i lwa, a po drugiej kwadratowe wgłębienie spowodowane niedoskonałą jeszcze techniką bicia. Natomiast w Argolide używano monet srebrnych. Miały one wybity symbol państwowy, którym był żółw morski (zwierze poświęcone bogini Afrodycie), a kształtem przypominały spłaszczoną baryłkę.
Zupełnie niezależnie historia pieniędzy toczyła się w Indiach i Chinach. Mieszkańcy Indii, kilka wieków p.n.e. używali monet w postaci cienkich prostokątnych blaszek srebrnych. Natomiast w Chinach drobne monety miedziane znano podobno już na początku pierwszego tysiąclecia przed naszą erą. Wczesne chińskie monety odlewano w kształcie narzędzi, np. motyk. W roku 221 p.n.e. cesarz Szy-Huang-ti wprowadził monety okrągłe z kwadratowym otworem pośrodku. Według zbliżonego wzoru bito
w Chinach monety do 1912 roku.
Monety upowszechniały się powoli. Na przykład Persowie wprowadzili je sto lat po Lidii, Rzym w IV wieku p.n.e., a Kartagina w III wieku p.n.e.s Odtąd monety stały się nieodłącznym składnikiem cywilizacji europejskiej. Przetrwały upadek imperium rzymskiego i wszystkie wstrząsy, jakie później dotknęły państwa chrześcijańskie.
W dziejach pieniądza dwa wydarzenia zasługują na szczególną uwagę: pojawienie się pierwszych monet i wprowadzenie banknotów. Europejskie pieniądze papierowe sięgają korzeniami 1665 roku, kiedy to szwedzki Królewski Bank Wymiany zaczął wydawać kwity depozytowe. Określały one ilość srebra, jaką obywatel umieścił w banku. Podobnych operacji dokonywano też w Anglii. Początkowo monety trafiły do prywatnych bankierów, którzy wydawali za nie dokumenty zwane notami. Noty mogły służyć do przeprowadzania wielu transakcji; oddawano nimi na przykład długi. W każdej chwili można było pójść z notą do banku i wymienić ją na monety o określonej wartości. W 1694 roku parlament angielski podjął decyzję o założeniu Banku Anglii, który podobnie jak szwedzki Królewski Bank Wymiany zaczął przyjmować depozyty w złocie lub srebrze i wydawać za nie noty (najpierw pisane ręcznie, a od 1729 roku drukowane).
Bankierzy szybko zorientowali się, że prawdopodobieństwo, aby wszyscy posiadacze not zgłosili się w tym samym czasie po wypłatę depozytu, były znikome. Niektórzy sądzili nawet, ze kwity lub noty nigdy nie zostaną przedstawione do wymiany i będą przechodzić od właściciela do właściciela. W kasie trzymano więc tylko pewną rezerwę pieniędzy na bieżące wypłaty, a resztę inwestowano. Wypuszczano też własne noty przy okazji udzielania wysoko oprocentowanych pożyczek. Wiele z nich nie miało pełnego pokrycia w złocie czy srebrze.
Oczywiście często bankierzy źle oceniali swoje możliwości lub po prostu oszukiwali. Zdarzały się nadużycia i niewypłacalność. Wraz z upływem lat coraz więcej państw zastrzegało prawo emisji not tylko dla jednego banku, nazywanego bankiem centralnym. Dużą rolę odgrywało w tym wypadku zaufanie. Na przykład Bank Anglii wyeliminował z obiegu noty mniejszych banków, ponieważ klienci uważali go za najbezpieczniejszą instytucję tego typu. Dawne kwity i noty stają się pełnoprawnymi pieniędzmi papierowymi emitowanymi przez jeden bank w każdym państwie.
Nieco inaczej rozpoczęła się natomiast historia pieniądza papierowego
w Ameryce Północnej. Tam w XVII wieku pojawiły się banknoty emitowane nie przez banki, lecz przez władze. W 1690 roku Kolonia Zatoki Massachusetts oblegała francuską twierdzę Quebec. Żołnierzom obiecano żołd w postaci zdobytych łupów. Jednak twierdza wcale nie zamierzała paść. Wtedy oblegającym wydano papierowe pieniądze, obiecując, że zostaną one wymienione na monety. Pomysł się sprawdził
i wykorzystywano go przy innych okazjach. Jeżeli tylko władze wywiązywały się ze swoich zobowiązań, ludzie bez obaw mogli dokonywać wszelkich transakcji papierowymi zaświadczeniami. Niektórzy zapewne woleli też używać poręcznych banknotów zamiast ciężkich monet. Na przykład w stanie Pensylwania pierwszej emisji papierowego pieniądza dokonano już w 1723 roku.
Ewolucja pieniądza trwa. W XX wieku pojawił się pieniądz plastikowy, czyli karty kredytowe. Dzięki nim nie musimy nosić plików banknotów lub sakiewek z monetami. Wszelkie zobowiązania odpisywane są z naszego konta bankowego. Od 1 stycznia 1999 roku, 12 państw Unii Europejskiej przystąpiło do UGiW (Unii Gospodarczej i Walutowej) i przyjęło wspólną walutę euro, która początkowo była w obiegu bezgotówkowym, a od stycznia 2002 roku weszła również do użytku gotówkowego
Historia Polskiego Złotego:
Już Mieszko I bił monetę srebrną nazywaną denarem. W obiegu znajdowała się jednak niewielka ich ilość. Środkami transakcji były przede wszystkim monety obce lub towary wymienne. Denary Mieszka
I produkowano prymitywnie. Ze sklepanego na cienką blachę srebra wycinano nożycami krążki i odbijano na nich stemple. Na jednej stronie znajdował się rysunek kaplicy lub świątyni, a na drugiej duży równoramienny krzyż. Na denarach bitych przez Bolesława Chrobrego pojawia się napis „Princes Polonie”. Chrobry nakazał też bicie monety, która mogła mieć związek ze zjazdem gnieźnieńskim. Na jej odwrocie znajdujemy dwa słowa „Gnezdun civitas”, czyli „Gniezno gród”. Pod koniec panowania Bolesława Chrobrego na polskich monetach zaczęto umieszczać napis „rex”. Historycy wiążą ten fakt z koronacją Bolesława w 1025 roku. Denary bili też następni polscy władcy, między innymi Bolesław Śmiały
i Bolesław Krzywousty.
W drugiej połowie XIV wieku pojawiła się gruba moneta srebrna: grosz krakowski. Była to najważniejsza jednostka w systemie monetarnym, wprowadzony przez Kazimierza Wielkiego. Znajdowały się na niej napisy „Kazimirus Primus - Dei gratia Rex Polonie” („Kazimierz Pierwszy -
z bożej łaski król Polski”) oraz „Grossi Cracovienses” („Grosz krakowski”). Na rewersie grosza wybito orła w koronie.
Natomiast monetę nazwano złotym polskim bije się dopiero za panowania Zygmunta Augusta w roku 1564. Co ciekawe, wcale nie ze złota, tylko ze srebra. Złoty powrócił po pierwszej wojnie światowej; w 1924 roku zastąpił markę polską. Pierwsze pieniądze papierowe wiążą się
z powstaniem kościuszkowskim, kiedy to w 1794 roku wprowadzono bilety skarbowe. Pieniądze papierowe emitowane były też przez rząd Księstwa warszawskiego, który nadał im miano biletów kasowych.
System pieniężny
Ruch pieniądza wynika z przekazywania pieniędzy z rąk do rąk przy regulowaniu różnego rodzaju zobowiązań. Proces ten nazywa się krążeniem pieniądza. Ilość razy, jaką każdy znak pieniężny jest przekazywany z rąk do rąk w danym czasie nazywa się szybkością obiegu pieniądza. Jednym z podstawowych czynników wpływających na ilość pieniądza w obiegu jest szybkość jego obiegu. Szybkość obiegu pieniądza gotówkowego zależy min. od częstotliwości pobierania przychodów przez ludność, wysokość tych przychodów jak i wysokość oraz częstotliwość dokonywania wydatków konsumpcyjnych. Sfera obiegu bezgotówkowego obejmuje ogół stosunków ekonomicznych między jednostkami uspołecznionymi. Mogą one we wzajemnych stosunkach posługiwać się gotówką tylko w regulowaniu drobnych wydatków nie przekraczających wysokości określonej odpowiednimi przepisami. Natomiast pieniądz gotówkowy funkcjonuje w gospodarce w zasadzie wyłącznie w stosunkach ekonomicznych między układem uspołecznionym a ludnością oraz
w obrotach między gospodarstwami domowymi a jednostkami gospodarki uspołecznionej.
Podstawą wyodrębnienia obiegu transakcyjnego i dochodowego jest odmienny charakter płatności regulowanych za pomocą pieniądza.
Obieg transakcyjny - to obieg pieniężny związany z częścią wymiany
w zakresie dóbr zaopatrzeniowych w sferze produkcyjnej. Dzięki tej wymianie następuje alokacja produktów pracy przeznaczonych do dalszej przeróbki lub do odsprzedaży. W sferze obiegu transakcyjnego pieniądz spełnia głównie funkcję środka cyrkulacji uczestnicząc w transakcjach kupna - sprzedaży.
Z dochodowym obiegiem pieniądza mamy do czynienia w przypadku pozostałej części procesów wymiany. Dotyczą one obrotów dobrami finalnymi zarówno inwestycyjnymi jak i konsumpcyjnymi. W wyniku tych procesów następuje ostateczna alokacja dóbr materialnych między inwestorów oraz konsumentów zbiorowych i indywidualnych. Dochodowy obieg pieniądza jest związany z tworzeniem i rozdysponowaniem funduszy ostatecznego podziału dochodu narodowego.
Mamy tu do czynienia z tworzeniem różnego rodzaju funduszy nabywczych:
w sferze inwestycji-funduszy nabywczych dóbr inwestycyjnych,
w sferze niematerialnej-funduszy nabywczych spożycia zbiorowego,
w sferze spożycia indywidualnego-funduszy gospodarstw domowych oraz wydatkowaniem tych funduszy na zakup dóbr finalnych.
Fundusze te pochodzą z dochodów pierwotnych, redystrybucyjnych oraz kredytowych. Pieniądz w sferze obiegu dochodowego jest narzędziem pobierania i wydatkowania dochodów oraz pełni funkcję środka płatniczego.
OBIEG PIENIĘŻNY GOTÓWKOWY I BEZGOTÓWKOWY: Sfera obiegu bezgotówkowego obejmuje ogół stosunków ekonomicznych między jednostkami uspołecznionymi. Mogą one we wzajemnych stosunkach posługiwać się gotówką tylko w regulowaniu drobnych wydatków nie przekraczających wysokości określonej odp. przepisami. Z obligatoryjną formą rozliczeń bezgotówkowych łączy się obowiązek przechowywania przez jednostki uspołecznione wszelkich zasobów pieniężnych na rachunkach bankowych za pośrednictwem, których dokonują one tych rozliczeń. Natomiast pieniądz gotówkowy funkcjonuje w gospodarce wyłącznie w stosunkach ekonomicznych między układem uspołecznionym a ludnością oraz w obrotach między gospodarstwami domowymi
a jednostkami gospodarki uspołecznionej. Pomiędzy tymi dwiema sferami obiegu pieniężnego występują powiązania w wyniku, których pieniądz bezgotówkowy przekształca się w gotówkę i odwrotnie. Pieniądz gotówkowy, który powraca do banku przekształca się w pieniądz bezgotówkowy i w tej postaci jest przenoszony z rachunków na rachunki różnych jednostek gospodarki uspołecznionej, które dokonują między sobą różnego rodzaju rozliczeń. W niektórych sytuacjach dla dokonania pewnych płatności pieniądz ten przekształca się w gotówkę i opuszcza sferę obiegu bezgotówkowego, aby niebawem znów do niej powrócić.
W gospodarce pieniądz w postaci gotówkowej właściwie nie cyrkuluje nie krąży, lecz wykonuje raczej ruch wahadłowy między kasami bankowymi.
PIENIĄDZ W OBIEGU TRANSAKCYJNYM - to obieg pieniężny między przedsiębiorstwami produkcyjnymi a handlowymi oraz między poszczególnymi szczeblami handlu hurtowego i detalicznego.
PIENIĄDZ W OBIEGU DOCHODOWYM - jest urządzeniem pobierania
i realizowania dochodów. Głównymi dochodobiorcami uczestniczącymi
w tym obiegu są gospodarstwa domowe oraz budżet państwa. Obie sfery obiegu są ze sobą ściśle związane. Pieniądz dostaje się do obiegu dochodowego ze sfery obiegu transakcyjnego. Odbywa się to w ten sposób, że przedsiębiorstwo z przychodów pieniężnych uzyskanych ze sprzedaży produkcji świadczenia usług i realizacji obrotu towarowego wypłacają wynagrodzenia swoim pracownikom i dokonują wpłat na rzecz budżetu państwa. Przedsiębiorstwa wyłączają, zatem wymienione strumienie pieniądza z obiegu transakcyjnego kierując je do obiegu dochodowego. Sfery obiegu transakcyjnego i dochodowego nie pokrywają się jednak w pełni ze sferami obiegu bezgotówkowego, wobec czego można powiedzieć, że pieniądz bezgotówkowy jest przede wszystkim pieniądzem transakcyjnym przedsiębiorstw zaś pieniądz gotówkowy jest głównie pieniądzem dochodowym ludności.
KLASYFIKACJA STRUMIENI PIENIĘŻNYCH:
Przychody i wydatki realne - strumienie pieniądza przepływające
w związku z wymianą produktów i usług oraz opłacenia nakładów pracy żywej między dostawcami a nabywcami oraz między pracownikami a pracodawcami. Wzajemna wymiana świadczeń jest istotną cechą, która odróżnia realne strumienie pieniądza od innych strumieni, przy których tego rodzaju wzajemność świadczeń nie występuje.
Przychody i wydatki redystrybucyjne (transfery pieniężne) charakteryzują się one tym, że nie są związane z żadnymi świadczeniami wzajemnymi. Polegają one na nieodpłatnym
i bezzwrotnym przejmowaniu określonych zasobów pieniężnych od jednych podmiotów gospodarczych i przekazywaniu ich do dyspozycji innych podmiotów. Nazywamy je, redystrybucyjnymi dlatego że polegają one na ponownym dzieleniu zasobów pieniądza już raz rozdzielonych w formie przychodów realnych. Podstawowym mechanizmem redystrybucji pieniądza w skali całej gospodarki jest budżet państwa.
Przychody i wydatki kredytowe - źródłem tych przychodów
i wydatków są operacje kredytowo-emisyjne aparatu bankowego. Przychodami kredytowymi są przychody uzyskiwane przez podmioty gospodarujące drogą zaciągania kredytów bankowych, czyli pożyczek pieniężnych. Natomiast wydatkami kredytowymi są wydatki tych podmiotów ponoszone w chwili spłacania poprzednio zaciągniętego kredytu. Wspólną cechą przychodów i wydatków redystrybucyjnych i kredytowych jest ich nieekwiwalentny charakter tzn. uzyskiwanie oraz ponoszenie przychodów i wydatków nie jest związane z żadnymi wzajemnymi świadczeniami rzeczy usług lub pracy.
KREDYTOWY CHARAKTER PIENIĄDZA: Podstawowym źródłem pieniądza jest kredyt bankowy. Bank tworzy pieniądz w ten sposób, że udziela kredytu swoim klientom upoważniając ich w formie odpowiedniego zapisu na rachunku bankowym, do dysponowania określonym zasobem pieniądza. Nowo kreowany pieniądz pojawia się zawsze w obiegu
w postaci bezgotówkowej. Kredytobiorca wykorzystuje udzielony mu kredyt regulując, drogą dalszych operacji bezgotówkowych swoje zobowiązania wobec dostawców, budżetu państwa itd. Pieniądz uzyskuje, więc w obrocie bezgotówkowym. Kredytobiorca może wykorzystać kredyt również w ten sposób, że podejmie ze swojego rachunku bankowego gotówkę na wypłatę płac lub inne wydatki gotówkowe. W każdym przypadku, gdy pieniądz opuszcza strefę obiegu bezgotówkowego zwiększa się ilość gotówki poza kasami banku, czyli następuje emisja pieniądza gotówkowego. Źródłem pieniądza w obiegu - jego podstawą jest zawsze kredyt banków, czyli kreacja pieniądza bezgotówkowego poprzedza emisje gotówki. Emisja ta następuje, bowiem drogą częściowego przekształcenia kreowanego pieniądza z formy bezgotówkowej na gotówkową. Obieg pieniężny zmniejsza się wtedy, gdy kredytobiorca spłaca kredyt, bank dokonuje odpowiednich zapisów księgowych. Spłata kredytu oznacza, zatem wycofanie części pieniądza z
obiegu.
BUDŻETOWA EMISJA PIENIĄDZA: Emisja budżetowa polega na wprowadzeniu do obiegu znaków pieniężnych zwanych biletami skarbowymi. Bilety te są emitowane nie przez bank drogą udzielania kredytów przedsiębiorstwom, lecz przez skarb państwa, który pokrywa nimi swoje wydatki. Wydatki skarbu państwa mają charakter bezzwrotny. Tylko część biletów skarbowych powraca do kas skarbowych tytułem podatków. Wskutek tego państwo, emitując bilety skarbowe, jest pozbawione możliwości elastycznego dostosowania rozmiarów obiegu pieniężnego do potrzeb gospodarstw. Emisja skarbowa prowadzi zazwyczaj do chaosu finansowego przejawiającego się lawinowym wzrostem masy pieniądza w obiegu przy równoczesnym gwałtownym spadku jego siły nabywczej, czyli inflacji. Występowanie emisji skarbowej wiąże się historycznie z okresem wojen i burzliwych przeobrażeń społeczno ekonomicznych. W normalnie funkcjonującej gospodarce współczesnej nie znajduje ona zastosowania.
WPŁYW WYMIANY Z ZAGRANICĄ NA OBIEG PIENIĘŻNY: Importer krajowy nabywa potrzebne mu zagraniczne środki płatnicze w banku, płacąc za nie w walucie krajowej. Suma złotych obiegowych, które importer wpłacił do banku w zamian za dostarczone mu zagraniczne środki płatnicze, została tym samym wycofana z obiegu. Gdy exporter krajowy sprzedaje produkty lub usługi za granicą, otrzymuje za nie zapłatę
w walucie obcej, którą odstępuje bankom, otrzymując w zamian odpowiedni ekwiwalent w złotych. Kwoty wypłacone przez bank exporterom za dostarczone waluty obce powiększają obieg pieniężny w kraju. Jeżeli transakcje importowe i exportowe kompensują się nawzajem to przedstawione operacje nie powodują żadnej zmiany w rozmiarach obiegu pieniężnego w kraju ani też nie zmniejszają zasobu zagranicznych środków płatniczych pozostających w dyspozycji banku. Natomiast nadwyżka importu nad exportem, czyli bierne ( ujemne) saldo bilansu handlowego wyrównane ubytkiem walut obcych lub bankowych zasobów złota oznacza zmniejszenie krajowego obiegu pieniężnego przeciwnie, czynne (dodatnie) saldo bilansu handlowego jest związane ze wzrostem zasobów dewizowych banków bądź zasobów złota, a zarazem z kreacją pieniądza krajowego i wzrostem wewnętrznego obiegu pieniężnego.
POJĘCIE SYSTEMU BANKOWO-KREDYTOWEGO: System kredytowo-bankowy obejmuje strukturę organizacyjną, podstawy prawne i urządzenia planistyczne w ramach, którego banki prowadzą działalność kredytową
i emisyjną, organizują rozliczenia pieniężne, wykonują obsługę kasową budżetu państwa oraz pośredniczą w rozliczeniach pieniężnych
z zagranicą. Równocześnie system bankowo - kredytowy określa uprawnienia i obowiązki banków w zakresie kontroli i metod oddziaływania na działalność jednostek gospodarki uspołecznionej szczególnie w związku z korzystaniem z kredytów bankowych - określa prawa i obowiązki wobec jednostek gospodarczych.
Bank: jest instytucją służącą centralizacji tych, co wypożyczają pieniądze i tych, co je pożyczają. Instytucja publiczno-prawna.
Funkcje banków: - tworzenie pieniądza przez bank emisyjny jako ostatecznego środka zapłaty - tworzenie przez banki operacyjne jako środka płatniczego - zaspokajanie za pomocą kredytu zapotrzebowania na pieniądz - pośredniczenie pomiędzy posiadaczami środków pieniężnych
i ich użytkownikami.
Rodzaje banków: - banki centralne, powstałe na podstawie banków emisyjnych - banki operacyjne (komercyjne)
banki specjalne
banki branżowe
kasy oszczędnościowe
instytucje drobnego kredytu
instytucje kredytu konsumpcyjnego
BANK CENTRALNY: jest to bank państwa, który sprawuje jednocześnie trzy funkcje:
banku emisyjnego
banku banków
banku gospodarki narodowej
Bank centralny dzięki temu, że dokonuje emisji pieniądza jest zawsze wypłacalny. Wkłady w banku emisyjnym są zawsze pełne. Istotną funkcją banku centralnego jest funkcja banku gospodarki narodowej. W tym charakterze bank centralny jest z jednej strony regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego, z drugiej zaś bankiem państwa w zakresie udzielania kredytów rządowi, obsługa długu państwowego oraz kasowej obsługi klientów. W roli banku banków jest on bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych. Bank banków tworzy dwa rodzaje pieniądza: - banknot (centralny pieniądz gotówkowy)- pieniądz żyrowy (centralny pieniądz rezerwowy)
Bank banków spełnia następujące zadania:
reguluje cyrkulacje emitowanego pieniądza
reguluje płatność całego systemu bankowego
kształtuje potencjał kredytowy refinansowy i ich oprocentowanie
Banki operacyjne: są najbardziej rozpowszechnioną formą instytucji bankowej.
Cel działania banku operacyjnego:
- dążenie do zaspokajania potrzeb podmiotów gospodaryzujących
w zakresie usług bankowych przy jednoczesnym dążeniu do uzyskania zysku. Z jednej strony banki świadczą określone usługi niezbędne
z punktu widzenia społecznego, a drugiej strony ich celem powinno być osiągnięcie zysku
Banki specjalne: są bankami, których sfera działania w porównaniu
z bankami operacyjnymi ma specjalny charakter pod względem zakresu
i formy działania.
Specjalizacja banków może być:- operacyjna:, co prowadzi do podziału na banki kredytu krótko- i długoterminowego- funkcjonalna:, co prowadzi do podziału na banki finansujące eksploatację i inwestycje
terytorialna: banki ogólnokrajowe i regionalne
branżowa: banki przemysłowe, rolne, handlu zagranicznego i budowlane
APARAT BANKOWY W POLSCE: Od 1 stycznia 1989r. zmiana prawa bankowego; towarzyszyło temu przejście od systemu monobankowego do struktury dwupoziomowej ( bank centralny, bank komercyjny). W I fazie NBP wyodrębniono 9 państwowych banków komercyjnych. następnie tworzono dalsze banki z większościowym wkładem kapitału prywatnego, banki spółdzielcze poza strukturą BGŻ, banki spółdzielcze zrzeszone
w BGŻ oraz banki z udziałem kapitału zagranicznego.
Ewolucja systemu bankowego na przełomie lat 80-tyck i 90-tych: W gospodarce scentralizowanej istniał system monobankowy, w ramach, którego działał NBP podlegający Ministerstwu Finansów, a obok niego funkcjonowały jeszcze trzy banki wyspecjalizowane o zasięgu ogólnokrajowym:
Bank Handlowy S.A. obsługujący handel zagraniczny Polski
Bank Polska Kasa Opieki S.A. obsługujący operacje dewizowe ludności, a głównie przekazy z zagranicy i przyjmujący wkłady oszczędnościowe, zarówno a'vista ( na żądanie) i terminowe
w walutach obcych.
BGŻ działający w sektorze rolniczym. Banki te formalnie tylko były niezależne w rzeczywistości stanowiły one agendy NBP oraz Ministerstwa Finansów. Ze względu na to, iż Bank Handlowy oraz bank PKO S.A. działały na rynkach zagranicznych, dlatego, też musiały mieć zrozumiałą dla partnera zagranicznego formę prawną
i były spółkami akcyjnymi, ale ze 100% udziałem Skarbu Państwa. Natomiast w BGŻ-cie zrzeszonych było ok. 1500 drobnych banków spółdzielczych. Taka rozdrobniona organizacja ich była konieczna, ponieważ klientami tych banków były gospodarstwa rolne, co oznaczało, iż technicznie niemożliwe byłoby prowadzenie scentralizowanego finansowania wielu drobnych ich przedsiębiorstw. W rzeczywistości banki spółdzielcze były przedsiębiorstwami państwowymi. Ze względu na konieczność przeprowadzenia reform w 1982r., wydano nowe prawo bankowe, które dało możliwość tworzenia banków nie tylko państwowych, ale również z udziałem kapitału prywatnego. Z tym, że Rada Ministrów była upoważniona do określania przedmiotu zakresu działalności banku, jego nazwy oraz siedziby. W efekcie od 1982r. nie powstał ani jeden bank
z inicjatywy oddolne.
Natomiast w wyniku decyzji odgórnych powstały trzy nowe banki:
Bank Rozwoju Exportu S.A.: inicjatorami jego były NBP, Ministerstwo Finansów, Bank Handlowy oraz Bank PKO S.A..
Bank Inicjatyw Gospodarczych: założony przez kilka przedsiębiorstw państwowych.
Łódzki Bank Rozwoju Powstanie nowych banków nie dało możliwości pojawienia się konkurencji między nimi jak i też samodzielności, ponieważ nadano im również obszary działania, aby nie nachodziły na siebie, a ponadto podmioty gospodarcze nie mogły sobie wybrać banku ani nawet oddziału w ramach danego banku.
Prawo bankowe z 1982r. oddzieliło NBP od Ministerstwa Finansów jednak oddzielenie to miało charakter czysto formalny, ponieważ rząd nadal ingerował bezpośrednio w działalność banku. Oznaczał to niekontrolowany napływ pieniądza, co było jedną z wielu przyczyn inflacji. W efekcie podjęto decyzję przebudowy systemu bankowego w kierunku samodzielności banków oraz ich niezależności od rządu. Pierwszym ruchem było w 1988r. wyodrębnienie z NBP Powszechnej Kasy Oszczędnościowej Banku Państwowego gromadzącej depozyty ludności oraz obsługującej budownictwo mieszkaniowe.
W 1989r. wydano nowe prawo bankowe, na mocy, którego z oddziałów wojewódzkich oraz byłych powiatowych NBP utworzono 9 banków komercyjnych, które przejęły działalność (państwowych depozytowo-kredytowych). Natomiast sam NBP ograniczył swoją działalność do pełnienia roli banku centralnego, który prowadziłby za pomocą odpowiednich instrumentów, metod niezależnych politykę monetarną oraz sprawowałby nadzór nad systemem bankowym. Ponadto wprowadzono możliwość tworzenia nowych banków w tym banków prywatnych
z udziałem kapitału zagranicznego oraz banków spółdzielczych, które niekoniecznie musiały podlegać BGŻ.W BGŻ zrzeszonych jest około 1300 banków. Pozostałych około 400 banków jest zrzeszonych w bankach regionalnych w formie spółek akcyjnych, a z pośród nich część jest niezależna, zarejestrowana jedynie w NBP. Istnieje ponad 100 banków w formie S.A. Ponad 80 to banki krajowe, a pozostałych kilka to oddziały banków zagranicznych. Wśród banków w formie S.A. dominują o kapitale mieszanym - państwowo-prywatnym, co oznacza, że tylko w niewielkiej części są one prywatne, gdyż w większości z nich ponad 50% kapitału akcyjnego zostało wniesione przez Skarb Państwa bądź instytucje państwowe.
ZAŁOŻENIA EKONOMICZNEJ REFORMY BANKÓW: P-ktem wyjścia reformy bankowej w Polsce było odejście od systemu monobankowego
i przejście do systemu dwupoziomowego.
Istotą nowego systemu jest:
Stworzenie takiego systemu kreacji pieniądza, w którym istnieje możliwość kreacji wtórnej przez banki komercyjne.
Stworzenie warunków do konkurencji międzybankowej.
Odejście od przedmiotowego kredytu:- kryterium głównym jest czas, na jaki udziela się kredytu. Zaś poziom stopy procentowej zależy od stopnia ryzyka udzielanego kredytu.
Wprowadzenie instrumentów polityki monetarnej stosowanej przez banki centralne stosownie do potrzeb gospodarki narodowej. Ważnym elementem stanowiącym podstawę działalności banków są odpowiednio dobrane instrumenty oddziaływania na banki komercyjne:- kredyt refinansowy - stopa procentowa- rezerwy obowiązkowe ( ustala się wskaźnik procentowy).
NARODOWY BANK POLSKI: NBP jest bankiem: centralnym, emisyjnym: oraz instytucją kredytową, rozliczeniową i centralną instytucją dewizową, ma osobowość prawną i ma prawo do używania pieczęci
z wizerunkiem ( godła RP), nie podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych. Działalność NBP ma na celu umacnianie pieniądza polskiego. Obejmuje ona: emitowanie znaków pieniężnych RP, udzielanie kredytu refinansowego innym bankom, przyjmowanie lokat, prowadzenie rozliczeń, organizowanie obrotu walutami obcymi, bankowa obsługa budżetu itd.
W zakresie swojej działalności NBP:
współdziała w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa oraz jej realizacji- kształtuje politykę wewnętrzną ( też walutową)
czuwa nad prawidłowym funkcjonowaniem i rozwojem systemu bankowego- realizuje interesy państwa w zakresie współpracy z międzynarodowymi instytucjami banków zagranicznych
Zadania NBP:
emisja znaków pieniężnych, tylko NBP - banknotów i monet, prawnych środków płatniczych w RP. Prezes NBP może wycofać z obiegu poszczególne rodzaje znaków pieniężnych. NBP może prowadzić sprzedaż monet, banknotów i numizmatów w kraju i zagranicą. NBP reguluje ilość pieniądza w obiegu. Prezes NBP ustala zasady klasyfikacji obrotów pieniężnych na rachunkach bankowych, sprawozdawczości z obrotów gotówkowych.
wpływ na politykę gosp. państwa - NBP opiniuje projekt ustawy budżetowej, przedstawia RM i Sejmowi opinię, opracowuje okresowe oceny sytuacji pieniężnej. Prezes NBP przedkłada Sejmowi raport o stanie pieniądza i projekt założeń NBP, współdziała
z Ministrem Finansów w opracowywaniu planu bilansu płatniczego, ustala stopę rezerw banków, stopę redyskontową weksli, oprocentowanie kredytu refinansowego i max wysokość prowizji dla NBP.
działalność kredytowa - NBP może udzielać innym bankom kredytu refinansowego na uzupełnienie ich zasobów pieniężnych ( również w walutach obcych),może on być udzielony z określonej kwoty pod zastaw papierów wartościowych lub w innej formie np: weksle. Pożyczki i kredyty zaciągnięte przez NBP
w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych mogą być przeznaczone na udzielanie kredytu
w walutach obcych innym bankom.
gromadzenie rezerw obowiązkowych - w celu kształtowania obiegu pieniężnego i działalności kredytowej banku. Rezerwę stanowi % środków na rachunkach bankowych. Bank nie ma prawa do dysponowania środkami na rachunku rezerw. Prezes ustala kwotę rezerw, zasady i tryb tworzenia, stawkę odsetek: 10< % >30
emisja i obrót papierami wartościowymi - NBP ma prawo do emitowania Bankowych Papierów Wartościowych, może kupować, przechowywać
i administrować weksle Skarbu Państwa.
współpraca z zagranicą - NBP udziela zezwoleń dewizowych i wykonuje kontrolę dewizową. Udziela
i przyjmuje poręczenia, gwarantuje w obrotach za granicą, może posiadać wartości dewizowe
i dokonywać obrotu tymi wartościami, organizuje współpracę z bankami zagranicznymi. Prezes ustala kursy walut obcych, NBP administruje państwową rezerwę dewizową
rachunki bankowe.
Z NBP wyodrębniono: 9 banków komercyjnych, następnie banki
z większościowym udziałem kapitału prywatnego, banki spółdzielcze, banki spółdzielcze zrzeszone w BGŻ, banki z udziałem kapitału zagranicznego.
Działalność NBP skoncentrowana jest na:
kształtowaniu polityki monetarnej i emisji pieniądza
organizowaniu obiegu pieniądza i systemu rozliczeń
operacjach na rynku pieniężnym
kontroli płynności banków
zapewnieniu wymienialności złotego
operacjach walutowych z wykorzystaniem rezerw dewizowych państwa
nadzór nad bankami w odniesieniu do środków im powierzonych
POJĘCIE I CELE POLITYKI PIENIĘŻNEJ: Polityka pieniężna polega na kształtowaniu podaży pieniądza. Cele polityki pieniężnej: to utrzymanie na odpowiednim poziomie - dochodu (PNB), podaży pieniądza oraz stopy procentowej. Polityka pieniężna jest bardziej skuteczna przy dużej wrażliwości inwestycji i exportu netto na stopę procentową niż przy małej ich wrażliwości.
POJĘCIE RYNKU PIENIĘŻNEGO ORAZ PODAŻY PIENIĄDZA: Rynek pieniężny: realizacja obrotów banków komercyjnych z bankiem centralnym (redyskonto weksli, operacje wolnego rynku) tzw.: operacje pierwotne. Na rynku realizują się obroty między bankami komercyjnymi
i innymi instytucjami finansowymi tzw. operacje wtórne. Stopa % na rynku pieniężnym kształtuje się w zasadzie swobodnie pod wpływem relacji popytu do podaży.
1