Symbole i obrazy 27

W wielu środowiskach XVI i XVII wieku, szczególnie w ekskluzyw­nych kręgach dworskich lub w elitarnych grupach humanistów, sztukę traktowano jako tajemny język dla wtajemniczonych. Znak wizualny wią­zano ze słowami w specyficzne układy, wynikające z połączenia literatury i sztuki, w postaci impresy, hieroglifu i emblemu. Korzenie impresy — osobistego znaku lub motta — znajdują się w rycerskich godłach i dewi­zach, popularnych w późnym Średniowieczu; z Francji przyniesiono je do Włoch i związano z neoplatońską spekulacją ". Opublikowany w 1505 r., odnaleziony już w 1419 traktat HorapoUa Niliacusa (II lub IV w.n.e.) Hieroglyphica spopularyzował hieroglify, w których humaniści dopatrywali się tajemnego języka stanowiącego drogę do poznania głębokiej mądrości Egipcjan⁴⁹. Emblemy wywodziły się z intelektualnej gry, pełnej erudycji; celem ich było pouczenie moralne, a niekiedy były one nawet pojmowane po neoplatońsku — jako symbole, których kontemplacja dać może wiedzę o boskich tajemnicach.

Zagadnienie stopnia zagadkowości i niejasności wszystkich tych umownych kodów symbolicznego wyrazu było dyskutowane przez teoretyków emblematyki⁵⁰. Erazm z Rotterdamu podkreślał, że jedną z zalet impresy jest to, iż znaczenie jej daje się pojąć jedynie z udziałem intelektualnego wysiłku. Cesare Ripa (1593) żądał, by symboliczne obrazy komponować „w postaci zagadki". Sambucus domagał się, by emblemy posiadały obscuritas i novitas ⁵¹. Paolo Giovio był przedstawicielem umiarkowanego po­glądu: „Sformułowanie nie powinno być tak niejasne, by potrzeba było Sybilłi na to, by je zinterpretować, ale też nie tak oczywiste, by mógł je od razu zrozumieć każdy człowiek o średnim wykształceniu" ⁵².

Stopniowo jednak zaczęły ukazywać się coraz liczniejsze kompendia zawierające wyjaśnienia tajemnic hieroglifów i emblemów. Kształtowała się nowa, humanistyczna systematyzacja ikonografii. Vincenzo Cartari (Le imagini colla sposizione degli dei degli antichi, Venezia 1556) opubli-

⁴⁸ R. Klein, La theorie de l'expression figuree dans les traites italiens sur les imprese, 1555 - 1612, „Bibliotheąue cTHumanisme et Renaissance", XIX, 1957, s. 320 -341; przedruk wraz z innymi studiami na podobne tematy w tegoż, La formę et l'in-telligible, Paris 1969.

⁴⁸ J. Seznec, La survivance des dieux antląues, London 1940, wyd. ang. New York 1953.

⁵⁰ R. J. Clements, Picta poesis, Roma 1960, s. 191 - 195. Zasadnicze znaczenie dla
studiów nad emblematyką miała książka M. Praza, Studies in 17th Century Imagery,
London 1939 - 1947. — Świetny przegląd problemów: W. S. Heckscher i K. A. With,
Emblem, Emblembuch, w: Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, V, Stuttgart
1959, szp. 85 - 228.

⁵¹ J. Sambucus, Emblemata et aliąuot Nummi antiąui operis, Antverpiae 1564.

⁵² P. Giovio, Dialogo delie Imprese militari e amorose, Roma 1555, cyt. przez
M. Praza, Stvdi sul concettismo, Firenze 1946, s. 71.

---