1.4. Konsekwencje nadużywania alkoholu na płaszczyźnie jednostkowej i społecznej.
W niniejszym podrozdziale przedstawione zostaną skutki jakie niesie za sobą nadużywania alkoholu. Na początku ukaże skutki działania alkoholu na organizm.
Zacznę od ukazania wpływu alkoholu na wątrobę i układ pokarmowy.
Działanie alkoholu na wątrobę i układ pokarmowy
Jednym z organów na który ma ogromny wpływ alkohol jest wątroba. Wątroba jest miejscem w którym odbywa się metabolizm. Jest ona organem który jest bardzo wrażliwy na działanie takiego środka jak alkohol. Uszkodzenia które może spowodować alkohol zachodzą na trzy sposoby: Otłuszczenie wątroby, wywołane alkoholem zapalenie wątroby i marskość wątroby. Teraz pokrótce scharakteryzuje te skutki picia alkoholu na wątrobę. Nasuwa się tutaj pytanie czym jest otłuszczenie wątroby, marskość, i zapalenie? Teraz na to pytanie postaram się odpowiedzieć. Zacznijmy od odtłuszczenia wątroby. „Otłuszczenie wątroby charakteryzuje się akumulacja tłuszczu w wątrobie i jest najwcześniejszym, najbardziej łagodnym z efektów działania alkoholu na organ. „Objawy stłuszczenia manifestują się dolegliwościami w okolicy prawego podżebrza i wyraźnym powiększeniem wątroby” Schorzenie jest uleczalne, przy absencji od alkoholu i nie ma dowodów na to że jest ono przyczyną marskości wątroby.” Teraz przejdę do zapalenia wątroby i je pokrótce przedstawię. Odalkoholowe zapalenie wątroby jest poważniejszym już niż wcześniejsze uszkodzeniem i polega na zapaleniu i umieraniu komórek wątroby. Pojawia się żółtaczka spowodowana nagromadzeniem się żółci. Jest ono uleczalne przy absencji i odpowiednim leczeniu jednak może być powodem śmierci w przypadku ciężkiego przebiegu i braku leczenia Jak z tego wynika jest to już znacznie groźniejszy objaw nadużywania alkoholu w porównaniu z pierwszym schorzeniem gdyż jak powyżej wspomniałem niesie za sobą już ryzyko śmierci.. Oprócz tego alkohol powoduje zmniejszenie ilości tlenu w komórkach wątrobowych, co powoduje zachwianie gospodarki oksydo- redukcyjnej.
„ Picie alkoholu wywołuje stopniowe wbudowywanie w wątrobie złogów tłuszczowych, powodując tym samym mniejszą skuteczność eliminacji produktów przemiany materii, a także alkoholu. Przy pewnym stopniu uszkodzenia dochodzi w końcu do upośledzenia funkcji wątroby, organizm nie jest wtedy w stanie eliminować szkodliwych produktów przemiany materii, co doprowadza do śpiączki, a dalej do śmierci.”
Marskość wątroby
Marskość wątroby to stan, w którym miąższ wątroby zostaje zastąpiony przez włóknistą tkankę łączna która jest bezwartościowa z punktu widzenia wątroby a jednocześnie utrudnia przepływ krwi przez wątrobę. Do objawów marskości wątroby zalicza się ogólne osłabienie, chudniecie, obecność płynu w jamie brzusznej, obrzęki, żółtaczka oraz żylaki przełyku, które mogą powodować obfite krwotoki.
Oprócz powyżej opisanych konsekwencji nadużywanie alkoholu powoduje zaburzenia psychiczne a mianowicie: majaczenie alkoholowe, przewlekłe psychozy alkoholowe, encefalopatia alkoholowa, otępienie alkoholowe depresje alkoholowe. Teraz postaram się je w skrócie przedstawić.
Majaczenie alkoholowe- „ Jest to, trwająca od kilku godzin do kilku dni, ostra psychoza ( zaburzenia świadomości, zaburzenie postrzegania- iluzje, omamy, podniecenie psychoruchowe, leki), które której towarzyszą potencjalnie zagrażające życiu zaburzenia somatyczne.”
Teraz zostaną przedstawione objawy które temu towarzyszą. W tym oto schorzeniu występuje :zaburzenie gospodarki wodno- elektrolitowej, częsta jest hipokaliemia i hipomagnezemia, znaczne niedobory witaminowe ( głównie witaminy B), zaburzenia rytmu serca i nadciśnienie tętnicze, infekcja oraz ostre stany zapalne ( alkoholowe zapalenie wątroby, zapalenie trzustki) oraz objawy różnych urazów fizycznych ( pobicia, upadki). Pojawiają się one wówczas, gdy spadnie poziom alkoholu we krwi i towarzyszą zawsze innym objawom zespołu abstynencyjnego. Początkowymi objawami tego są: niepokój i lęk oraz bezsenność, do których dołanczają się zaburzenia świadomości( dezorientacja co do miejsca i czasu), urojenia, iluzje i omamy.
Ostra halucynoza alkoholowa- druga co do występowania psychoza alkoholowa towarzysząca innym objawom. Początek tej choroby jest z reguły nagły. Osoba chora zaczyna słyszeć głosy które grozą mu, czasami oskarżają, a kiedy indziej żywo dyskutują na jego temat. Niekiedy one, nakazują popełnienie samobójstwa ( „powieś się...powieś się...”) bądź np.. odcięcie ręki („ albo sobie utniesz rękę albo ci urżniemy łeb”). Choroba ta trwa od kilku dni do miesiąca. Leczenie jej wymaga warunków szpitalnych. Jak widać jest to bardzo groźna choroba która niesie ze sobą niekiedy samobójstwo a czasami samookaleczenie się.
Następnym objawem nadużywania alkoholu są przewlekłe psychozy alkoholowe do których zalicza się przewlekłą halucynozę i paranoje alkoholowa które teraz przedstawię.
„Przewlekła halucynoza alkoholowa polega na utrzymywaniu się niektórych objawów ( najczęściej „ głosów”) przez wiele miesięcy a nawet lat”. Rozmawiają one o pacjencie w osobie trzeciej czyli osądzają go stawiając zarówno zarzuty, jak i formułując odpowiednią obronę. Efektem tej choroby są urojenia prześladowcze.
Następnym objawem który przedstawię jest paranoja alkoholowa.
Paranoja alkoholowa ( alkoholowy obłęd zazdrości, obłęd opilczy, „ zepół Otellla”) występuje u mężczyzn, zwykle po 40 roku życia. Zanim pojawią się wyraźne objawy tej oto choroby występuje nadmierna podejrzliwość wobec partnerki. Najczęstszym powodem tej podejrzliwości jest myślenie o jej niewierności. Skutkiem tej całej podejrzliwości wobec partnerki jest śledzenie jej.. „Schorzenie to przebiega przewlekle i jest na ogół dość oporne na leczenie”
Encefalopatia alkoholowa
„Jest to zaburzenie osobowości i zaburzenie zachowania spowodowane wieloletnim piciem. Dla rozpoznania encefalopatii konieczne jest stwierdzenie, że występujące zmiany osobowości, takie jak: rozwlekłość wypowiedzi i tendencje do popadania w dygresje z zagubieniem wątku, impulsywność, trudności z kontrolowaniem emocji, spiętrzenie i kumulowanie afektu, skłonność do nie respektowania obowiązujących norm, nie wywiązywanie się z ról społecznych, jest spowodowane nadużywaniem alkoholu.”
Układ pokarmowy
Często spożywany alkohol przewlekle, drażni śluzówkę i może być przyczyną stanów zapalnych przełyku. Jako jeden z wielu czynników przyczynia się do wystąpienia nawrotów choroby wrzodowej poprzez destrukcyjne działanie na śluzówkę, jak i na motorykę żołądka
Zmiany w układzie pokarmowym spowodowane nadużywaniem alkoholu to: przewlekłe stany zapalne błon śluzowych jamy ustnej, przełyku żołądka i dwunastnicy, zaburzenia perystaltyki jelit oraz upośledzone wchłanianie
Ponadto powoduje on osłabienie zwieracza przełyku i występowanie refluksu żołądkowo - przełykowego, przełyk Barretta, urazowe pęknięcia przełyku oraz zespół Mallory'ego - Weissa. Oprócz tego alkohol powoduje zagęszczenie i wytrącanie się, w kanalikach trzustkowych, obecnych w soku trzustkowym substancji białkowych. Do chorób układu pokarmowego zalicza się:
- poalkoholowy nieżyt przełyku żołądka
choroba refluksowa
zespół Mallory- Weisa
choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
.Działanie alkoholu na mózg i układ nerwowy człowieka
Nadużywanie alkoholu wywiera ogromny wpływ na funkcjonowanie mózgu. Powoduje on syndrom Wernicke-Korsakowa. Nasuwa się tu pytanie czym jest ten syndrom.? „To ostre zaburzenie układu nerwowego jest wynikiem połączenia skrajnego niedożywienia, szczególnie braku witaminy B1 lub tiaminy, oraz chronicznego picia dużych ilości alkoholu”. Do objawów tego syndromu zalicza się: zaburzenie pamięci ( głównie zapamiętywania przypominania), konfabulacje ( zmyślone wydarzenia wypełniające luki pamięciowe), dezorientacja w czasie i miejscu oraz zafałszowane poznawanie osób. Można powiedzieć że istnieją dwie choroby: Syndrom Korsakowa i choroba Wernicke'go. Teraz je opisze. Syndrom Korsakowa inaczej psychoza „ to głębokie, najczęściej o charakterze nieodwracalnym, organiczne uszkodzenie mózgu, spowodowane alkoholem, które manifestuje się upośledzeniem zapamiętywania oraz wypełnianiem luk pamięciowych konfabulacjami” . „Choroba Wernickie'go charakteryzuje się zamętem myślowym, utratą pamięci, zataczaniem się i niezdolnością skupienia wzroku”.
Alkohol to silna toksyna dla ośrodkowego oraz obwodowego układu nerwowego. Silne działanie neurotoksyczne mają produkty kondensacji metabolitów alkoholu z metabolitami dopaminy. Po za działaniem bezpośrednio toksycznym, szkodliwy wpływ na neurony mają poalkoholowe niedobory witaminowe( głównie B1). Klinicznie przejawia się to głównie polineuropatiami, zanikami kolorowymi i poszerzeniem komorowego u 50%- 90% wieloletnich alkoholików, zanikami móżdżku, a w krańcowych przypadkach zmianami krwotoczno- zapalno- degeneracyjnymi(encefalopatia Wernickiego). Etanol przyczynia się także do zwiększonej urazowości czaszki i mózgu oraz do częstszego występowania krwawień domózgowych ( krwiaki podtwardówkowe, krwotoki podpajęcze, udary).
Toksyczne działanie alkoholu na ośrodkowy układ nerwowy, niezależnie od dawki, polega na hamowaniu coraz to niższych pięter tego układu. Najbardziej podatne na zatrucie alkoholem są te ośrodki, które w rozwoju gatunkowym i osobniczym człowieka rozwinęły się najpóźniej, a kierują najbardziej złożonymi czynnościami psychicznymi. Jako pierwsze zostaje zaburzone funkcjonowanie płatów czołowych i skroniowych, które prowadzi do zmian wyrażających się obniżeniem samokontroli, upośledzeniem uczuciowości wyższej oraz niestałością w dążeniu do planowanych kierunków i celów działania. W dalszej kolejności dochodzi jak gdyby do usamodzielnienia się funkcji ośrodków podkorowych, odpowiedzialnych za działania odruchowo- warunkowe i instynktowne.
W następnym układzie nerwowym jakim jest obwodowy na plan pierwszy wysuwa się zapalenie wielonerwowe czyli polineuropatia( zaburzenia czucia, nerwobóle, osłabienie i brak odruchów ścięgnistych, „nogi jak z waty”), prowadzące niejednokrotnie do wystąpienia niedowładów a nawet porażeń. Nadużywanie etanolu może również spowodować poważne problemy z wzrokiem, będące wynikiem toksycznego uszkodzenia poza gałkowej części nerwu wzrokowego oraz retinopatię siatkówkowo- naczyniówkową.
W ostatnim układzie nerwowym jakim jest układ autonomiczny, wynikiem tutaj działania alkoholu może neuropatia nerwu błędnego, którego uszkodzenie powoduje porażenie podniebienia miękkiego, gardła i krtani.
Działanie alkoholu na układ krążenia
Układ krążenia to następny układ który zechce przedstawić po kierunkiem wpływu alkoholu na niego
Alkohol powoduje zmianę metabolizmu w mięśniu sercowym i może być przyczyną powstania niedoborów związków energetycznych oraz występowania substancji toksycznych dla struktur wewnątrzkomórkowych( mitochondria). Nadużywanie alkoholu wydaje się być przyczyną znacznej części ( około połowy) przypadków tzw. kardiomiopatii idiopatycznej, a znaczna część osób uzależnionych ma poronne, przedkliniczne formy tej choroby.”
„ U osób długotrwale pijących rozwija się kardiomiopatia alkoholowa ( zmiany zwyrodnieniowe włókien mięśnia sercowego, stłuszczenie i powiększenie serca) prowadząca do zaburzeń w pracy serca oraz do niewydolności krążenia.”
Alkohol to substancja silnie wpływająca na mechanizmy regulujące ciśnienie krwi. Z jednej strony jest to wpływ na układy neuroprzekaźnikowe które regulują czynność serca i grę naczynioworuchową ( układ noradrenergiczny i dopaminergiczny), a z drugiej wpływ na wydzielanie substancji które podwyższają ciśnienie: aldosteronu, kortyzolu, wazopresyny, angiotensyny, reniny i innych.
Wpływ alkoholu na układ odpornościowy
U osób nadużywających alkohol zmianie ulega odporność na infekcje zarówno bakteryjne jak i wirusowe. Zmniejszenie odporności spowodowane jest czynnikami pośrednimi takimi jak niedobory białkowe i witaminowe, ale i bezpośrednim działaniem alkoholu. Ponadto alkohol powoduje nieadekwatnie słabą reakcję produkowania granulocytów wielojądrzastych w wypadku infekcji, a na dodatek granulocyty te są mało ruchliwe i mało skuteczne w walce z infekcją. Przy nadużywaniu alkoholu zmniejszeniu ulega także odporność komórkowa, czego pośrednim dowodem może być relatywnie częste występowanie u alkoholików gruźlicy i nowotworów o etiologii wirusowej.
Skutki społeczne picia alkoholu
W następnej części rozdziału przedstawię skutki społeczne jakie niesie za sobą alkohol. Te właśnie skutki teraz przedstawię.
Alkoholizm powoduje ogromne skutki społeczne a mianowicie:
-rozbicie rodzin
-zaburzenia procesów socjalizacji dzieci i młodzieży
-kształtowanie się postaw aspołecznych, takich jak cynizm, znieczulica społeczna, wzmaganie postaw oportunistycznych, nierzetelność, nieodpowiedzialność
- sprzyja schamieniu obyczajów, wulgaryzacji języka, brutalizacji i prymitywizacji życia, zanikowi zainteresowań wartościami wyższymi
-pogłębia pauperyzację życia znacznych grup społecznych.
Oprócz tych wymienionych skutków społecznych są inne a mianowicie wypadki osób nietrzeźwych, samobójstwa, nowotwory.
Według statystyk w roku 1992 miało miejsce w Polsce ponad 51 tysięcy wypadków drogowych z czego około jednej czwartej spowodowane było przez osoby nietrzeźwe. Według nich liczba spraw o nietrzeźwość skierowanych do kolegiów karno-orzekajacych wynosiła w 1992 roku - 220 tysięcy z czego 160 dotyczyło prowadzenia pojazdów mechanicznych. Co do wypadków to sytuacja według nich na drogach przedstawia się źle. W ciągu jednego roku zginęło na polskich drogach ponad 4 tysiące obywateli, a poszkodowanych było ponad sześćdziesiąt tysięcy.
Według statystyk ok.40% wypadków drogowych jest spowodowana przez osoby w stanie nietrzeźwym, a pijący ulęgają śmiertelnym wypadkom 2,5-11 razy częściej niż niepijący. W dalszej kolejności mówią że na jedną ofiarę przypada co najmniej 10 osób z długotrwałą niezdolnością do pracy, a najczęściej z trwałym inwalidztwem.
Alkohol jest jednym z czynników zwiększających ryzyko zgonu przed 65 rokiem życia. Zjawisko to jest szczególnie niepokojące w Polsce gdzie częstość zgonów przedwczesnych jest ok. 40% wyższa niż średnia europejska. Ta oto statystyka dotyczy szczególnie mężczyzn, gdzie zgony przedwczesne stanowią aż 47% wszystkich zgonów.
Do skutków społecznych zalicza się oprócz wyżej wymienionych skutki ekonomiczne które zostaną przedstawone.
„Pijaństwo odbija się na wydajności pracy. W okresie narodzin gospodarki rynkowej osłabia niezbędną inicjatywę i dynamikę znacznych grup społecznych. Poważne straty wiążą się z brakoróbstwem, absencją, wypadkowością. Powiązanie alkoholizmu z przestępczością stwarza dogodny klimat do powstania klik, grup przestępczych, układów mafijnych, afer marnotrawstwa, niegospodarności, działań zakazanych i oszukańczych. Duże nakłady na leczenie alkoholików, członków ich rodzin i potomstwa obciążają znajdującą się w permanentnym kryzysie służbę zdrowia , bez tego niedofinansowaną i zacofaną technicznie.. poważne nakłady pociąga za sobą organizacja szkolnictwa specjalnego.”
„ 22 lutego2001 roku w Sztokholmie na spotkaniu 40 ministrów zdrowia z całej Europy Dyrektor Generalny Światowej Organizacji Zdrowia ostrzegał: co czwarty zgon młodego Europejczyka w wieku 15- 29 lat następuje w związku z piciem alkoholu. W roku 1999 było to ok. 55 tys. młodych osób”
Z chorobą jaką jest nadużywanie alkoholu wiążą się ogromne koszty. Ok. 1-3% całego dochodu państw Europy pochłaniają działania pośrednio związane z następstwami problemów alkoholowych tj. koszty leczenia, ubezpieczeń, pomocy społecznej, strat produkcyjnych, czy wreszcie sądownictwa i więziennictwa. Alkoholicy często zapadają na rozmaite choroby, są ofiarami i sprawcami wypadków, przez nieodpowiedzialne zachowania oraz nieobecności w pracy przyczyniają się do strat materialnych pracodawcy, nierzadko tracą pracę i wymagają pomocy materialnej ze strony państwa, bywają sprawcami przestępstw. W Polsce powyższe koszty pochłaniają rocznie około 22-35 mld zł. Zarówno uważa się, że alkohol stanowi jedną z przyczyn wielu problemów społecznych, takich jak przemoc w rodzinie i inne formy gwałtownych zachowań. Uważany jest on jednocześnie za pierwotną przyczynę bezdomności: zataczający się, pijani bezdomni to dobrze znany smutny obrazek w wielu miastach. Upijające się nastolatki są bardzo częstą przyczyną poważnych szkód związanych z: wypadkami, zachorowaniami i śmiercią, konfliktami z prawem, większym prawdopodobieństwem stania się ofiarą przestępstwa, ryzykownym seksem, groźbą zakażenia chorobami wenerycznymi ( w tym HIV), stosunkami pogranicza gwałtu, przypadkową infekcją, niechcianą ciążą.
Badania przeprowadzone w czerwcu 2004 r pokazują ogromne zagrożenia wynikające z picia alkoholu przez młodzież a mianowicie:
„68 % 15 letnich chłopców i 54% 15 letnich dziewcząt piło alkohol w ciągu ostatniego miesiąca.
58% 15- latków i 43% 15 latek upiło się w ciągu ostatniego roku
39 % 15- latków i 22% 15 - latek u piło się w ciągu ostatniego miesiąca.
Co dziesiąte dziecko po wypiciu alkoholu uczestniczyło w bójce lub sprzeczce.
Co dwudziesty nastolatek po wypiciu alkoholu doświadczył wypadku lub uszkodzenia ciała.
Co piętnasta nastolatka po spożyciu alkoholu miała niechciane kontakty seksualne.”
STATYSTYKI WYPADKÓW SPOWODOWANYCH POD WPŁYWEM ALKOHOLU W LATACH 2000-2005
|
ROK |
ROK |
ROK |
ROK |
ROK |
ROK |
|
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
Wypadki ogółem |
57.331 |
53.799 |
53.559 |
51.078 |
51.069 |
48.049 |
W tym w wypadkach z udziałem nietrzeźwych: |
|
|||||
Z winy kierującego |
5.243 |
4.056 |
4.460 |
3.913 |
3.888 |
4.005 |
Z winy pieszego |
2.511 |
2.009 |
1.971 |
1.737 |
1.726 |
1.582 |
Z winy pasażera |
37 |
19 |
19 |
26 |
30 |
29 |
Z innych przyczyn |
121 |
90 |
75 |
78 |
85 |
99 |
Współwina uczestników ruchu |
100 |
56 |
52 |
46 |
52 |
33 |
Zabici ogółem |
6.294 |
5.534 |
5.827 |
5.640 |
5.712 |
5.427 |
W tym w wypadkach z udziałem nietrzeźwych: |
|
|||||
Z winy kierującego |
676 |
479 |
568 |
495 |
454 |
490 |
Z winy pieszego |
291 |
194 |
215 |
191 |
240 |
217 |
Z winy pasażera |
5 |
2 |
3 |
0 |
1 |
1 |
Z innych przyczyn |
24 |
9 |
9 |
14 |
20 |
9 |
Współwina uczestników ruchu |
16 |
12 |
14 |
11 |
12 |
10 |
Ranni ogółem |
71.638 |
68.194 |
67.498 |
63.900 |
64.661 |
61.107 |
W tym w wypadkach z udziałem nietrzeźwych: |
|
|||||
Z winy kierującego |
7.247 |
5.634 |
6.118 |
5.268 |
5.353 |
5.609 |
Z winy pieszego |
2.311 |
1.880 |
1.822 |
1.611 |
1.536 |
1.419 |
Z winy pasażera |
34 |
17 |
18 |
30 |
30 |
31 |
Z innych przyczyn |
116 |
98 |
80 |
89 |
85 |
103 |
Współwina uczestników ruchu |
94 |
55 |
42 |
39 |
53 |
26 |
Ujawnione przypadki kierujących pojazdami pod wpływem alkoholu (w stanie po użyciu oraz w stanie nietrzeźwości) |
188.324 |
145.431 |
157.218 |
167.318 |
173.539 |
192.210 |
Liczba odebranych praw jazdy przez Policję ogółem |
108.915 |
80.389 |
83.426 |
78.196 |
79.537 |
88.559 |
Liczba odebranych praw jazdy przez Policję za jazdę pod wpływem alkoholu |
86.847 |
59.635 |
62.431 |
59.695 |
61.051 |
65.188 |
Bohdan T. Woronowicz, Alkoholizm jako choroba Państwowa Agencja rozwiązywania Problemów Alkoholowych s.28
Stephen A. Maisto. Mark Galizio, Gerard J. Connors , Narkotyki: Zażywanie i nadużywanie. Wydanie polskie pierwsze. Warszawa 2000. Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „ Karan” s.218
Roger E. Vogler, Wayne R. Bartz „ Nastolatki i alkophol. Kiedy nie wystarczy powiedzieć „nie”” Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1999, s.49-50
Lidia Cierpiałkowska. Alkoholizm- przyczyny- Leczenie - profilaktyka.. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu IM. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Poznań 2000 S.49
B. T. Woronowicz, Alkoholizm jako choroba Państwowa Agencja rozwiązywania Problemów Alkoholowych, s.34
Tamże,s.35
Lidia Cierpiałkowska, Alkoholizm- Przyczyny-Leczenie- profilaktyka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu IM. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Poznań 2000. s.51
Stephen A. Maisto. Mark Galizio, Gerard J. Connors , Narkotyki: Zażywanie i nadużywanie. Wydanie polskie pierwsze. Warszawa 2000. Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „ Karan”
Lidia Cierpiałkowska. Alkoholizm- przyczyny-leczenie- profilaktyka. Poznań 2000 Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu IM. Adama Mickiewicza w poznaniu s51
, Stephen A. Maisto. Mark Galizio, Gerard J. Connors , Narkotyki: Zażywanie i nadużywanie. Wydanie polskie pierwsze. Warszawa 2000. Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „ Karan” s. 217
Bogusław Habrat, Organizm w niebezpieczeństwie, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1998, s.14
B. T. Woronowicz , Alkohol jako choroba, Państwowa Agencja rozwiązywania Problemów Alkoholowych, s.29
Jan Karol Falewicz, ABC problemów alkoholowych Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993,s.37
Anna Czernecka, Alkohol a przemoc domowa, w Alkohol, alkoholizm i przemoc Fundacja Rozwoju KUL Lublin 2004, s.13
Antoni Lęśniak, U źródeł przestępczości- Agresja i przemoc u dzieci i młodzieży: Alkohol, alkoholizm i ja. Cop. Fundacja Rozwoju KUL Lublin 2004, s. 113-114