NACZELNE ZASADY PROCESU KARNEGO
NACZELNE ZASADY PROCESU KARNEGO - są to społecznie ważne ogólne dyrektywy (wskazówki) istotnych kwestii z zakresu procesu karnego. Wskazują one pewien kierunek postępowania, zalecają takie lub inne zachowanie się uczestników procesu.
Wyróżnia się podział tych zasad na:
I podział:
zasady abstrakcyjne - to ogólne idee rozstrzygnięcia kwestii prawnej w procesie. Nie jest związana z konkretnym ustawodawstwem. Nie ma też od niej wyjątków.
zasady konkretne - są to zasady abstrakcyjne wtłoczone w ramy obowiązującego prawa w celu dostosowania ich do konkretnych warunków w określonym miejscu i czasie. Od tych zasad są wyjątki.
II podział
zasady konstytucyjne - dyrektywy zawarte w Konstytucji (np. zasada obiektywizmu) - o ile zostały wyrażone w sposób umożliwiający ich stosowanie to wówczas regulują wprost określoną kwestię w procesie,
zasady pozakonstytucyjne - dyrektywy nie uregulowane w Konstytucji
III podział
prawnie zdefiniowane - wymienione i określone w kodeksie postępowania karnego,
prawnie niezdefiniowane - ich obowiązywanie wynika z kilku przepisów razem wziętych.
ZASADA PRAWDY MATERIALNEJ
Nie jest to zasada konstytucyjna, lecz jest ona wskazana w art. 2 § 2 k.p.k. - prawnie zdefiniowana. Zgodnie z tą zasadą organy procesowe są zobowiązane do czynienia wszystkiego, co jest w ich mocy w celu dotarcia do prawdy materialnej i wyciągnięcia odpowiednich wniosków.
Organy procesowe dążą do ustaleń faktycznych, które mogą mieć formę:
procesową - stwierdzenie faktów, do których dochodzi organ w wyniku czynności procesowych,
pozaprocesową - stwierdzenie faktów następuje w czasie postępowania sprawdzającego lub czynności operacyjno - rozpoznawczych. nie maja one na ogół bezpośredniego wpływu na decyzje procesowe.
Poznanie faktów w procesie ma cechy:
probabilistyczne - ustala się prawdopodobieństwo a nie obiektywną pewność,
materialne - o tym czy dochodzi do poznania decyduje udowodnienie, spełnione, gdy zachodzą warunki:
warunek obiektywny - dowody muszą mieć siłę przekonania, bez wątpliwości,
warunek subiektywny - dowody wg osoby decydującej muszą dać pewność, że nie ma innej ewentualności.
ma ono sens, gdy jest prawnie relewantne - do prawdy dochodzi się w granicach i dokładności wyznaczonych przez podmiot danego procesu.
Jednakże zasada ta ulega ograniczeniu ze względu na konieczność uwzględnienia interesów zasługujących na ochronę. Dotyczy to:
prawomocności orzeczenia - sprawa uzyskuje wówczas walor powagi rzeczy osądzonej i nie przysługuje zwyczajny środek zaskarżenia (tzw. res iudicata).
W tej sytuacji obowiązuje zasada „ne bis in idem” - niedopuszczone jest ponowne prowadzenie postępowania w sprawie prawomocnie zakończonej.
humanitaryzm procesu - nie dochodzi się prawdy za cenę podstawowych praw osobistych jednostki.
immunitety procesowe - pozbawiające organy procesowe możliwości wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy,
ograniczenia faktyczne - dotyczące zbierającego dowody (staranność, czas zebrania dowodów, wyposażenie techniczne).
ZASADA OBIEKTYWIZMU
Zgodnie z tą zasadą organ procesowy powinien ustosunkowywać się w sposób bezstronny do stron i uczestników procesu oraz nie powinien nastawiać się kierunkowo do danej sprawy.
Jest tu konieczne spełnienie trzech warunków:
niezawisłość - niezależność organu procesowego - brak układów międzypersonalnych,
Środkiem ochrony przed naruszeniem zasady niezawisłości jest instytucja wyłączenia sędziego. Sędzia może zostać wyłączony i wówczas:
jest w ogóle niezdatny do orzekania - index inhabilis - zgodnie z art. 40 § 1 k.p.k. sędzia jest wyłączony z mocy prawa, gdy:
1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
6) brał udział w niższej instancji w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone lub stwierdzono jego nieważność,
8) brał udział w wydaniu postanowienia o warunkowym umorzeniu postępowania,
9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co, do którego wniesiono sprzeciw.
Nie trzeba wykazać, że udział sędziego w sprawie mógł wywrzeć jakiś wpływ na wynik procesu.
sędzia staje się osobą podejrzana o stronniczość - index suspectus - na mocy art. 41 § 1 k.p.k. Wyłącza się sędziego jeśli istnieje uzasadniona wątpliwość co do jego bezstronności w określonej sprawie. Następuje to na podstawie wniosku. Brak wyłączenia może być przyczyną uchylenia orzeczenia w postępowaniu odwoławczym, jeśli okaże się, że mógł on mieć na jego treść.
przestrzeganie reguły audiatur et altera pars (należy wysłuchać także drugiej strony- przed wydaniem orzeczenia) - sąd powinien wziąć pod uwagę cały materiał dowodowy i wysłuchać argumentów obu stron procesu.
minimalne działanie czynników irracjonalnych (nielogicznych, sprzeczne z rozumem) wpływających na podejmowanie decyzji - chodzi o to by ich oddziaływanie (uprzedzeni, gniew, niechęć) sprowadzić do minimum.
ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI I IN DUBIO PRO REO ORAZ CIĘŻAR DOWODU
ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI
Zgodnie z tą zasadą osobę oskarżoną traktuje się jako niewinną, dopóki nie zostanie jej udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo karne procesowe. Jest to zasada konstytucyjna wynikająca z art. 43 ust. 3 Konstytucji.
Zgodnie z tą zasadą obowiązują dwa nakazy:
traktowanie oskarżonego jako niewinnego - odnoszenie się do niego w taki sposób, jak nie byłby on uznany winnym,
krytyczne nastawienie do wysuniętego przeciw niemu zarzutu.
Obaleniem tej zasady jest tylko „udowodnienie winy” i stwierdzenie tego prawomocnym orzeczeniem sądu, czyli albo prawomocny wyrok skazujący oskarżonego lub prawomocne orzeczenie o warunkowym umorzeniu.
ZASADA IN DUBIO PRO REO - „w przypadku wątpliwości należy orzec na korzyść oskarżonego” - jest to dopuszczalne, gdy wyczerpano wszystkie możliwości ich usunięcia w postępowaniu dowodowym.
CIĘŻAR DOWODU - to powinność udowodnienia ze względu na własny interes prawny - oskarżyciel prywatny, posiłkowy lub powód cywilny o ile nie będą zainteresowani dowodzeniem zasadności swoich twierdzeń, własnych żądań to wówczas proces skończy się dla nich niepomyślnie. Z ciężaru dowodzenia może uwolnić każdy przejmując na siebie ten ciężar - nawet sąd.
OBOWIĄZEK DOWODZENIA - to powinność udowadniania ze względu na cudzy interes prawny. Spoczywa on na adwokacie, oskarżycielu publicznym, przedstawicielu ustawowym. Nie dopełnienie tego obowiązku powoduje pociągnięcie do odpowiedzialności dyscyplinarnej.
ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW
Organy procesowe mogą kierować się swoim przekonaniem, ukształtowanym pod wpływem wiedzy, doświadczenia życiowego i zasad logicznego rozumowania przy ocenie dowodów. Jednakże musza się oni liczyć z:
wszystkimi przeprowadzonymi dowodami - nie wolno wyłączać dowodów istotnych dla sprawy,
zasadami prawidłowego rozumowania,
wskazaniami wiedzy w danej dziedzinie,
wskazaniami z doświadczenia życiowego osoby oceniającej dowody.
Nie jest to zasada konstytucyjna, lecz wynika z art. 7 k.p.k.. Jest ona zasadą kontrolowanej oceny dowodów, tzn. iż organ procesowy musi się wytłumaczyć dlaczego oparł się na tych a nie innych dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych a nadto organ rozpoznaje środek odwoławczy kontrolujący swobodna ocenę dowodów dokonanych przez organ w I instancji.
ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI
Oznacza ona, że organ procesowy powinien zetknąć się ze źródłem i środkiem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym oprze swe ustalenie winien być dowód pierwotny - środek dowodowy pierwotny. Zasada ta jest niezdefiniowana a jej obowiązywanie wynika głównie z przepisów k.p.k.
Wyjątki: dopuszcza się ustalenie faktu za pomocą dowodu pochodnego - jeżeli:
dowód pierwotny nie istnieje lub jest niedostępny,
zachodzi potrzeba dokonania kontroli dowodu pierwotnego,
dowody ze swej istoty są zawsze dowodami pochodnymi (opinia biegłego, protokół),
zastosowania dowodów pochodnych wymaga szybkość i ekonomia procesu.
ZASADA KONTRADYKORYJNOŚCI I INKWIZYCYJNOŚCI
ZASADA KONTRADYKORYJNOŚCI
Wynika ona z przepisów k.p.k. - zgodnie z nią strony maja prawo do walki o korzystne dla siebie rozstrzygniecie.
Zachodzi ona wówczas, gdy spełnione są warunki:
możliwie dokładne oznaczenie przedmiotu procesu sporu, podanie do wiadomości stronom istoty odpowiedzialności karnej, cywilnej za popełniony czyn,
istnienie przeciwstawnych sobie stron toczących spór oraz organu rozstrzygającego ten spór - tzn. w procesie musi istnieć przynajmniej trójstronny stosunek procesowy: oskarżyciel - oskarżony - organ procesowy.
równouprawnienie stron wiodących spór - zasadą jest przyznawanie tego samego prawa do udziału w posiedzeniach i w rozprawie oskarżonego i pokrzywdzonego a w razie tymczasowego aresztowania podejrzanego - jego obrońcy,
niezbędne minimum dyspozycyjności stron - w procesie należy zapewnić stronom swobodę i możliwość udziału w procesie, składanie wniosków, zaskarżanie decyzji procesowych. Przejawem tej zasady jest np. prawo stron do zadawania w pierwszej kolejności (przed sądem) pytań osobom przesłuchiwanym - art. 370 § 1 k.p.k.
ZASADA INKWIZYCYJNOŚCI
Rządzi dochodzeniem i śledztwem - zgodnie z tą zasadą w procesie nie ma miejsca dla stron procesowych i badanie sprawy należy przede wszystkim do organu procesowego. Jest to zasada przeciwna zasadzie kontradyktoryjności. Zasada ta ułatwia szybsze przeprowadzenie postępowania przygotowawczego.
Jednakże zezwala ona na pewne cechy zasady kontradyktoryjności, np. na
obowiązkowe przesłuchanie podejrzanego z udziałem ustanowionego obrońcy (art. 301 k.p.k.)
prawie do składania wniosków o czynnościach śledztwa lub dochodzenia (art. 315 k.p.k.)
udziale stron w przesłuchaniu biegłego (art. 318 k.p.k.)
ZASADA LEGALIZMU I OPORTUNIZMU ORAZ KONSENSUALIZMU PROCEDURY KARNEJ
ZASADA LEGALIZMU
Zgodnie z tą zasadą organ procesowy powołany do ścigania przestępstw zobowiązany jest do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania karnego od chwili gdy powziął on uprawdopodobnioną wiadomość o przestępstwie, które ścigane jest z oskarżenia publicznego. Zasada ta wynika z art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k., która zabrania wszczęcia postępowania i nakazuje umorzenia już wszczętego, jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma.
Przeciwną zasadzie legalizmu jest ZASADA OPORTUNIZMU. Zasada ta wskazuje, że organ procesowy może odstąpić od wszczęcia postępowania jeśli wzgląd na interes społeczny uczyni postępowanie karne w danej sprawie niecelowym.
Zasada legalizmu dopuszcza 3 wyjątki na rzecz zasady oportunizmu, dotyczy to:
umorzenia „absorpcyjnego” postępowania w sprawie o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, jeżeli orzeczenie kary wobec oskarżonego byłoby niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwa a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia,
świadka koronnego - umarza się postępowanie przeciwko sprawcy przestępstw, jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie, które mogły przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub im zapobieżenia,
umorzenie postępowania przeciwko nieletnim - o ile orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na orzeczone środki w innej sprawie.
W pewnym sensie odstępstwem od zasady legalizmu jest zawarcie POROZUMIENIA, które pozwala skrócić proces, urealnić wykonanie wyroku, zaoszczędzić wydatki na wymiar sprawiedliwości, ale które jednocześnie rażąco redukuje odpowiedzialność karną oskarżonego i kłóci się z poczuciem sprawiedliwości.
Można wyróżnić następujące porozumienia (klasyczne):
skazanie bez rozprawy - sąd może skazać oskarżonego za występek zagrożony karą do 5 lat pozbawienia wolności stosując nadzwyczajne złagodzenie kary, lub odstąpić od jej wymierzenia - art. 335, 343 k.p.k.
skrócona rozprawa - bez przeprowadzenia postępowania dowodowego na wniosek oskarżonego w rozprawie głównej, o ile zarzucono mu występek zagrożony karą do 8 lat pozbawienia wolności - oskarżony może zostać skazany i wymierzona mu określona kara lub środek karny (art. 387 k.p.k.)
porozumienie oskarżonego z pokrzywdzonym co do naprawienia szkody lub zadośćuczynienia uzasadnia warunkowe umorzenie - art. 341 § 3 k.p.k.
ZASADA PRAWA DO OBRONY
Jest to zasada konstytucyjna - art. 42 ust. 2, zgodnie z którą oskarżony ma prawo bronić się w procesie i korzystać z pomocy obrońcy.
Z zasady tej wynikają dwa pojęcia obrony:
materialna - polegającą na podejmowaniu przez jakąkolwiek osobę wszelkich czynności procesowych w celu obrony interesów oskarżonego w procesie (składanie wniosków, przytaczanie argumentów i kontrargumentów).
Zgodnie z art. 74 § 1 k.p.k. oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności, ani obowiązku dostarczenia dowodów na swoja niekorzyść. Ma on też prawo do pouczenia go o prawie do obrony. Należy zauważyć też, iż kłamstwo oskarżonego jest bezkarne, nie ma on prawa do nakłaniania innych osób do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień. Nie może również składać fałszywego pomówienia kogoś o przestępstwo nie pozostające w związku z postawionym mu zarzutem.
formalna - polega na korzystaniu z pomocy obrońcy. Obrońcą w polskim prawie w procesie karnym może być jedynie adwokat (wyjątkowo aplikant adwokacki).
Korzystanie z obrońcy może być obligatoryjne lub fakultatywne:
Obligatoryjnie - gdy oskarżony jest nieletni, niewidomy, niemy, głuchy, zachodzi wątpliwość co do jego poczytalności, nie włada językiem polskim, sąd uzna to za niezbędne itd.
Wyróżnia się też obronę:
z wyboru jeśli sam oskarżony powołuje obrońcę,
z urzędu - powołuje prezes sądu w dwóch przypadkach:
gdy obrona jest obligatoryjna a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru
na wniosek oskarżonego - gdy nie jest w stanie ponieść kosztów obrony z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
OBROŃCA W PROCESIE - nie ma prawa podejmowania żadnych czynności niekorzystnych dla oskarżonego (art. 86 § 1 k.p.k.). Ma stanowisko samodzielne. Jego udział nie wyklucza osobistego udziału w postępowaniu samego oskarżonego (art. 86 § 2 k.p.k.). Może on bronić kilku oskarżonych, o ile ich interesy nie pozostają w sprzeczności.
Oskarżony nie może zaś mieć jednocześnie więcej niż 3 obrońców - art. 77 i 85 § k.p.k.
ZASADA PUBLICZNOŚCI
Zasada konstytucyjna - art. 45 ust. 1 - wiadomości o procesie karnym powinny być dostępne społeczeństwu. Rozprawa sądowa jest jawna - art. 355 k.p.k. z pewnymi wyjątkami, np.:
z powodu możliwości wywołania zakłócenia spokoju publicznego, obrazy dobrych obyczajów, ujawnienia prawnie strzeżonej tajemnicy, naruszenia ważnego interesu prywatnego - art. 360 § 2 k.p.k.,
gdy zażądała tego osoba, która złożyła wniosek o ściganie,
gdy odczytuje się protokół zeznań świadka incognito i de fakultatywnie gdy choć jeden z oskarżonych jest nieletni.
Do wyłączenia jawności rozprawy upoważniony jest tylko cały skład sądzący.
Postępowanie przygotowawcze i wykonawcze są natomiast niejawne, można jednak zezwolić (prowadzący śledztwo lub dochodzenie) dziennikarzowi na publikacje wiadomości z postępowania przygotowawczego - art. 241 § 1 kk.
ZASADA UCZCIWEGO PROCESU
Zgodnie z tą zasadą organy procesowe powinny prowadzić postępowanie rzetelnie z poszanowaniem godności człowieka i bez uzasadnionej zwłoki.
Zasadę tę wyrażają wytyczne skierowane do organu procesowego:
traktowanie uczestników lojalnie - bezwzględnie dotrzymywanie obietnic, nie wprowadzanie w błąd co do zamierzonych czynności, nie dotyczy to stosowanych taktyk kryminalistycznych,
respektowanie poczucia godności uczestników czynności procesowych - nie wolno obrażać, wykpiwać, poniżać kogokolwiek bez względu na to z kim ma się do czynienia,
informowanie uczestników o ich uprawnieniach - tam gdzie jest to bezwzględnie nakazane,
prowadzenie postępowania szybko, dążąc do tego aby rozstrzygniecie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie,
wybieranie takiego zachowania (w razie kolizji zasad procesowych i braku jasnego uregulowania), które jest najbardziej przyzwoite we własnym sumieniu niż w oczach osób postronnych.