REHABILITACJA PO RADIOTERAPII
W wyniku radioterapii dochodzi do zmian tkankowych, które można podzielić na :
- ostre, rozpoczynające się podczas leczenia i mogące trwać do 2 miesięcy po jego zakończeniu;
- podostre trwające od 2-6 miesięcy po radioterapii;
- późne, powyżej 6 miesięcy po zakończeniu leczenia.
Radioterapia nie tylko wpływa degeneracyjnie na komórki nowotworowe, ale również na tkanki zdrowe, powodując zmianę ich funkcji i strukturę. Mowa tu o skórze, tkance nerwowej, tkance łącznej, a w przypadków narządów szpik kostny, serce, płuca i naczynia chłonne.
W przypadku skóry dochodzi do:
- uszkodzenia warstwy komórek podstawnych,
- zmiany zapalne,
- zaczerwienienie, świąd, bolesność i złuszczenie naskórka
- przesączanie surowicy
- zwolnienie gojenia się ran
Najczęściej zmiany te ustępują po leczeniu, chociaż czasami mogą się utrzymywać przez wiele tygodni prowadząc do zmian włóknistych w tkance a w konsekwencji teleangiektazje.
Działając na szpik kostny powoduje niszczenie komórek krwiotwórczych, w wyniku czego może dochodzić do:
- neuropenii, prowadzącej do obniżenia odporności i zwiększonego ryzyka infekcji;
- niedokrwistości, będącej przyczyną zmniejszania zdolności wysiłkowej i zmęczenia;
- małopłytkowości, sprzyjając łatwym krwawieniom.
W przypadku tkanki nerwowej możemy się spodziewać jako efektu ubocznego radioterapii:
- zaburzeń czucia,
- niedowładów lub porażeń
- objawów uszkodzenia OUN (np. zaburzenia koordynacji, czy równowagi)
Radioterapia może doprowadzić do zwłóknienia naczyń wieńcowych, choroby niedokrwiennej serca, kardiomiopatii a także niewydolności serca. W układzie oddechowym są to: uszkodzenie pęcherzyków płucnych, zapalenie płuc, zwłóknienie śródmiąższowe oraz obturacyjnego zaburzenia czynności układu oddechowego.
Działanie energii promienistej na układ pokarmowy powoduje:
- zapalenie błony śluzowej
- zaburzenia wydzielania śliny,
- zaburzenia żucia, połykania, odczuwania smaku
- wymioty, biegunka.
Celem rehabilitacji jest łagodzenie skutków ubocznych, zapobieganie zaburzeniom czynnościowym oraz przywracanie sprawności psychofizycznej. Ze względu na podwyższone ryzyko infekcji rehabilitację należy prowadzić indywidualnie lub w bardzo małych grupach. W związku z częstymi zaburzeniami ze strony układu oddechowego należy wykonywać: ćwiczenia oddechowe, oklepywanie, pozycje drenażowe, inhalacje czy skuteczny kaszel.
Dla zapobiegania przykurczom ważne są pozycje ułożeniowe, ćwiczenia czynne łagodne redresje, ćwiczenia wytrzymałościowe o charakterze interwałowym 60-80% częstości tętna max (220- wiek), bądź oporowe 50-70% maksymalnych zdolności chorego. W obszarze napromienianej okolicy nie wolno stosować energii cieplnej, masażu, terapii manualnej, oraz używać jakichkolwiek substancji.
REHABILITACJA PO LECZENIU SYSTEMOWYM
Stosowanie chemioterapii ma swoje skutki uboczne już podczas trwania leczenia, są to nudności i wymioty, odczyny naczyniowe. Inne w ciągu dni i tygodni to: neuropenia, infekcje, zapalenia błon śluzowych, zaś po latach mogą się pojawić powikłania narządowe i nowotwory wtórne.
W obrazie klinicznym dominuje obniżona sprawność w wykonywaniu czynności dnia codziennego, w wyniku, czego dochodzi do znużenia, zniechęcenia i depresji. Istotną grupę stanowią zaburzenia natury psychospołecznej, związane z długotrwałym leczeniem, utratą włosów, zaburzeniami pożycia seksualnego.
W zależności od czasu wystąpienia następstw chemioterapii można wymienić:
- ostre (nudności, wymioty)
- wczesne (4-6 tygodni) - uszkodzenia szpiku, zapalenie błon śluzowych, wypadanie włosów;
- opóźnione (od kilku do kilkunastu tygodni)- zwłóknienie miąższu, uszkodzenia nerek, układu nerwowego;
- późne (po kilku miesiącach lub latach)- uszkodzenia gonad, nowotwory wtórne.
W obrębie jamy ustnej i przewodu pokarmowego działanie jest podobne jak w radioterapii.
Wypadanie włosów to kolejny dobrze znany skutek, aż do całkowitej ich utraty, wysychanie skóry, jej przebarwienie oraz wysypka. Wolniejszy wzrost paznokcia bądź białe przebarwienia.
Leczenie nowotworów złośliwych prowadzi do zaburzeń w układzie odpornościowym a szczególnie uszkodzenia limfocytów T i B.
Program rehabilitacji należy ustalić indywidualnie dla każdego chorego, powinien mieć na niego wpływ: stan sprawności, rodzaj leczenia, zaawansowanie choroby i jej rokowanie. Zalecana aktywność fizyczna jest taka sama jak w przypadku po leczeniu napromienianiem.
ZABURZENIA CZYNNOŚCI UKŁADU RUCHU
Zarówno choroba nowotworowa jak i jej leczenie doprowadzają do dysfunkcji w obrębie narząd u ruchu. Najczęściej mamy do czynienia z ograniczeniem zakresu ruchu oraz osłabieniem siły mięśniowej, również rozległe blizny mogą zaburzać czynność tego układu. Konsekwencją tego mogą być wady postawy i zmiany przeciążeniowo- zwyrodnieniowe stawów. W niektórych przypadkach może dochodzić do spowolnienia lub zahamowania wzrostu kości, zniekształceń w obrębie stawów, tworzenia wyrośli chrzęstno-kostnych a nawet martwicy kości.
W związku z powyższym można sobie postawić następujące cele:
- zapobieganie ograniczeniom ruchomości i osłabienia siły mięśniowej
- zapobieganie wadom postawy.
Uzyskujemy je przez:
- ćwiczenia czynne wolne i w odciążeniu, wspomagane, samowspomagane, PIR
- w okresie pooperacyjnym prawidłowe układanie kończyny żeby wyeliminować przykurcze
- dbać o ruchomość blizny
- stosowanie autoredresji i wyciągów redresyjnych
- ćwiczenia izometryczne
- marsz,
- ćwiczenia w wodzie
ZABURZENIA UKŁADU ODDECHOWEGO
Reakcja tkanki płucnej na promieniowanie jonizujące przebiega w 4 fazach:
przekrwienie (trwające od kilku godzin- kilku dni) i nadmierne wydzielanie śluzu przez nabłonek oskrzelowy oraz infiltracja przez granulocyty i degeneracja naczyń chłonnych,
pogłębienie fazy pierwszej
reakcje zapalne płuc- granulocyty zastępowane są przez makrofagi i komórki gigantyczne
zwłóknienia- dochodzi do rozrostu nabłonka oskrzelowego.
Po naświetlaniach obserwuje się zmniejszenie pojemności życiowej płuc, upośledzenie dyfuzji, zwiększony opór w drogach oddechowych.
Główne cele rehabilitacji oddechowej, to zapobieganie zaburzeniom czynności układu oddechowego oraz przywracanie sprawności tego układu. Wybór toru oddychania i zastosowanie odpowiednich ćwiczeń zależy od lokalizacji dolegliwości bólowych, szczególnie, jeśli bolesność ta dotyczy rany pooperacyjnej. Efektywny kaszel, tapotaż ręczny, masaż wibracyjny, picie ciepłych płynów, to jedne z metod usprawniania układu oddechowego. Przebieg zaburzeń oddechowych po leczeniu nowotworów złośliwych wykazuje, że we wczesnym okresie po zakończeniu leczenia, stwierdza się duże ich nasilenie, które ustępuje w ciągu kilku-kilkunastu miesięcy, prowadząc do normalizacji, a po kilku latach powraca z podobnym lub większym nasileniem.
ZABURZENIA UKŁADU KRĄŻENIA
W wyniku leczenia nowotworów złośliwych może dojść do powikłań miejscowych i ogólnych układu krążenia. Do powikłań miejscowych zalicza się zwłóknienie ścian naczyń krwionośnych i serca. Ponadto wymienia się: zaburzenia rytmu serca i przewodzenia, wysięk osierdziowy, ostre zapalenie osierdzia.
Do ogólnych powikłań zalicza się uszkodzenia szpiku kostnego, obniżenie poziomu czerwonych ciałek krwi, białych krwinek i płytek krwi.
Zarówno radioterapia jak i chemioterapia wpływają znacząco na poziom wydolności wysiłkowej obniżając ją. Utrudnione jest wykonywanie większości czynności codziennych oraz prac domowych, wymagających przeciętnego wydatku energetycznego.
Celem rehabilitacji jest przywracanie sprawności układu krążenia oraz zapobieganiu zaburzeniom wynikającym zarówno z leczenia jak i długiego unieruchomienia.
Oprócz standartowych ćwiczeń, proponuje się wysiłki interwałowe, trening ciągły, trening oporowy. Dzięki systematycznym ćwiczeniom dochodzi do wzrostu objętości i masy mięśnia sercowego, zwiększa się unaczynienie i średnica głównych tętnic wieńcowych, wzrasta objętość krwi (15-20%).
ZABURZENIA UKŁADU NERWOWEGO
Do objawów ogólnoustrojowych zaburzeń układu nerwowego po leczeniu nowotworów złośliwych zalicza się:
- wzmożenie ciśnienia śródczaszkowego
- zespół psychogeniczny, objawiający się osłabieniem sprawności umysłowej, zaburzeniami pamięci
- uogólnione napady padaczkowe
- obrzęk mózgu
- gorączkę
- osłabienie
- niechęć do jedzenia, chudnięcie
- nocne poty.
Celem fizjoterapii jest :
- profilaktyka odleżyn, przykurczy, powikłań oddechowych i zapalno-zakrzepowych
- kompensacja brakujących czynności
- przejście na rehabilitację adaptacyjną tzn. nauczenie chorego żyć z objawami uszkodzenia układu nerwowego, przy braku możliwości ich skompensowania.
Realizacja tych celi może się odbywać:
- ćwiczenia oddechowe
- częste zmiany pozycji
- ćwiczenia bierne objęte porażeniem
- pionizację bierną a potem czynną
- naukę samoobsługi
- zaopatrzenie ortopedyczne
- przystosowanie warunków mieszkaniowych do możliwości pacjenta.