4) Henryk Domański „Ewolucja elementów kształtujących strukturę społeczną w warunkach transformacji systemowej” w: „Społeczeństwo polskie wobec wyzwań transformacji systemowej”
Trzonem gradacji społecznej w większości krajów są: hierarchia edukacyjna, status zawodowy i nierówności dochodów. W Polsce w ostatnich latach występuje krystalizacja tego układu.
W latach 80-tych tendencją dominującą był słaby związek zarobków z wykształceniem (dekompozycja). Jeżeli wyższe kwalifikacje nie są odpowiednio opłacane, to ludzie nie mają motywacji, aby się kształcić, zajmować pozycje wymagające inwestycji edukacyjnych, a elita zawodowa nie czuje się zobowiązana do wykonywania przypisanych jej obowiązków, tak jak powinna. Sprawia to, że mechanizm społeczny jest wadliwy i aby go usprawnić trzeba dążyć do ściślejszego powiązania wykształcenia i pozycji zawodowych z dochodami.
Bardziej złożone kwalifikacje powinny być wynagradzane wyżej w miarę zbliżania się do systemu, gdzie większy wpływ na zasady dystrybucji uzyskuje wycena kwalifikacji zawodowych przez zapotrzebowanie zgłaszane samorzutnie przez rynek pracy.
Zmiany w zasadach dystrybucji postępują w kierunku większej zbieżności pomiędzy dochodami, a atrybutami jednostek będących formalnym tytułem do otrzymywania wynagrodzeń. Przekłada się to na krystalizację wymiarów uwarstwienia w aspekcie makrostrukturalnym. Jest to świadectwo rekompozycji-procesu odchodzenia od sytuacji stosunkowo znacznego rozchwiania ekonomicznego wymiaru stratyfikacji, hierarchii wykształcenia i pozycji zawodowej.
Polska została porównana z Bułgarią, Czechami, Rosją, Słowacją i Węgrami: pod względem procesu rekompozycji układu uwarstwienia. Badania przeprowadzono w 1993 r.(Polska 1994r.).
4 cechy jako wskaźniki usytuowania na drodze do rozwiniętych społeczeństw:
stopień merytokracji w zasadach wynagradzania (merytokratyczne wynagradzanie uznaje silną zależność od profesjonalnej wiedzy, posiadanych przez ludzi kwalifikacji i złożoności wykonywanego zawodu).
hierarchia podstawowych warstw społeczno-zawodowych
dynamika mobilności społeczno-zawodowej
poziom dochodów
Ad1.
Polska w czołówce razem z Węgrami. Przeciętne różnice zarobków między każdym z kolejnych poziomów wykształcenia wynosiły 4,8% średniej dla całej zbiorowości. Stosunkowo najlepiej opłacane były też stanowiska kierownicze-2,7% w miarę przechodzenia na wyższy stopień hierarchii. W Bułgarii i Rosji awans edukacyjny zapewniał stosunkowo mniejsze lub wręcz żadne korzyści finansowe.
2. Pozycja prywatnych przedsiębiorców jest symbolem zmian ustrojowych. W Polsce i na Węgrzech właściciele firm mają niższe dochody niż kadry kierownicze i inteligencja, które usytuowane są na szczycie hierarchii. Przeciwieństwem jest Rosja, gdzie luka w zakresie konsumpcyjnych potrzeb ludności nie mogła ulec tak szybko wypełnieniu, a prywatyzacja gospodarki dokonała się tam wolniej. Zarazem firmy prywatne nie natrafiły na barierę konkurencji, w takiej skali jak w Polsce czy na Węgrzech.
3. Metabolizm makrostruktur społecznych jest ciągłym procesem, obejmującym zarówno rozwój i spadek liczebności podstawowych klas, warstw i grup społeczno-zawodowych, jak również mobilność, czyli dokonujące się pomiędzy nimi przepływy-ludzie zmieniają przynależność zawodową, bywa, że stają się członkami innych klas.
W latach 1988-94 zwiększył się udział prywatnych przedsiębiorców wśród ogółu czynnych zawodowo( z 6,1% do 13,8%), wzrósł odsetek inteligencji, skurczyła się liczebność kategorii robotników niewykwalifikowanych. Rośnie liczebność najbardziej wykwalifikowanych kadr pracowników umysłowych, wykonujących role zawodowe o najwyższej złożoności.
We wszystkich krajach mobilność wzrosła.
4. Różnice w poziomie dochodów: suma dochodów uzyskiwanych średnio przez 3 miesiące w gospodarstwach domowych. Wielkości zostały zrelatywizowane do liczebności rodzin i wyrażone w dolarach. Dochód najwyższy na Węgrzech 147 dolarów, Polska na 3 miejscu-93 dolary. Rosja tylko 23 dolary.
Okres po 1989 roku przyniósł następujące główne tendencje:
zwiększenie się siły związku wykształcenia i pozycji zawodowej z zarobkami
wzrost ceny rynkowej dyplomów wyższej uczelni
wzrost opłacalności (na rynku pracy) stanowisk kierowniczych
przesunięcie w ekonomicznym wymiarze stratyfikacji na rzecz relatywnego awansu kadr menedżerskich i inteligencji, przy obniżaniu się pozycji średniego i drobnego biznesu, kategorii robotniczych i właścicieli gospodarstw rolnych
upodabnianie się systemu uwarstwienia społecznego w Polsce do hierarchii stratyfikacyjnych w krajach zachodnich
Polska zajmuje zaawansowaną pozycję na skali westernalizacji. Rośnie obecność orientacji na sukces, indywidualizmu, kształtuje się styl życia nazywany „klasą średnią”.
2