Średniowieczna proza polska
Kazania świętokrzyskie:
jest to najdawniejszy zabytek prozy naszej, prawdziwie staropolskiej; dochowały się one w odpisie (w skrawkach pergaminowych) z czasu około połowy wieku XIV, ale język jest starszy;
Kazanie 1. Na dzień św. Michała:
na początku rękopis uszkodzony;
król asyryjski kpił z króla Ezechiasza, że ufa Bogu tak bardzo, że porywa się na potężniejszą armię Asyryjczyków; król i jego lud udali się modlić do świątyni; Bóg wysłuchał modlitw pokornego ludu i zesłał anioła, który rozgromił wojska asyryjskie (185 tys.); tak Bóg zsyła aniołów aby wierzący mogli usunąć to co im grozi;
po piąte (zapewne w zniszczonej części były też inne argumenty obecności aniołów w naszym życiu) aniołowie są zsyłania „na nauczenie naszego nieumienia”; przywołanie postaci anioła z Apokalipsy św. Jana (trzymał księgę dnia ostatecznego);
po ósme - aniołowie zesłani są „na oświecenie naszego sumienia” - przykład z Księgi Sędziów;
po dziewiąte - aniołowie będą towarzyszyć zbawionym w raju;
Kazanie 2. Na dzień św. Katarzyny:
kazanie rozpoczyna cytat z Pieśni nad pieśniami: „ Wstań, pospiesz się, przyjaciółko moja, i pójdź!” autorstwa Salomona;
autor kazań odnosi te słowa do postaci św. Katarzyny (która została wezwana do świętości), a także do każdego wiernego (powołanie do królestwa niebieskiego);
w Piśmie Świętym słowo „Wstań” wypowiadane przez Boga pada czterech aspektach; skierowane do: siedzących (ci którzy „lenią się” w czynieniu dobra), leżących (ci, którzy „kochają się we złem”), śpiących (ci, którzy są zatwardziali w grzechu) i umarłych (tych, którzy „w miłości bożej rozpaczają”);
do tych, którzy „siedzą” Bóg mówi „Wstań” z czterech powodów: nie zwracają uwagi na „będące dobro”; rozkoszują się w tym co doczesne; nie pamiętają jaki maja osiągnąć cel (zbawienie); nie pilnują się nawzajem; o nich pisze św. Łukasz: „Ślepy siedział koło drogi”; tak nie postępowała św. Katarzyna;
ci którzy „leżą” są porównani do paralityka z Ewangelii św. Łukasza, którego Chrystus uzdrowił; oznacza on człowieka pogrążonego w grzechach, nie troszczącego się o zbawienie; św. Katarzyna nie tylko wiodła cnotliwe życie, ale i nawracała grzeszących;
ludzie śpiący - zawzięci w swym grzechu, są jak więźniowie w ciemnicy; o nich św. Łukasz pisał „Tej nocy był Piotr śpiący”;
czwarty rodzaj, to ludzie śpiący - rozpaczający o łasce Bożej; następuje dłuższy tekst łaciński z Pisma św. tudzież legendy o św. Katarzynie;
zakończenie: wzywające do powstania z grzechu i pośpieszeniu do królestwa niebieskiego;
Kazanie 3. Na dzień św. Mikołaja:
zachowany tylko urywek: „[…] Tymi słowy mędrzec fali świętego Nikołaja [z sk]utka dwojakiego barzo znamienitego i fali ji pirzwiej z jego […]”
Kazanie 4. Na dzień Bożego Narodzenia:
na świat przychodzi Zbawiciel - „Zbawi król lud twój od grzechów”; wierni powinni oczekiwać przyjścia Chrystusa w ich serca, ponieważ zgładzi wszelki grzech; Chrystus po to przychodzi na świat, by wyrwać wierzących z rąk śmierci wiecznej;
autor nawołuje do odrzucenia grzechu i przygotowania serca dla Zbawiciela; dlatego wierni wołają w Kościele: „Przyjdź, Panie, i nie zwlekaj, odpuść grzechy ludowi twemu izraelskiemu”;
Chrystus przychodzi w ubóstwie, aby wierni nie narzekali na niedostatek (daje przykład); nie narodził się wśród kosztowności; pokłon oddawały mu wół i osioł; owinięty był chustką; ten, który współrządził z Bogiem w niebie - narodził się w żłóbku;
Zbawiciel narodził się też po to, by wierni nie pysznili się oddając się diabłu; przeciwstawił tej pysze swoją pokorę;
podsumowanie: „(…) idzie [tobie król praw]dziwy, bo niekomemu krzywdy nie uczynkał; idzie tobie krol wieczny [wieczny i]żby ty s nim na wieki kr olewał; idzie tobie krol ubogi, by ty [w ubostwie] nie styskował; idzie tobie krol śmierny, by ty nie bujał”;
Kazanie 5. Na święto Trzech Króli:
cytat: „Gdzie jest nowo narodzony król żydowski?”; tym pytaniem trzej królowie wyrazili trzy pragnienia: znalezienie szukanego Zbawiciela; poznanie tego „krolewica żądnego pokoju”; obdarowanie Zbawcy;
nazwanie Jezusa królem ludu żydowskiego dokonało się w Piśmie Świętym w trzech miejscach: podczas jego narodzenia; czynienia przez niego cudów oraz śmierci krzyżowej;
Chrystus w trzech rzeczach przewyższa innych królów: jest miłościwszy, mocniejszy i szczodrzejszy;
trzej królowie pospieszyli do Betlejem widząc gwiazdę, aby dać dary Chrystusowi (bo jest miłościwszy); oddali mu pokłon (jest mocniejszy) i ofiarowali mu dary (jest szczodrzejszy);
Jezus jest miłościwszy w trzech rzeczach: w miłym wabieniu (żebyśmy czynili lepszą pokutę); w długim czekaniu (żebyśmy się do niego spieszyli); w rychłym odpuszczeniu (żebyśmy nie rozpaczali w jego miłości);
w trzynaście dniu od Bożego Narodzenia mamy powtórzyć gest trzech królów (oddać chwałę Bogu); w zamian Jezus ofiaruje nam: złoto (miłosierdzie), kadzidło (nabożne modlenie) i mirrę (ciała udręczenie) - przez te dary można zyskać miłość Boga;
Jezus jest mocniejszy, bo: ustawicznie zwycięża; mocno włada i posiada wielkie bogactwo;
Kazanie 6. Na Gromniczną:
cytat: „Oczy moje widziały zbawienie moje” (św. Łukasz); słowa te napisane zostały na chwałę tego święta; wypowiedział je starzec Symeon, kiedy zobaczył dzieciątko Jezus w świątyni (w dzień ofiarowania);
w słowach tych zawarte są dwie rzeczy: radość człowieka z objawienia się Zbawiciela oraz szczęście z możliwości oglądania Syna Bożego;
następuje wyliczenie osób biblijnych, które widziały objawienie Boga: Abraham (pod postacią trzech mężów), Mojżesz (w krzewie gorejącym), Ezechiel (siedzącego na wysokim tronie), św. Jan (pod postacią baranka pokornego) oraz Symeon (dzieciątko Jezus przed śmiercią);
Kazania gnieźnieńskie:
pochodzą z końca wieku XIV; wchodzą one w skład obszerniejszego kodeksu, który zawiera przeszło 100 kazań łacińskich oraz 10 polskich; zwrot do słuchaczy: „Dziatki miłe”;
Kazanie 1. Na Boże Narodzenie:
cytat łaciński z proroctwa Izajasza: „Chłopiec narodził się”;
aniołowie ogłaszali narodzenie się Jezusa podobnie jak posłańcy narodziny syna królewskiego; aniołowie śpiewali „Chwała na wysokości Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli”; św. Łukasz pisał, iż jest najmniejszym posłem od Chrystusa; głosił, że narodzone dzieciątko zbawi świat; radość niebios z narodzenia;
wyjaśnienie czasu narodzenia Pana: „gdy stare lato schodzi, a nowe przychodzi” - ponownie przyjdzie na świat podczas sądu ostatecznego (koniec starego świata); od dnia narodzenia przybywa dnia, a ubywa nocy - człowiek wezwany do wiekuistej światłości; światłem zostaje nazwany Chrystus;
zakończenie: prośba do Boga o zbawienie przez dary Ducha św. i za pośrednictwem Maryi (modlitwa anioła Gabriela: „Zdrowaś Maryjo”);
Kazanie 3. O św. Janie Chrzcicielu:
w rękopisie na czele kazania cytat łaciński z Ewangelii św. Łukasza;
autor przestrzega, by nie szukać sobie chwały na tym świecie (zaszczytów, wyrazów szacunku i chwały od innych); chwała przynależy się wyłącznie Jezusowi Chrystusowi;
przywołanie obrazu złych królów: Achaba, który na prośbę swej żony Jezabel, kazał ściąć wielu proroków (został do niego wysłany Eliasz); Herod, który kazał ściąć Jana Chrzciciela;
Jan Chrzciciel, jako wzór kaznodziei: upominał i ganił Heroda, nie obawiając się jego gniewu; nie miał względu na dobra materialne (np. probostwa, tytuł biskupi - jak współcześni duchowni); św. Łukasz przedstawił rodziców Jana - ludzi pobożnych i bogobojnych (nie byli pochlebcami króla); z tego powodu ludzie wierzyli Janowi (pochodził z dobrej rodziny);
Beda, zwany Venerabilis (uczony uniwersalny z VII i VIII w.) uważał, iż Bóg daje dobrym ludziom mało potomstwa, aby nie wielbili dzieci przed ludźmi lecz przed Bogiem; dlatego Jan był jedynym synem św. Elżbiety (autor podkreśla, że nie ma nic przeciwko wielodzietności);
zakończenie: aby być tak samo wywyższonym przez Boga, jak Jan Chrzciciel, należy doświadczyć darów Ducha św. i pomocy Panny Maryi - modlitwa „Zdrowaś …”;
Kazanie 5. O św. Wawrzyńcu:
na początku cytat łaciński z Ewangelii św. Jana;
autor wypowiada się na temat świętości; Chrystus obiecuje, że ci, „którzy czynią wolę ojca” dostanie się do królestwa niebieskiego;
chcąc czynić wolę ojca należy: trwać w wierze chrześcijańskiej (wyrażać ją w czynie i mieć w sercu) oraz zachowywać „te dary, cóż za darmo dany, ukazując nam jedną drogę, jąż mamy do królestwa niebieskiego przyć”;
wśród wielu darów, za darmo danych, autor omawia znaczenie chrztu; dany jest każdemu człowiekowi (nawet ułomnemu); aby nie utracić tego dary, należy wyszczekać się grzechu śmiertelnego; nie można jednak wychodzić z założenia, że jeśli się zgrzeszyło utraciło się dar chrztu na zawsze - należy się spowiadać i pokutować;
nie można uważać, że nie jest się w stania być świętym - każdy wierzący ma być świętym; św. Wawrzyniec postępował zgodnie z wskazaniami Chrystusa, dlatego cieszy się radością obcowania z Bogiem w niebie; zakończenie: należy modlić się o dary Ducha św. i pośrednictwo Maryi, aby uzyskać zbawienie;
Kazanie 6. O św. Bartłomieju:
na początku cytat łaciński z Ewangelii św. Łukasza;
Chrystus powołał apostołów, aby przebywali między ludźmi; dał im wskazanie, by byli mądrzy jak węże: w czasie zagrożenia chowa on swoją głowę, nie troszcząc się o ciało (postępował tak św. Bartłomiej - chronił swą głowę, tzn. wiarę w Chrystusa); wąż zrzuca starą skórę, chcąc się odmłodzić (wierzący powinni zrzucać starą skórę tzn. grzechy);
św. Bartłomiej dał się obedrzeć ze skóry; działał jako misjonarz w Indiach - nawrócił tam króla; biskupi zachęcali świętego do ochrzczenia brata króla; król rozgniewał się (nie chciał odchodzić od bóstw) i rozkazał przywiązać Bartłomieja do pręgierza, tam go zbić i obedrzeć ze skóry, a następnie ściąć; misjonarz zrzucił więc skórę dla królestwa niebieskiego;
dlatego człowiek stając do starcia z nieprzyjacielem zrzuca z siebie ubranie - tak samo święci zrzucili nie tylko odzienie walcząc ze złem; wierni także mają zrzucić warstwę grzechu stając do starcia z diabłem;
Bartłomiej odrzucił od siebie bogactwo (był książęcego rodu); był pokorny wobec katów; ciało jest nieczystym odzieniem; Bartłomiej był jak nowo pasowany rycerz Chrystusowy - zrzucił z siebie stare ubranie (jak według zwyczaju czyniono);
kolejny przymiot węża: jeśli się go zaklina, jedno ucho przykłada do ziemi, drugie zasłania ogonem (by nie słyszał); ogonem zasłonięte ucho to pamięć o śmierci, zaś przyłożone do ziemi to pamięć, iż człowiek został stworzony z ziemi i w proch się obróci (nie stworzono go z powietrza, by nie był zbyt pyszny; z ognia - by nie był gniewliwy; ani z wody - by nie był nieczysty; stworzony jest z ziemi, bo ma być skromny); św. Bartłomiej odznaczał się tą cechą węża;
zakończenie: zbawienie osiągniemy jedynie przez dary Ducha św. i wstawiennictwo Matki Boskiej (modlitwa „Zdrowaś …”);
Psałterz floriański czyli królowej Jadwigi:
trójjęzyczny (łaciński, polski i niemiecki); jest zabytkiem z wieku XIV;
zamieszczono przekład: Psalmu 2 (Dlaczego narody się buntują, czemu ludy knują daremne zamysły?), Psalmu 3 (Panie, jakże wielu jest tych, którzy mnie trapią.), Psalmu 11 [10 wg Wulgaty] (Do Pana się uciekam; dlaczego mówicie : „Niby ptak uleć na górę!”), Psalmu 103 [102 wg Wulgaty] (Błogosław, duszo moja, Pana, i całe moje wnętrze - święte imię Jego!), Psalmu 137 [136 wg Wulgaty] (Nad rzekami Babilonu - tam myśmy siedzieli i płakali, na wspomnienie Syjonu.); a także: Psalmu 6 (Nie karć mnie, Panie, w swym gniewie i nie karz mnie w zapalczywości.), Psalmu 51 [50 wg Wulgaty] (Zmiłuj się nade mną, Boże, w swojej łaskawości, w ogromie swego miłosierdzia wymaż moją nieprawość.)
Psałterz puławski:
pochodzi z drugiej połowy wieku XV lub początku XVI; każdy psalm jest poprzedzony, streszczeniem;
zamieszczono przekład:
Psalmu 4 (Kiedy Cię wzywam, odpowiedz mi Boże, co sprawiedliwość mi wymierzasz.) - Ten psalm powiada, iże Krystus od Boga Ojca we wstaniu z martwych jest ubłogosławion i wszyscy, jiż wstają z marności grzechów.
Psalmu 8 (O Panie, nasz Boże, jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi!) - Ten psalm powiada, iże syn człowieczy w męce umniejszon jest od anjołow. W koniec psalm Dawidowy za lisice, to jest o cerekwiach, o jichże ustawieniu mołwimy.
Psalmu 6 (Nie karć mnie, Panie, w swym gniewie i nie karz mnie w zapalczywości) - Ten psalm powiada, iże Krystus jest wybirający nieprzyjacioły nasze, posyłający nas w koniec, to jest Boga Jezukrysta. Psalm Dawidów, to jest strojącego pokutę, za oktawę, to jest za bojaźń dnia sądnego, jen będzie barzo okrutny, straszliwy i sprawiedliwy. Psalm Dawidów.
Psalmu 51 [50 wg Wulgaty] (Zmiłuj się nade mną, Boże, w swojej łaskawości, w ogromie swego miłosierdzia wymaż moją nieprawość.) - Ten psalm powiada, iże Krystus przez grzech za grzeszne sądzon, przemogł sądzące się. Psalm. Dawid, kiedy przyszedł k niemu Natan, prorok, posłany od Boga karać ji z grzech, jen uczynił, kiedy wszedł ku Betsabee, a męża jej dał zabić Uryjasza.
Biblia królowej Zofii czyli szaroszpatacka:
Biblia szaroszpatacka - tak zwana od miejscowości Szarosz Patak na Węgrzech, gdzie była przechowywana; zowią ją również „Biblią królowej Zofii”, bo dla królowej Zońki, żony Władysława Jagiełły, była sporządzona; zabytek pochodzi z wieku XV.
zamieszczono fragmenty:
stworzenie świata i człowieka przez Boga (Księga Rodzaju 1, 1-30);
wieczerza paschalna i wyjście Izraelitów z Egiptu (Księga Wyjścia 12, 1-41);
(Księga Rut 1, 1-22);
(Księga Tobiasza 11, 1-19);
6