WIOSNA LUDÓW 1848-1849
Temat:
Obalenie i przywrócenie absolutyzmu w
Austrii i Prusach
II rok akademicki
Absolutyzm jest to forma rządów odznaczająca się niepodzielnym skupieniem władzy w rękach jednostki, która wydaje prawa, mianuje urzędników, kieruje całokształtem spraw państwowych bez kontroli jakiegokolwiek organu państwowego lub polityczno-społecznego. Władza tego rodzaju w szerokim zakresie ingeruje w życie społeczne obywateli.
Kongres wiedeński i następujący po nim czas reakcji zahamowały proces głębszych przeobrażeń ustrojowych. W okresie istnienia Związku Niemieckiego zaszły jednak pewne istotne zmiany. Do najważniejszych należało stworzenie w tym czasie podstaw ustroju konstytucyjnego państw niemieckich. Jednak ani cesarz austriacki, ani król pruski nie zdecydował się na nadanie konstytucji swoim krajom po 1815 roku. W obu tych państwach utrzymała się nadal forma rządów absolutnych aż do Wiosny Ludów.
W latach 1948-49 nastąpiły ruchy rewolucyjne w wielu krajach europejskich, o charakterze liberalnym, narodowym i republikańskim, które przybrały miano Wiosny Ludów. Skutkiem tych ruchów w Austrii było obalenie rządów Klemensa von Metternicha i ogłoszenie konstytucji. Natomiast w Prusach - zaburzenia w Berlinie, zwołanie ogólnoniemieckiego parlamentu. Ruchy te, choć stłumione stały się zapowiedzią zmian społeczno-politycznych i konstytucyjno-parlamentarnych w Europie.
Po Kongresie Wiedeńskim władcy austriaccy utrzymali przewagę w nowo powstałym Związku Niemieckim, a Cesarstwo Austriackie było jednym z najpotężniejszych państw Europy w I połowie XIX w. Austria, kierowana politycznie przez kanclerza Metternicha, stała się, obok Rosji za Mikołaja I, głównym ośrodkiem reakcji europejskiej, który wpływał hamująco na rozwój idei i tendencji liberalnych w krajach niemieckich i poza nimi. Nic też dziwnego, że w Austrii nie przeprowadzono w tym okresie postępowych reform i że w pierwszej połowie XIX w. w kraju tym utrzymał się system monarchii absolutnej w formie niewiele odbiegającej od tej, jaką wykształcił wiek XVIII - tzn. państwa policyjnego. Tymczasem w monarchii habsburskiej narastały potężne siły społeczne, dążące do gruntownych reform. Z jednej strony mieszczaństwo domagało się antyfeudalnych reform liberalnych i wprowadzenia konstytucji, z drugiej strony ruchy narodowe dążyły do wyzwolenia się z pod panowania obcej, absolutnej monarchii. Palącym zagadnieniem stała się również sprawa chłopska. Dążenia te najostrzej występowały na Węgrzech i w tych krajach północnych Włoch, które od Kongresu Wiedeńskiego pozostawały pod panowaniem Habsburgów (Lombardia, Wenecja, Toskania). Tendencje te wywołały trzykrotnie w połowie XIX w. kryzys: pierwszy raz w roku 1848 w związku z rewolucją i powstaniem węgierskim.
Cesarz austriacki został zmuszony do wydania, 25 IV 1848 r., konstytucji. Jej niedemokratyczny charakter wywołał fale protestów i spowodował, że obowiązywanie konstytucji zostało już w maju zawieszone, a cesarz, pod naciskiem rewolucyjnych żądań, zwołał do Wiednia sejm celem przygotowania nowego projektu. Jednak stłumienie rewolucji uniemożliwiło uchwalenie konstytucji, a sejm został rozwiązany. W marcu 1849 r. cesarz ogłosił nową konstytucję, której projekt przygotowany został przez rząd. W świetle tych postanowień Austria stanowić miała jednolitą, niepodzielną i dziedziczną monarchę. Miał to doprowadzić do likwidacji odrębności ustrojowych poszczególnych krajów austriackich, zwłaszcza Węgier, które w czasie Wiosny Ludów uchwaliły własną konstytucję, a potem ogłosiły detronizację Habsburgów i powstanie republiki. Konstytucja przewidywała powołanie dwuizbowego parlamentu, do którego należeć miała władza ustawodawcza. Cesarz posiadał jednak prawo absolutnego weta w stosunku do jego uchwał i możliwość rozwiązania izb. W praktyce i ta konstytucja pozostała "martwym" katem. Parlament nie został ani razu zwołany, a patent cesarski z 31 XII 1851 r. uchylił moc obowiązującą konstytucji. W Austrii zostały utrzymane rządy absolutne. Ich upadek spowodują dopiero klęski militarne, osłabienie prestiżu i pozycji Habsburgów zarówno wśród państwa niemieckich, jak i na arenie międzynarodowej.
Mimo braku przemian konstytucyjnych, Wiosna Ludów przyniosła Austrii pewne przemiany wewnętrzne i jedną reformę o zasadniczym znaczeniu, mianowicie zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów. Monarchia habsburska była w połowie XIX w. jedynym poza Rosją mocarstwem europejskim, w którym utrzymywały się poddaństwo chłopów i własność feudalna panów nad ziemiami chłopskimi. Podobnie jak w Prusach uwłaszczenie chłopów zostało połączone z odszkodowaniem dla panów (tzw. indemnizacja). Mianowicie chłopi swe świadczenia na rzecz panów, tzn. czynsze i pańszczyznę, musieli wykupywać. Likwidacja poddaństwa w Austrii była mniej korzystna dla szlachty niż w Prusach, gdzie junkrzy stanowili główną podporę monarchii absolutnej. Tymczasem rządowi austriackiemu nie zależało na umocnieniu położenia szlachty, a zwłaszcza szlachty węgierskiej, która w 1848 roku wystąpiła przeciw monarchii. Niemniej jednak wielka własność utrzymała się nadal, a arystokracja ziemska odgrywała w Austrii w większej jeszcze może mierze niż w Prusach rolę kierowniczą - aż do rozpadnięcia się monarchii habsburskiej w 1918 r.
Wiosna Ludów, rewolucja 1848 r., zmusiła króla pruskiego do wkroczenia na drogę konstytucyjną. 15 XII 1848 r. król Fryderyk Wilhelm IV ogłosił stosunkowo postępową konstytucję. Po stłumieniu ruchów rewolucyjnych (1849) została ona poważnie zmieniona i w nowym brzmieniu wydana pod datą 31 I 1850 r. Pierwszą część konstytucji stanowił katalog praw obywatelskich. Gwarantowano w nim równość wobec prawa oraz wszystkie podstawowe prawa wolnościowe jednostki, także prawo do zrzeszania się i zgromadzeń. Na czele władz państwowych stał król, zachowując bardzo silną pozycję. Władzę wykonawczą sprawował przy pomocy powołanych przez siebie ministrów, którzy zobowiązani zostali do kontrasygnowania aktów królewskich. Rząd składał się z 9 resortów, obradom przewodniczył premier. Monarcha posiadał wyłączne prawo nominacji urzędników państwowych, prawo prowadzenia polityki zagranicznej, z wypowiadaniem wojny i zawieraniem traktatów międzynarodowych włącznie, oraz zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. Posiadał także istotne uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej. Przysługiwała mu bowiem inicjatywa ustawodawcza, prawo sankcji ustaw oraz prawo rozwiązania parlamentu.
Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu. Izba wyższa, zwana Izbą Panów (Herrenhaus), miała charakter arystokratyczno-biurokratyczny. Liczyła 180 członków. Połowa miejsc przysługiwała osobom posiadającym to prawo z tytułu urodzenia lub królewskiej nominacji. Pozostałe 90 mandatów obsadzanych było w drodze wyborów. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało tylko obywatelom opłacającym najwyższe podatki, co w praktyce dawało wyraźną przewagę junkrom pruskim. Skład Izby Poselskiej wyłaniany był w wyborach powszechnych. Czynne prawo wyborcze przysługiwało wszystkim mężczyznom po ukończeniu 24 roku życia, jeśli posiadali stałe miejsce zamieszkania oraz prawa wyborcze do władz gminnych. Wybory były jawne, pośrednie i nierówne. Ogół uprawnionych podzielony został na trzy klasy w oparciu o kryterium majątkowe. Każda klasa wybierała równą liczbę elektorów, którzy łącznie dokonywali wyboru posłów. Ten system prawa wyborczego uprzywilejował warstwy zamożniejsze. Izba niższa składała się pierwotnie z 350 posłów. Obie izby miały równą pozycję. Przysługiwało im prawo inicjatywy ustawodawczej i prawo ratyfikacji niektórych umów międzynarodowych. Posiadały pełnię władzy ustawodawczej, łącznie z prawem budżetu, ograniczona jednak wymogiem sankcji królewskiej. Władza sądowa sprawowana była przez niezawisłe sądy, zorganizowane w trójinstancyjnym systemie. Sędziów mianował król.
Konstytucja pruska była konstytucją giętką. Mogła zostać zmieniona zwykłą większością głosów, na drodze zwyczajnej procedury ustawodawczej. Także niedemokratyczne zasady prawa wyborczego nie zostały zmienione do końca XIX w. Wyłączyło to w praktyce z życia politycznego znaczną część społeczeństwa żyjącą z pracy najemnej, która przy dużej mobilności nie spełniała warunków domicylu, koniecznego dla korzystania z praw wyborczych. System wyborczy uniemożliwiał także uzyskanie prze partie lewicowe znaczniejszej reprezentacji w pruskim parlamencie.
Powstania ludu w celu obalenia monarchii nie przyniosły zamierzonych skutków. Pomimo wprowadzenia pewnych reform ustrój absolutystyczny w Prusach i Austrii nadal pozostał.
LITERATURA:
Maria Wawrykowa - Historia Powszechna 1789-1849, Warszawa 1992
Michał Sczaniecki - Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1997
K. Krassowski, B. Lesinski, K. Sikorska-Dzięgielewska, J. Walachowicz - Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1993
Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1991
Encyklopedia Popularna PWN, s. 11, Warszawa 1991
K. K r a s s o w s k i, B. L e s i n s k i, K. S i k o r a - D z i ę g i e l e w s k a, J. W a l a c h o w i c z, Powszechna historia państwa i prawa, s.212, Poznań 1993; Encyklopedia Popularna PWN, s. 11, Warszawa 1991
M. W a w r y k o w a, Historia Powszechna 1789-1849, s. 268, Warszawa 1992; K. K r a s s o w s k i, B. L e s i n s k i, K. S i k o r a - D z i ę g i e l e w s k a, J. W a l a c h o w i c z, Powszechna historia państwa i prawa, s.212, Poznań 1993
M. S c z a n i e c k i, Powszechna historia państwa i prawa, s. 429, Warszawa 1997; M. W a w r y k o w a, Historia Powszechna 1789-1849, s. 268, Warszawa 1992
K. K r a s s o w s k i, B. L e s i n s k i, K. S i k o r a - D z i ę g i e l e w s k a, J. W a l a c h o w i c z, Powszechna historia państwa i prawa, s. 214, Warszawa 1991; M. S c z a n i e c k i, Powszechna historia państwa i prawa, s. 429, Warszawa 1997
M. S c z a n i e c k i, Powszechna historia państwa i prawa, s. 430, Warszawa 1997; K. K r a s s o w s k i, B. L e s i n s k i, K. S i k o r a - D z i ę g i e l e w s k a, J. W a l a c h o w i c z, Powszechna historia państwa i prawa, s. 214, Warszawa 19991
K. K r a s s o w s k i, B. L e s i n s k i, K. S i k o r a - D z i ę g i e l e w s k a, J. W a l a c h o w i c z, Powszechna historia państwa i prawa, s. 213, Warszawa 1991; M. S c z a n i e c k i, Powszechna historia państwa i prawa, s. 430, Warszawa 1997
T a m ż e, s. 213
T a m ż e, s. 214