Dr inż. Marcin Krause
Podstawy prawne bezpieczeństwa i higieny pracy
Literatura
Krause M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. Podstawowe wymagania i wytyczne. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu, Poznań 2011.
Ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.1998.21.94; z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.2003.169.1650; z późn. zm.).
Bezpieczeństwo i higiena pracy (bhp) oznacza stan warunków pracy i organizacji pracy oraz zachowań pracowników zapewniający wymagany poziom ochrony zdrowia i życia przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy (wg normy PN-N-18001:2004).
Bezpieczeństwo oznacza wyższą potrzebę człowieka, której niespełnienie wywołuje stres, poczucie lęku i stan zagrożenia, a nie tylko brak zagrożenia.
Zdrowie oznacza indywidualny stan dobrego samopoczucia człowieka pod względem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie tylko brak choroby.
Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy (przepisy bhp) oznaczają formalnie określone reguły dotyczące zapewnienia ochrony życia i zdrowia, które są ujęte w aktach prawnych ogólnych, szczegółowych i wewnątrzzakładowych.
Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy (zasady bhp) oznaczają reguły dotyczące zapewnienia ochrony życia i zdrowia, które nie są ujęte w formie przepisów prawa, ale wynikają z wiedzy i doświadczenia życiowego.
Aktualnie obowiązujące definicje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy obejmują m.in. następujące pojęcia (wg ogólnych przepisów bhp):
środowisko pracy - warunki środowiska materialnego (określonego czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi), w którym odbywa się proces pracy;
zagrożenie - stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę;
materiały niebezpieczne - substancje i preparaty chemiczne sklasyfikowane jako niebezpieczne zgodnie z przepisami o substancjach i preparatach chemicznych oraz materiały zawierające szkodliwe czynniki biologiczne zakwalifikowane do 3 lub 4 grupy zagrożenia zgodnie z przepisami o szkodliwych czynnikach biologicznych;
ryzyko zawodowe - prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy;
środki ochrony indywidualnej - wszelkie środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych z występowaniem niebezpiecznych lub szkodliwych czynników w środowisku pracy, w tym również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu;
środki ochrony zbiorowej - środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach;
przepisy techniczno-budowlane - przepisy ustawy Prawo budowlane oraz aktów wykonawczych do tej ustawy;
teren zakładu pracy - przestrzeń wraz z obiektami budowlanymi, będącą w dyspozycji pracodawcy, w której pracodawca organizuje miejsca pracy;
miejsce pracy - miejsce wyznaczone przez pracodawcę, do którego pracownik ma dostęp w związku z wykonywaniem pracy;
stanowisko pracy - przestrzeń pracy, wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy, w której pracownik lub zespół pracowników wykonuje pracę;
pomieszczenie pracy - pomieszczenie przeznaczone na pobyt pracowników, w którym wykonywana jest praca;
pomieszczenie stałej pracy - pomieszczenie pracy, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby przekracza 4 godziny;
pomieszczenie czasowej pracy - pomieszczenie pracy, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby trwa od 2 do 4 godzin;
pomieszczenia higieniczno-sanitarne - szatnie, umywalnie, pomieszczenia z natryskami, ustępy, palarnie, jadalnie z wyjątkiem stołówek, pomieszczenia do wypoczynku, pomieszczenia do ogrzewania się pracowników oraz pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej;
punkt pierwszej pomocy - pomieszczenie lub wyodrębnione miejsce o wystarczającej powierzchni, wyposażone w umywalki z ciepłą i zimną wodą oraz niezbędny sprzęt i inne środki do udzielania pierwszej pomocy;
znak bezpieczeństwa - znak utworzony przez kombinację kształtu geometrycznego, barwy i symbolu graficznego lub obrazkowego (piktogramu) albo tekstu, przekazujący określoną informację związaną z bezpieczeństwem lub jego zagrożeniem;
sygnały bezpieczeństwa - sygnały świetlne i dźwiękowe, komunikaty słowne lub sygnały ręczne, przekazujące informacje istotne dla zachowania bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.
W związku z przygotowaniem i przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej, polskie prawo zostało w znacznym stopniu zharmonizowane ze standardami unijnymi w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy.
Wdrażanie prawa Unii Europejskiej do polskiego ustawodawstwa jest realizowane głównie przez dyrektywy, które są aktami prawnymi skierowanymi do państw członkowskich i nakładającymi obowiązek wydania własnych przepisów prawnych wprowadzających w życie ich treść. Forma krajowych przepisów prawnych wprowadzających dyrektywy jest dowolna, w Polsce są to najczęściej ustawy i rozporządzenia, a dotychczasowe przepisy krajowe sprzeczne z dyrektywą muszą być wycofane.
Podstawą prawną bezpieczeństwa i higieny pracy w Unii Europejskiej jest dyrektywa 89/391/EWG z dnia 12.06.1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz. Urz. WE L 183 z 29.06.1989).
Dyrektywa 89/391/EWG, zwana ze względu na swój przewodni charakter dyrektywą ramową, zawiera podstawowe wymagania prawne dotyczące obowiązków pracodawcy i pracowników w zakresie ochrony życia i zdrowia człowieka w środowisku pracy oraz odsyła do dyrektyw szczegółowych w zakresie uregulowań dotyczących poszczególnych działów gospodarki narodowej (sekcji i podsekcji działalności), grup szczególnego ryzyka (np. młodociani i kobiety), rodzajów procesów pracy i rodzajów zagrożeń.
Dyrektywa ramowa wprowadziła nowe podejście do problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. poprzez następujące wymagania:
aktywne zapobieganie zagrożeniom (np. ocena ryzyka);
partycypacja (współudział) pracowników w zarządzaniu;
zapewnienie ciągłej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy;
integracja różnych działań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Postanowienia dyrektywy 89/391/EWG zostały wprowadzone do polskiego prawa począwszy przez zapisy ustawy zasadniczej - ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.1998.21.94; z późn. zm.), a skończywszy na wielu ustawach i rozporządzeniach, które stanowią akty wykonawcze do wymagań zawartych w dziale X Kodeksu pracy.
Podstawowe wymagania prawne dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy zawiera dział X Kodeksu pracy, który obejmuje m.in. następujące rozdziały i zagadnienia:
rozdział I „Podstawowe obowiązki pracodawcy” (art. 207 - 2093), w tym: obowiązki pracodawcy w zakresie bhp, obowiązek informacyjny pracodawcy w zakresie bhp, współdziałanie pracodawców zatrudniających pracowników w tym samym miejscu, zawiadomienie o rozpoczęciu działalności, działania pracodawcy w zakresie bhp;
rozdział II „ Prawa i obowiązki pracownika” (art. 210 - 212), w tym: powstrzymanie się pracownika od wykonywania pracy, obowiązki pracownika w zakresie bhp, obowiązki osoby kierującej pracownikami w zakresie bhp;
rozdział III „Obiekty budowlane i pomieszczenia pracy” (art. 213 - 214), w tym: budowa i przebudowa obiektu budowlanego, zapewnienie pomieszczeń pracy;
rozdział IV „Maszyny i inne urządzenia techniczne” (art. 215 - 219), w tym: konstrukcja i budowa maszyn, zabezpieczenia maszyn, deklaracja zgodności, narzędzia pracy;
rozdział V „Czynniki oraz procesy pracy stwarzające szczególnie zagrożenie dla zdrowia lub życia” (art. 220 - 225), w tym: ustalenie stopnia szkodliwości materiałów i procesów technologicznych, substancje i preparaty chemiczne, czynniki rakotwórcze i mutagenne, szkodliwe czynniki biologiczne, promieniowanie jonizujące, prace wykonywane przez co najmniej dwie osoby;
rozdział VI „Profilaktyczna ochrona zdrowia” (art. 226 - 233), w tym: ryzyko zawodowe, zapobieganie chorobom zawodowym, badania lekarskie pracowników, stwierdzenie objawów choroby zawodowej, niezdolność do wykonywania pracy, posiłki profilaktyczne i napoje, urządzenia higieniczno-sanitarne, środki higieny osobistej;
rozdział VII „Wypadki przy pracy i choroby zawodowe” (art. 234 - 2371), w tym: obowiązki pracodawcy dotyczące wypadku przy pracy, obowiązki dotyczące rozpoznania choroby zawodowej, definicja choroby zawodowej, analiza wypadków przy pracy i chorób zawodowych, świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych;
rozdział VIII „Szkolenia” (art. 2372 - 2375), w tym: dopuszczenie pracownika do pracy, szkolenia wstępne i okresowe, zaznajomienie pracownika z przepisami i zasadami bhp, instrukcje i wskazówki dotyczące bhp na stanowiskach pracy;
rozdział IX „Środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze” (art. 2376 - 23710), w tym: dostarczenie pracownikom środków ochrony indywidualnej, dostarczenie pracownikom odzieży i obuwia roboczego, współdziałanie pracodawcy ze związkami zawodowymi, dopuszczenie pracownika do pracy, przechowywanie, pranie i konserwacja środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego;
rozdział X „Służba bezpieczeństwa i higieny pracy” (art. 23711), w tym: definicja służby bhp, zasady wykonywania zadań służby bhp;
rozdział XI „Konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy” (art. 23711a - 23713a), w tym: konsultacje pracodawcy z pracownikami, definicja komisji bhp, zadania komisji bhp, przedstawiciele pracowników;
rozdział XII „Obowiązki organów sprawujących nadzór nad przedsiębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo samorządowymi” (23714);
rozdział XIII „Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące wykonywania prac w różnych gałęziach pracy” (23715).
Akty wykonawcze do działu X Kodeksu pracy obejmują m.in.:
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.2003.169.1650; z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27.07.2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.2004.180.1860; z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30.05.1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U.1996.69.332; z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2.02.2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.2011.33.166).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.11.2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U.2002.217.1833; z późn. zm.).
Ustawa z dnia 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U.2009.167.1322; z późn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1.07.2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U.2009.150.870).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30.06.2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U.2009.105.869).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2.09.1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.1997.109.704; z późn. zm.).
Ustawa z dnia 27.06.1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz.U.2004.125.1317; z późn. zm.).
Podstawowym aktem wykonawczym do działu X Kodeksu pracy są ogólne przepisy bhp, które obejmują następujące działy i załączniki oraz zagadnienia:
dział I „Przepisy wstępne” (§ 1 - 2) obejmuje zakres rozporządzenia i terminologię;
dział II „Obiekty budowlane i teren zakładu pracy” (§ 3 - 13) obejmuje m.in. teren zakładu pracy, obiekty budowlane i budynki, drogi komunikacyjne i transportowe, drogi dla pieszych, dojazdy pożarowe, drogi ewakuacyjne;
dział III „Pomieszczenia pracy” (§ 14 - 38), w tym: przepisy dotyczące pomieszczeń pracy i pomieszczeń higieniczno-sanitarnych, oświetlenie, ogrzewanie i wentylacja;
dział IV „Procesy pracy” (§ 39 - 110), w tym: przepisy ogólne, organizacja stanowisk pracy, obsługa i stosowanie maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, transport wewnętrzny i magazynowanie, ochrona przed hałasem, prace szczególnie niebezpieczne;
dział IV „Procesy pracy”, rozdział 6 „Prace szczególnie niebezpieczne” (§ 80 - 110), w tym: przepisy ogólne, roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części, prace w zbiornikach, kanałach, wnętrzach urządzeń technicznych i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych, prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych, prace na wysokości;
dział V (§ 111 - 115) i załącznik nr 1 „Pomieszczenia i urządzenia higieniczno-sanitarne oraz zaopatrzenie pracowników w napoje i środki higieny osobistej”;
dział VI „Przepisy przejściowe i końcowe” (§ 116 - 118);
załącznik nr 2 „Szczegółowe zasady stosowania znaków i sygnałów bezpieczeństwa”;
załącznik nr 3 „Szczegółowe zasady stosowania środków ochrony indywidualnej”.
1