Pojęcie temperamentu:
Temperament to zespół względnie stałych, pierwotnie biologicznie zdeterminowanych cech osobowości przejawiających się w formalnej charakterystyce zachowania, a więć jego poziomie energetycznym i parametrach czasowych.
Charakterystyczne cechy temperamentu:
uwarunkowane biologicznie,
ujawniające się w wieku niemowlęcym,
w znacznym stopniu stałe,
ujawniają się w emocjach i motoryce,
nie określają treści zachowania, ale formę i sposób,
określają siłę (intensywność) i tempo reagowania.
Formalne cechy zachowania charakteryzują temperament i przejawiają się we wszystkich czynnościach, w zachowaniu i reakcjach, niezależnie od treści. Określają nie treść, lecz sposób zachowania. Jednak temperament wpływa kształtuje osobowość pośrednio i współdeterminuje jego rozwój. Nie można na podstawie cech temperamentu określić, w jakim kierunku rozwój osobowości nastąpi. Największą popularność wśród typologii konstytucjonalnych temperamentu zyskały w Europie: typologia Kretschmera oraz w USA typologia Sheldona i Stevensa - kontynuatorów Kretschmera.
Wykazywano związek między typem budowy ciała, a temperamentem, wyróżniając 3 źródła różnic i 3 źródła typów psychicznych:
endomorfizm: wygląd męski, delikatny i zaokrąglony, duża podściółka tłuszczowa, mocno rozwinięty system trawienny, słabo układ mięśniowo-kostny. Temperament - wiscerotonik - zamiłowanie do wygód, powolność reakcji, energiczny życiowo, łagodny, wylewny i jednostajny w uczuciach;
mezomorfizm: mocna budowa kości, muskularny, oporny na ból i wysiłek fizyczny. Temperament - somatotonik - pewny i zdecydowany w postawie i ruchach, obfitość energii, potrzeba ruchu, zamiłowanie do ryzyka, agresywność, mała wrażliwość psychiczna;
ektomorfizm: delikatny, wątły, płaska klatka piersiowa, szczupły, mało umięśniony, mocno rozwinięty system nerwowy, większa masa mózgu i nerwów niż u innych typów. Temperament - cerebrotonik - szybkie reakcje nerwowe, skłonność do samotności, nadwrażliwość na ból, ciągłe zmęczenie, trudność w nawiązywaniu kontaktów, skrytość i wrażliwość.
Podstawowe właściwości układu nerwowego według Pawłowa:
Jest to typologia układu nerwowego, gdzie temperament jest związany z centralnym układem nerwowym, którego najważniejszymi właściwościami są:
siła procesu pobudzenia - zdolność komórek nerwowych do pracy, a więc do wytwarzania długotrwałego lub krótkotrwałego, ale silnego, pobudzenia, bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego chroniącego komórkę przed wyczerpaniem i zużyciem;
siła procesu hamowania - zdolność do wstrzymania reakcji warunkowych (wygasanie, różnicowanie, opóźnianie);
równowaga procesów nerwowych - reakcja między siłą w zakresie pobudzenia, a hamowania;
ruchliwość procesów nerwowych - zdolność do zmian zachowania do odpowiednio zmieniających się bodźców.
Dzięki kombinacji tych właściwości otrzymujemy tzw. typ układu nerwowego:
Typ słaby - melancholik
Typ silny niezrównoważony (przewaga procesów pobudzenia nad hamowaniem) - choleryk
Typ silny zrównoważony ruchliwy - sangwinik
Typ silny zrównoważony, mało ruchliwy - flegmatyk
Siła układu nerwowego przejawia się nie tylko wydolnością, ale i wrażliwością. Są one ujemnie skorelowane, to znaczy im mniejsza wydolność, tym większa wrażliwość;
Eysenck stwierdził, że struktura osobowości składa się z 3 wymiarów, u podstaw których leży mechanizm fizjologiczny odpowiedzialny za generowanie procesów pobudzenia i hamowania oraz wzajemne oddziaływanie tych procesów:
ekstrawersja - chroniczne obniżenie poziomu aktywności. Przejawia się przewaga hamowania nad pobudzeniem. To osoby towarzyskie, aktywne, optymiści;
introwersja - chroniczne podwyższenie poziomu aktywności. Przewaga pobudzenia nad hamowaniem, koncentracja na samym sobie, brak zainteresowania światem zewnętrznym, często pesymiści;
abiwersja - to typ pośredni.
Pojęcia ekstrawersji i introwersji wprowadził znacznie wcześniej Carl Jung. Wg Eysencka ważnym pojęciem jest neurotyzm. Jako jeden z wymiarów temperamentu zajmuje główne miejsce w strukturze osobowości. Opisany jest dwubiegunowo, jako zrównoważenie i niezrównoważenie emocjonalne (stąd emocjonalność). Neurotyczność, to mniej lub bardziej trwały system zachowań afektywnych, gdzie różnice indywidualne uwarunkowane są dziedzicznie i przejawiają się jako skłonność do depresji, załamań nerwowych lub dolegliwości somatycznych. Neurotycy są mało odporni na stres, podatni na sugestię, przejawiają skłonności do zachowań dynamicznych (lęk, agresja).
.
Pojęcie reaktywności, aktywności i perseweratywności w koncepcji temperamentu Jana Strelaua
Reaktywność jest właściwością determinującą różnice między jednostkami i stanowi cechę temperamentu przejawiającą się we względnie stałej i charakterystycznej dla jednostki wielkości. Reaktywność wpływa na zapotrzebowanie na stymulację oraz na poziom motywacji do regulowania stymulacji. Miarą wrażliwości jest próg wrażliwości zmysłowej z miernikiem wydolności organizmu. Jednostki różnią się usytuowaniem na wymiarze reaktywności. Skrajne pozycje, to niska i wysoka reaktywność. Im mniejsza reaktywność, tym większa wrażliwość, ale i mniejsza wydolność. Wysoka reaktywność często idzie w parze z małą aktywnością i odwrotnie.
Aktywność, to cecha temperamentu określająca intensywność zachowań i działań sprawczych. Za pośrednictwem aktywności regulowane jest zapotrzebowanie na stymulację poprzez poszukiwanie i unikanie jej. Rodzaj aktywności zależy od zainteresowań, motywacji oraz innych czynników. Jednostki wysoko reaktywne cechują się obniżona aktywnością, gdyż ich zapotrzebowanie na stymulację jest niskie. Jednostki nisko reaktywne cechuje wysoka aktywność, gdyż ich zapotrzebowanie na stymulację jest większe. Skrajna reaktywność może prowadzić do zaburzeń w zachowaniach, jednak gorzej funkcjonują wysoko reaktywni.
Perseweratywność to jedna z cech temperamentu przejawiająca się w parametrach czasowych. Perseweratywność, to czas trwania reakcji po zakończeniu bodźca i obejmuje utrzymywanie się reakcji oraz powtarzanie ich. To psychiczna inercja i sztywność reagowania i jest funkcją wtórną, gdzie początkowo reakcja na bodziec jest słaba, by stopniowo wygasnąć. Osoby perseweratywne koncentrują się na przeszłości, są wrażliwe emocjonalnie, reagują lękiem w sytuacjach stresowych.
Temperament wpływa na efektywność działania.
Dotyczy to głównie sytuacji trudnych, jak deprywacja, przeciążenie, utrudnienie, konflikty, zagrożenia fizyczne i psychiczne. Natomiast w sytuacjach normalnych temperament nie ma wpływu na efektywność działania, gdyż każda jednostka posiada własny styl odpowiadający temperamentowi. Trudnością jest tu dodatkowe pobudzenie obniżające efektywność działań, szczególnie u osób wysoko reaktywnych. Temperament wpływa jednak na kształtowanie się określonego działania. U osób wysoko reaktywnych bodziec wywołuje bardziej intensywne reakcje. Styl działania osób wysoko reaktywnych charakteryzuje się przewagą czynności pomocniczych w działaniu, unikając w ten sposób napięć lub sytuacji stresowych. Osoby te preferują czynności przerywane ze względu na przerwy obniżające wartość stymulacji, często przechodzą z jednej czynności do drugiej, wybierając czynności różnorodne, źle działają pod wpływem presji, wolą pisemne egzaminy, wolno pracują, są mało ruchliwi, wolą stałe miejsce pracy.
osoby wysoko reaktywne potrzebują niskiej stymulacji, przez co wybierają nisko pobudzającą pracę, preferują samotność, ciszę, spokojną pracę, unikają trudności, ale są towarzyskie;
osoby nisko reaktywne potrzebują wysokiego poziomu stymulacji, wybierając przez to cele trudne, często posiadające elementy ryzyka działając bez przygotowania, odpoczywają w towarzystwie i w ruchu.
Koszty psychofizjologiczne, to zmiany psychologiczne i fizjologiczne związane ze zwalczaniem stresu powstałego na skutek rozbieżności pomiędzy wymaganiami zadaniowo-sytuacyjnymi, a możliwościami jednostki i jest jedną ze strategii radzenia sobie ze stresem.
Zmiany psychologiczne, to podwyższony poziom lęku, zmęczenie psychiczne, frustracja, niezadowolenie z życia. Zmiany fizjologiczne, to zwiększona czynność kory nadnerczy, podwyższone ciśnienie i tętno.
Wysoka stymulacja u osób wysoko reaktywnych, to wyższe koszty, a u osób nisko reaktywnych - odwrotnie.