Geografia osadnictwa.

Osadnictwo miejskie.

Urbanizacja - proces wzrostu liczby miast i przyrostu ludności miejskiej. Jest to złożony proces społeczno - ekonomiczny, który oznacza przechodzenie od społeczeństwa tradycyjnego, rolniczego, do społeczeństwa nowoczesnego o charakterze pozarolniczym i miejskim.

Można wyróżnić trzy zakresy definicyjne, określając urbanizację jako:

1. zjawisko przenikania idei i wzorców praktycznych z ośrodków do sfer je otaczających,

2. wzrost zachowań uważanych za typowo miejskie,

3. przemieszczanie się ludności z obszarów wiejskich do miejskich lub ze słabiej do gęściej zaludnionych, powodując koncentrację ludności i wzrost udziału ludności miejskiej i nierolniczej.

Uwzględniając złożoność procesu urbanizacji wyróżnia się cztery aspekty (płaszczyzny) urbanizacji:

1. ekonomiczny,

2. demograficzny,

3. przestrzenny,

4. społeczny.

Urbanizacja w płaszczyźnie ekonomicznej - polega na wzroście odsetka ludności pracującej w zawodach pozarolniczych.

Urbanizacja w płaszczyźnie demograficznej - polega na przemieszczeniu się ludności ze wsi do miast oraz ze stanu niższej koncentracji do większej koncentracji ludności.

Urbanizacja w płaszczyźnie przestrzennej - to rozwój istniejących miast, przekształcanie się osiedli wiejskich w miejskie, powstawanie nowych miast, przestrzenny rozwój zabudowy miejskiej, urządzeń miejskich itp.

Urbanizacja w płaszczyźnie społecznej - to proces, w wyniku którego jednostki i całe grupy społeczne przyswajają sobie miejski styl życia, a więc miejskie wartości, postawy, cechy, umiejętności korzystania z techniczno - organizacyjnych urządzeń miejskich.

Fazy rozwoju miejskiego w teorii modernizacji D. Bella:

1. miasto przedindustrialne,

2. miasto przemysłowe,

3. miasto postindustrialne.

Koncepcja stadiów rozwoju miasta (Klaassen, Paelnick, 1979) obejmuje następujące fazy:

1. urbanizacja,

2. suburbanizacja,

3. dezurbanizacja,

4. reurbanizacja.

Wskaźnik urbanizacji na świecie.

Wzrost odsetka ludności miejskiej na świecie:

1800 r. - 3%

1850 r. - 6%

1900 r. - 14%

1950 r. - 28%

2000 r. - 47%

Wskaźnik urbanizacji wg kontynentów (2000 r.):

Afryka - 37,9%

Ameryka Północna - 77,2%

Ameryka Środkowa i Południowa - 75,3%

Azja - 38,5%

Europa - 74,8%

Oceania - 70,2%

Aglomeracja - zespół powiązanych funkcjonalnie jednostek osadniczych o wyraźnej dominacji centrum.

Konurbacja - zespół równorzędnych miast i osiedli miejskich powiązanych ze osą silnie więzami społeczno - ekonomicznymi, techniczno - komunikacyjnymi.

Megalopolis.

Koncepcje powstania miast:

1. koncepcja ewolucyjna,

2. koncepcja dyfuzyjna.

Analiza funkcjonalna miast.

Pojęcie funkcji miasta.

Funkcje miasta - główne dziedziny działalności społeczno - gospodarczej pełnione przez miasto, od których zależy jego istnienie i rozwój.

Funkcje miejskie - każda działalność społeczno - gospodarcza wykonywana w mieście, niezależnie od jej rangi ekonomicznej i przestrzennej, rozpatrywana zarówno z punktu widzenia tego miasta, jak i systemu osadniczego, w skład którego ono wchodzi (Suliborski 1983). Pojęcie funkcji oznacza również położenie jednostki osadniczej w systemie powiązań, bądź cel istnienia tej jednostki i zadań, które ona spełnia (Lenau 1970).

Można wyróżnić dwa aspekty badania funkcji miejskich:

1. funkcje miasta można rozpatrywać w kontekście miejsca zamieszkania i miejsca pracy:

1. zatrudnieni rekrutują się prawie wyłącznie spośród mieszkańców miasta, czyli zakres wyjazdów i przyjazdów do pracy jest niewielki

2. występuje znaczna wymiana siły roboczej między miastami lub z zapleczem, a więc intensywne przepływy pracownicze:

• niedobór miejsc pracy w stosunku do liczby mieszkańców czynnych zawodowo oznacza przewagę funkcji mieszkaniowych i objawia się dominacją wyjazdów do pracy poza dany ośrodek miejski

• z kolei niedobór siły roboczej powoduje przewagę funkcji miejsca prac oraz przyjazdów do prazy do danego miasta.

• funkcje miasta rozpatruje się w odniesieniu do zlokalizowanych w nim działalności gospodarczych i społecznych, a więc w kontekście struktury miejsc pracy. Działalności miejskie można podzielić na dwie grupy:

1. produkcyjne (przemysł, rzemiosło),

2. usługowe (handlowe, kulturalne, administracyjno - polityczne, komunikacyjne, rekreacyjno - wypoczynkowe).

Analiza funkcjonalna miast rozwinęła się w ramach dwóch systemów teoretyczno - badawczych:

1. koncepcja bazy ekonomicznej miasta,

2. teoria miejsc (osiedli) centralnych.

Koncepcja bazy ekonomicznej miasta.

Główne założenia koncepcji bazy ekonomicznej miasta:

1. teoria ta wyjaśnia wzrost miasta w kategoriach podziału gospodarki miejskiej na dwa składniki:

• egzogeniczny (zewnętrzny), miastotwórczy.

• endogeniczny (wewnętrzny), uzupełniający, wtórny,

• zakłada się, że oba składniki są ściśle współzależne, a zmiany w zaludnieniu i zatrudnieniu miejskim są warunkowane zmianami w sektorze egzogenicznym.

Struktura koncepcji bazy ekonomicznej - dwoistość wątków teoretyczno - badawczych:

1. rozwój tej teorii w postaci modelu wzrostu miejskiego (tzw. mechanizmu bazy ekonomicznej miasta),

2. rozwój teorii jako schematu interpretacyjnego, który stanowi podstawę analizy struktury funkcjonalnej miast.

Teoria bazy ekonomicznej określa związki przyczynowe i relacje zachodzące w procesie rozwoju miasta. Miasto jest ujmowane jako zintegrowany układ wzajemnie oddziałujących elementów, posiadający mechanizm rozwojowy w postaci mnożnikowego mechanizmu bazy ekonomicznej. W wyniku wzrostu sektora egzogenicznego powstają impulsy, które przechodzą na inne elementy systemu miejskiego. Efekt mnożnikowy obejmuje przyrost początkowy (egzogeniczny) i wtórny (endogeniczny(, spowodowany przez impulsy początkowe.

Model Batty'ego (równania)

Podstawą tego modelu jest założenie, iż wzajemne powiązanie między liczbą ludności (L), wielkością zatrudnienia ogółem (Z) oraz zatrudnienia egzogenicznego (Z_eg) i endogenicznego (Z_en) mają charakter deterministyczny i mogą być wyrażone w postaci równań linowych:

1. Z = Z_eg + Z_en

2. L = aZ

3. Z_en = bZ

gdzie a jest odwrotnością współczynnika aktywności:

a = L / Z

zaś b określa udział zatrudnienia endogenicznego w ogólnym zaludnieniu:

b = Z_en / L

Po podstawieniu do równania 1) równania 2) i 3) otrzymujemy następujące przekształcenia:

Z = Z_eg + Lb = Z_eg + abZ

Z = (1 / 1 - c) * Z_eg

gdzie c = Z_en / Z

W procedurze pomiaru bazy ekonomicznej miasta stosuje się dwie grupy metod:

1. Metody bezpośrednie, oparte na badaniach terenowych wszystkich zakładów i instytucji w danym mieście.

2. Metody pośrednie, oparte na dostępnym modelu statystycznym (głównie struktura zatrudnienia). Stosowane są w badaniach porównawczych obejmujących wielką liczbę miast.

Dwie metody pomiaru pośredniego:

1. metoda najmniejszych zapotrzebowań

2. metoda nadwyżki pracowników.

Klasyfikacja funkcjonalna miast.

Cele klasyfikacji funkcjonalnej miast wyznaczają trzy pytania:

1. jakie funkcje mają dla miasta znaczenie podstawowe, czyli dominujące?

2. jakie znaczenie ma określona działalność danego miasta w rozpatrywanym zbiorze miast?

3. jaki jest stosunek miejsc pracy i miejsc zamieszkania zatrudnionych?

1. Pierwsze ujęcie (pytanie) zmierza do określenia tzw. funkcji dominujących, skupiających największą liczbę zatrudnionych w danym mieście.

Trypologia funkcjonalna miast W. Williama-Olssona (1953):

1. ośrodki rolnicze (ponad 25% ludności czynnej zawodowo pracuje w działalnościach o charakterze powierzchniowym tj. w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie)

1. osiedla wiejskie (powyżej 50%)

2. miasteczka (25 - 50%)

2. miasta - ośrodki usługowe (ponad 50% ludności czynnej zawodowo w działalnościach punktowych pracuje w usługach):

1. ośrodki usług materialnych

2. ośrodki usług niematerialnych

3. miasta - ośrodki przemysłowe (ponad 50% ludności czynnej zawodowo w działalnościach punktowych pracuje w przemyśle)

1. ośrodki przemysłowe wyspecjalizowane w jednej gałęzi przemysłu (ponad 50% pracowników przemysłowych pracuje w jednej gałęzi)

2. ośrodki przemysłowe wyspecjalizowane w dwóch gałęziach przemysłu (ponad 2/3 pracowników przemysłowych pracuje w dwóch gałęziach)

3. ośrodki przemysłowe o zróżnicowanej strukturze gałęziowej przemysłu (bez wyraźnej specjalizacji).

2. Celem drugiego ujęcia jest ustalenie specjalizacji funkcjonalnej miast. Znaczenie określonej działalności w danym mieście jest porównywalne ze znaczeniem tej samej działalności w innych miastach. Określamy w ten sposób funkcje wyspecjalizowane.

3. Funkcje miejskie mogą być analizowane z punktu widzenia stosunku miejsc pracy i miejsc zamieszkania zatrudnionych.

Jerczyński (1977) określa typy funkcjonalne odnosząc liczbę zatrudnionych według miejsca pracy do liczby zatrudnionych według miejsca zamieszkania.

Otrzymuje w ten sposób trzy podstawowe typy miast:

1. jednostki o wyrównanym udziale miejsc pracy i miejsc zamieszkania zatrudnionych

2. jednostki o silnej i bardzo silnej funkcji miejsca pracy

3. jednostki o silnej i bardzo silnej funkcji mieszkaniowej.

Teorię miejsc (osiedli) centralnych sformułował jako pierwszy W. Christaller (1933), który postawił sobie za cel wyjaśnienie mechanizmów kształtujących strukturę sieci osadniczej, tzn. ustalenie czynników determinujących liczbę, wielkość i rozmieszczenie miast na danym obszarze. Teoria Christallera skupia swą uwagę na zagadnieniach lokalizacji i hierarchii osiedli centralnych. Teorię miejsc centralnych rozwinął następnie A. Lösh (1940).

Teoria miejsc centralnych ma charakter hipotetyczno - dedukcyjny, składa się ze zbiorów postulatów i twierdzeń uporządkowanych dedukcyjnie ze względu na zachodzące między nimi związki wynikania.

Zdaniem Christallera centralność jest podstawą ładu postrzeganego. Miasta są miejscowościami centralnymi nie dlatego, że mają położenie centralne, ale dlatego, że pełnią funkcje centralne w stosunku do swego otoczenia. Funkcje te obejmują działalności o znaczeniu pozalokalnym, obsługujące szerszy obszar (egzogeniczne). Do funkcji centralnych Christaller zaliczył: handel, usługi kulturalne, oświatowe, lecznicze, finansowe, ubezpieczeniowe oraz rzemiosło i niektóre działy przemysłu zorientowane konsumpcyjnie.

Pojęcie funkcji centralnych (inaczej dóbr i usług centralnych) jest związane ze zjawiskiem koncentracji pewnych działalności człowieka w niektórych miejscach przestrzeni geograficznej, czyli wynika z nierównomiernego rozkładu przestrzennego tych działalności. Dobra i usługi centralne są wytwarzane i świadczone w niewielu punktach przestrzeni, a wykorzystywane w wielu miejscach rozproszonych.

Christaller wyróżnił dobra centralne wyższego rzędu, produkowane i sprzedawane tylko w osiedlach centralnych wyższego rzędu i wewnątrz większego obszaru, oraz dobra centralne niższego rzędu, produkowane i sprzedawane w licznych (mniejszych) ośrodkach niższego rzędu, a także i w ośrodkach wyższego rzędu (w większej licznie osiedli centralnych). Rangę dobra centralnego wyznacza jego zasięg rynkowy.

Istnienie różnych rodzajów dóbr centralnych o różnych zasięgach rynkowych wyznacza hierarchię osiedli, Hierarchia ta wynika z nadwyżki znaczenia funkcji centralnych jednych osiedli w stosunku do innych, charakteryzujących się deficytem tych funkcji. Osiedla tworzą więc pewien system hierarchiczny.

Hierarchiczność systemu osiedli centralnych objawia się w postaci trzech cech:

1. istnieje pewna liczna rzędów (szczebli hierarchii) osiedli centralnych (od najniższego do najwyższego rzędu), przy czym każdy rząd miejscowości centralnych ma charakterystyczne dla niego funkcje centralne

2. każdy rząd osiedli centralnych posiada zatem funkcje ośrodków wszystkich niższych od niego rzędów (tzw. piramida funkcja)

3. każdej miejscowości centralnej wyższego rzędu jest podporządkowana pewna liczba osiedli centralnych niższego rzędu.

Trzy modele rozmieszczenia osiedli centralnych (według Christallera):

1. model oparty na zasadzie rynkowej, który zapewnia równomierną i intensywną obsługę ludności, ponieważ osiedla centralne są możliwie najbliżej położone w stosunku do obsługiwanych miejscowości

2. model oparty na zasadzie komunikacyjnej, gdzie rozmieszczenie osiedli centralnych jest podporządkowane sieci komunikacyjnej, czyli głównym połączeniom pomiędzy ośrodkami

3. model oparty na zasadzie administracyjnej, w którym osiedla niższego rzędu znajdują się wewnątrz obszaru rynkowego (uzupełniającego).

Wymienione modele różnią dwie właściwości:

• sposób rozmieszczenia osiedli niższego rzędu

• relacje liczbowe pomiędzy osiedlami kolejnych rzędów (liczba ośrodków kolejnych rzędów różni się).

W badaniach hierarchii funkcjonalnej osiedli, dotyczącej stopnia centralności wydziela się dwa podejścia: ujęcie skalarne i wektorowe.

Ujęcie skalarne poleca na ustaleniu centralności osiedla na podstawie stopnia wykształcenia funkcji centralnych.

Ujęcie wektorowe - hierarchię osiedli centralnych ustala się na podstawie zachodzących między nimi stosunków zależności wyrażonych przez układ powiązań funkcjonalnych.

Struktura przestrzenna miasta.

Wymiary przestrzeni (stryktury) miejskiej:

1. morfologiczny

2. demograficzno - społeczny

3. funkcjonalny.

Struktura przestrzenna miasta - układy przestrzenne poszczególnych zjawisk (wymiarów) oraz relacje zachodzące między nimi.

Morfologia i rozplanowanie miast.

Pojęcie morfologii miasta obejmuje zagadnienia rozplanowania i fizjonomii miasta oraz jego genezy.

Struktura morfologiczna miasta - przestrzenne rozmieszczenie i wzajemne związki elementów morfologicznych na obszarze miasta.

Plan miasta tworzą:

• ulice, drogi, place

• parcele miejskie (działki budowlane)

• zabudowa.

Elementy te układają się w systemy: ulice wiążą się w sieci a grupy podobnych budynków i działek tworzą bloki urbanistyczne.

Rodzaje układów przestrzennych miasta:

1. regularny

2. nieregularne.

Typy układów przestrzennych miasta wg R. E. Dickinsona (1950):

1. nieregularne

2. promienisto - koncentryczne

3. prostokątne (sieciowe).

Miasta można podzielić na homogeniczne i heterogeniczne.

Wyróżnia się przede wszystkim trzy schematy geometryczne, wykorzystywane przez urbanistów kształtujących układy miejskie w różnych epokach i na różnych obszarach:

1. układ szachownicy (sieciowy)

2. układ promienisto - koncentryczny

3. układ pasmowy (liniowy)

Struktura demograficzno - społeczna:

1. rozmieszczenie ludności i zmiany miejsc zamieszkania wewnątrz miasta

2. struktura społeczno - przestrzenna miasta.

Rozmieszczenie ludności i zmiany miejsc zamieszkania wewnątrz miasta.

Rozkład gęstości zaludnienia miast.

Rozkład gęstości zaludnienia na terenie miasta można przestawić w postaci modelu C. Clarka:

D_d = D₀e^-bd

gdzie:

D_d - gęstość zaludnienia u punkcie odległym o d od centrum

D₀ - gęstość zaludnienia w centrum

e - podstawa logarytmu naturalnego

b - gradient krzywej gęstości zaludnienia, czyli stopa spadku tej gęstości

d - zmienna odległość od centrum.

Wartość gradientu zaludnienia jest związana z położeniem miasta w systemie osadniczym kraju lub regionu i maleje wraz ze wzrostem wielkości miasta:

• w małym miastach gęstość zaludnienia wraz z oddaleniem od centrum szybko spada

• wraz z rozwojem miasta układ gęstości zaludnienia ulega postępującej dekoncentracji, która polega na zmniejszaniu się gęstości maksymalnej oraz spadku gradientu gęstości, Proces dekoncentracji wiąże się również ze zmianą przestrzennej struktury dostępności na terenie miasta w wyniku postępu technicznego w transporcie.

Stadia rozwoju miasta według Newlinga:

1. faza młodości

2. wczesna faza dojrzałości

3. późna faza dojrzałości

4. faza starości.

Zmiany miejsc zamieszkania wewnątrz miasta.

Koncepcje wyjaśniające migracje wewnątrzmiejskie:

1. koncepcja interpretująca zmiany miejsc zamieszkania ludności miejskiej w kategoriach czynników „wypychających” i „przyciągających”

2. koncepcja oparta na modeli sukcesji

3. koncepcja cyklu życiowego.

Struktura społeczno - przestrzenna miasta - zróżnicowanie przestrzenne w rozmieszczeniu ludności o określonych cechach społecznych i danych warunkach zamieszkania.

Fazy rozwoju ekologii społecznej:

1. rozwój tzw. szkoły chicagowskiej (Park, Burgess, Mckenzie)

2. rozwój koncepcji obszarów społecznych

Czynniki różnicujące przestrzeń miejską:

• pozycja społeczna (status ekonomiczny)

• urbanizacja (status rodzinny)

• segragacja (status etniczny)

3. rozwój ekologii czynnikowej

4. faza o charakterze syntetycznym

5. etap socjologicznej interpretacji zachowań i struktur przestrzennych.

Obszary społeczne - pewne fragmenty terytorium miasta zajęte przez względnie jednorodne i trwałe grupy społeczne (o podobnych cechach społecznych i ekonomicznych).

Modele rozwoju struktury przestrzennej miasta:

1. Model strefowo - koncentryczny E. W. Burgessa

2. Model sektorowy H. Hoyta

3. Model wielośrodkowy (policentryczny) C. D. Harrisa i E. L Ulmana.

Struktura funkcjonalno - przestrzenna - rozmieszczenie i wzajemne oddziaływanie działalności miejskich związanych z użytkowaniem ziemi w mieście.

Najważniejsze kategorie użytków miejskich:

1. tereny zabudowy mieszkaniowej

2. tereny przemysłowe

3. tereny komunikacyjno - transportowe

4. sfery usługowe

5. tereny rekreacyjno - wypoczynkowe

6. nieużytki

Udział poszczególnych kategorii użytkowania terenów w miastach jest zróżnicowany w zależności od ich funkcji, wielkości oraz stopnia rozwoju gospodarki miejskiej i regionalnej.

---