„Popiół i diament” jako próba ujęcia dramatu jednostki wobec historii
Powieść Jerzego Andrzejewskiego ukazała się drukiem w roku 1948. Jej akcja
rozgrywa się w ważnym historycznie momencie: w dniach od 6 do 9 maja 1945 roku,
a więc w chwili ostatecznej klęski i kapitulacji Niemiec. Celem
"Popiołu i diamentu" stało się przedstawienie moralnej i historyczno-społecznej
świadomości narodu polskiego po latach panowania zbrodni i faszystowskiego
bezprawia.
Powieść prezentuje różne środowiska społeczne i pokoleniowe. W jej centrum
znajduje się bohater, którego losy najgłębiej wyznaczają dramat generacji
"Kolumbów". Maciek Chełmicki, żołnierz Armii Krajowej, wierny wojskowej
przysiędze, nie może złożyć broni; ceną jego uwolnienia się od zobowiązań wobec
organizacji podziemnej staje się dokonanie zamachu na sekretarza komitetu
wojewódzkiego partii - Stefana Szczukę. Chełmicki, po latach bezkompromisowej,
uczciwej, mężnej walki o Polskę, zostaje wplątany w grę sprzecznych racji
politycznych odradzającego się państwa. Losy Maćka kreślą tragiczny obraz
dziejów pokolenia, które wierne romantycznym ideom narodowego, patriotycznego
czynu, poświęcenia, ofiarnictwa, zostało boleśnie przez historię oszukane.
W obliczu wielkiej polityki - przeobrażeń ustrojowych i społecznych - dramat
indywidualnych, jednostkowych wyborów przestawał być istotny. Diagnoza
społeczna "Popiołu i diamentu" w swym całościowym obrazie jest głęboko
pesymistyczna. Dramat w obliczu bezwzględnych praw historii przeżywa nie tylko
Chełmicki i jego pokolenie. Młodsi, wstępujący dopiero w samodzielne życie
bohaterowie powieści, naznaczeni są okupacyjnym militaryzmem, ich świadomość
moralna ulega zwyrodnieniu (grupa Alka Kosseckiego i Jerzego Szrettera).
Również i starsze pokolenie naznaczone jest poczuciem rozbicia, niemocą powrotu
do normalnego życia. Ojciec Andrzeja i Alka Kosseckiego bezskutecznie próbuje
zapomnieć o rzeczywistości świata obozowego, w którym spędził ostatnie lata
wojny. Piętno kolaboranta nie pozwala sędziemu Kosseckiemu powrócić do
normalnego, pokojowego i ustabilizowanego życia.
Moralnie i intelektualnie kontrowersyjne jest także w "Popiele i diamencie"
środowisko kształtującego się dopiero w młodym państwie aparatu władzy.
Postacią złożoną okazuje się również Stefan Szczuka. Komunista i ideowiec,
w pełni przekonany o słuszności i konieczności podjętych działań, na skutek
osobistych doświadczeń (między innymi śmierć żony zamęczonej przez
hitlerowców), pozbawiony jest jednak zdecydowania i energii niezbędnej do
tworzenia nowych struktur władzy społeczno-politycznej.
"Popiół i diament" Jerzego Andrzejewskiego otwiera w prozie powojennej nurt
literatury zaangażowanej we współczesność, w bieżące przemiany historyczne,
polityczne i społeczne, literatury towarzyszącej trudnym i skomplikowanym
dziejom najnowszym ludowej Polski.