Encyklopedia i Encyklopedyści.
Pierwsze komplementarne encyklopedie gromadzące całokształt wiedzy dostępnej człowiekowi powstawały już w średniowieczu, z czego wiele w XII i XIII w. . Bazowały one
w dużej mierze na starożytnych tekstach, jednakże przeświecał przez nie chrześcijański światopogląd. Niestety sięgając do antycznych źródeł często powielano błędne
informacje, przytaczano przesądy, czy też nawet kompletnie wymyślone historie. Charakterystycznym jest to, że encyklopedie z XII, XIII, XIV w. prezentują wiedzę na niższym poziomie niż prezentują je prace naukowe z tego okresu, gdyż celem tychże ksiąg, zgodnie
z postulatami św. Augustyna, było zachowanie dawnej wiedzy. Średniowieczne encyklopedie prezentują wiedzę i poglądy ludzi średnio inteligentnych i wykształconych w sposób tradycyjny. Nie dają natomiast obrazu myśli najbardziej twórczej i nowatorskiej z danego okresu, choć przecież nauka rozwijała się nieprzerwanie. Dopiero prądy Oświecenia przyniosły wyraźne zmiany.
Za pierwsze tego typu nowoczesne wydawnictwo, kształtujące jednocześnie umysły czytelników wg. wzoru uznawanego za przyszłościowy przyjmuje się „Encyklopedię, czyli rozumowany słownik nauk, sztuk i rzemiosł”, której pierwszy tom ukazał się w 1751 r.
Początkowo, zgodnie z zamysłem wydawcy (A. F. Le Breton) dzieło stanowić miało jedynie tłumaczenie angielskojęzycznej „Cyclopaedii” autorstwa E. Chambersa, jednakże w trakcie wstępnych przygotowań Le Breton zrezygnował z tłumaczenia na rzecz autorskiego opracowania zagadnień i stworzenia odpowiednika pracy Chambersa w języku francuskim. Redaktorem przedsięwzięcia został (jeszcze wtedy) mało znany literat D. Diderot. Praca nad nad tak wyjątkowym dziełem, oprócz finansowych korzyści, pozwoliła Diderotowi uniknąć m.in. długiego więzienia, jakie zagroziło kontrowersyjnemu publicyście po wydaniu „Listu o ślepcach” (1749r.). Incydent bynajmniej nie sprawił, że Diderot porzucił swój oparty na materializmie i ateizmie światopogląd, czego dowodem jest jego dorobek rękopiśmienny oraz listy. Podzielał on m.in. pogląd Holbacha, że „religia , ucząc ludzi strachu przed „niewidzialnymi tyranami”, czyni ich niezdolnymi do wzięcia swych losów we własne ręce”. W artykułach Encyklopedii, wydawanej na mocy królewskiego przywileju, zgodnie z duchem racjonalizmu zaprezentowana miała zostać wiedza dotycząca wszystkich aspektów życia. By jak najpełniej oddać ten obraz, hasła opracowywane były przez wielką rzeszę autorów.
Współredaktorem dzieła został d' Alembert - matematyk i fizyk o ugruntowanej już reputacji. Wśród autorów i sympatyków inicjatywy warto wspomnieć Monteskiusza, Woltera, Cordillaca, Helvetiusa, Buffona, Quesney'a, Turgota, czy Russeau. Były to jednak
nazwiska, którymi raczej podnoszono prestiż Encyklopedii, natomiast głównymi jej twórcami, poza redaktorami, były setki autorów, dziś prawie zapomnianych, prezentujących różne poglądy czy profile zawodowym - od księży i literatów po ateistów i lekarzy. W dużej mierze byli to amatorzy. Trzeba też zauważyć, że olbrzymie dzieł było rezultatem pracy nie tyle środowisk uniwersyteckich, ile salonów literackich XVIII wiecznej Francji.
Umysłowe życie kwitło nie w murach uczelni, ale poza nimi, a o możliwość goszczenia wybitnych umysłów rywalizowało wielu możnych. „Laboratorium Encyklopedii” stał się salon Julie de Lespinass. Po odsunięciu się od redakcji d'Alemberta, jego miejsce zajęły salony filozoficzne Helvetiusa i Holbacha (bliskich przyjaciół Diderota). Choć teksty do Encyklopedii nadsyłane były z prowincji i u większości autorów nie wpłynęła znacząco na zmianę statusu społecznego czy materialnego, to jednak redakcja rezydująca Paryżu nabyła, za sprawą tej inicjatywy, silną pozycję towarzyską. Wsparcie przedsięwzięciu okazywali także rzadzący i osoby z najbliższego otoczenia króla - ministrowie d' Aguesseau, Argensen, Choiseul, Maleshrbes, czy markiza de Pompadour. Poza granicami Francji Encyklopedię promował Frederic Melchior Grimm na łamach rękopiśmiennego czasopisma „Correspondence litteraire”, którego odbiorcami byli niemieccy władcy m.in. Fryderyk II, a później również Katarzyna II i Stanisław August.
Publikacja pierwszego tomu Encyklopedii, z 1751 r. wywołała ostrą krytykę ze strony środowisk kościelnych, zwłaszcza jezuitów. Po wydaniu tomu II, w 1752 r. ogłoszono królewski dekret zakazujący dalszego druku Encyklopedii i rozpowszechniania dotychczas wydanych ksiąg. W tych niesprzyjających dalszej pracy warunkach, padła ze strony niemieckiego cesarza Fryderyka II propozycja przeniesienia redakcji do Berlina. Propozycja ta posłużyła markizie
de Pompadour, jako argument do cofnięcia zakazu przez króla. Wznowiono publikację kolejnych tomów (T. III - VII, 1753 - 1757r.). Ukazywały się one regularnie co roku, podlegały jednak cenzurze. Reakcje na kolejne części Encyklopedii były różne, od zachwytu po ostrą krytykę,
ale wywoływały w ten sposób dyskusję, która zawsze towarzyszy najwybitniejszym dziełom. Niestety był to dopiero początek problemów, jaki czekały inicjatywę.
Wojna siedmioletnia, przypadająca na lata 1756 - 1763, która zaostrzyła cenzurę i wojna pamfletów wokół Encyklopedii, sprawiły że w 1758r. z redakcji wycofał się d'Alembert. Wcześniej z redakcji zrezygnował Russeau. W 1759 r. parlament francuski ogłosił konieczność wprowadzenia dodatkowej cenzury, król ponownie wydał zakaz rozpowszechniania Encyklopedii, a papież Klemens XIII zupełnie ją potępił. Mimo niesprzyjających okoliczności Diderot nie zarzucił pracy
i sprytnie obchodząc królewski zakaz i cenzurę rozpoczął publikację tomów ilustracji (11 T.
w l.1762 - 1772) oraz tajny druk tekstu. Podobnie jak przy poprzednim zakazie, tym razem ze strony Katarzyny II padła propozycja przeniesienia wydawnictwa do Petersburga, Wolter natomiast proponował Szwajcarię. Po usunięciu zakonu jezuitów z Francji ponownie oficjalnie podjęto temat Encyklopdedii.
W 1766 r. ogłoszono, iż w sprzedaży znajduje się ostatnie 10 tomów Encyklopedii, wydanych jakoby poza granicami Francji. Były to oczywiście tajnie drukowane „rodzime” tomy VIII - XVII, jednakże silnie i bez zgody Diderota ocenzurowane przez Le Bretona. Encyklopedia była już w zasadzie ukończona. Porównując jednak kolejne jej tomy, da się zauważyć, że pod względem światopoglądowym, najbardziej radykalnie prezentują się pierwsze dwa tomy, następne natomiast na skutek cenzury wydają się bardziej „ułożone”. Brakujące indeksy i suplementy wydane zostały w l. 1776 -1780, ale już bez udziału Diderota, który miał dość walki z cenzurą
i dzięki wsparciu Katarzyny II, mógł poświęcić się własnej pracy literackiej. Za przygotowanie
7 dodatkowych tomów odpowiadał Charles Panckoucke.
Prace na dziełem trwały 20 lat. Encyklopedia jako całość obejmowała 35 tomów, dzięki przypadającemu na ten okres rozwojowi technik reprodukcyjnych była bardzo bogato i wspaniale ilustrowana. Posiadała wysoki nakład i wiele wydań. Zastosowano tam nowy układ haseł, dzięki któremu stosunkowo łatwo można było odnaleźć interesujące dana osobę informacje. Dużo miejsca poświęcono technice rolnej i przemysłowej oraz przyrodoznawstwu, niestety ten dział dość szybko uległ dezaktualizacji, jednak dzięki ilustracjom wciąż stanowi bogate źródło ikonograficzne do dziejów kultury materialnej. Każda instytucja czy nauka przedstawiona została w ujęciu historycznym, sięgając do jej początków, jednak za początek uznawano nie przyczyny metafizyczne, ale pierwotne i uformowane już społeczeństwo oraz człowieka jako istotę społeczną. Z życia społecznego zdaniem encyklopedystów wywodzi się religia, moralność i prawa, nauka, nawet mowa ludzka jest jego wytworem. Prezentowane na kolejnych stronach zagadnienia nie posiadają nadnaturalnych przyczyn, a kwestie teologiczne prezentowane są na zasadzie referowania teologicznych poglądów, często z dyskredytującymi je cytatami.
W Encyklopedii dokonała się prezentacja światopoglądu oświecenia przez połączenie idei sensualizmu i racjonalizmu, deizmu, antropocentryzmu i utylitaryzmu. Dominowała tam krytyka chrześcijaństwa i postulat laicyzacji kultury, przeciwstawiono się autorytetowi Kościoła i w pewien sposób przygotowano intelektualny grunt dla rewolucji francuskiej.