RZECZOWE OPRACOWANIE ZBIORÓW
Kolejny etap pracy bibliotecznej, stanowiący naturalną kontynuację opracowania formalnego, obejmuje rzeczowe opracowanie zbiorów. Potrzeba takiego opracowania wynika z faktu, iż za jedną z podstawowych funkcji współczesnej biblioteki uważa się funkcję informacyjną. Katalogi alfabetyczne mogą zaspokoić zaledwie część potrzeb czytelników i w związku z tym niezbędne jest włączenie w system informacyjny biblioteki również katalogów rzeczowych. Zbiory, które nie są opracowane rzeczowo, pozostają w dużej części niedostępne dla czytelnika, a ich wykorzystanie jest znacznie ograniczone.
Rzeczowe opracowanie zbiorów różni się w sposób zasadniczy od alfabetycznego; jego podstawę stanowi znajomość treści opisywanego dokumentu, a same opisy są w katalogach rzeczowych ujmowane w grupy tematyczne. W zależności od tego, czy za najważniejszą cechę katalogowanego dzieła zostanie uznany jego przedmiot, czy też sposób, w jaki przedmiot ten ujęto, wyodrębnia się dwa rodzaje katalogów rzeczowych:
— katalogi tematowe, czyli katalog przedmiotowy, klasowy i krzyżowy;
— katalogi ujęciowe, wśród których wyróżnia się katalog działowy i katalog systematyczny.
W praktyce bibliotekarskiej przeważają trzy spośród wymienionych katalogów: działowy, systematyczny oraz przedmiotowy; inne używane są rzadko, przeważnie dla części zbiorów lub jako katalogi pomocnicze. 0 wyborze określonego rodzaju katalogu rzeczowego decyduje szereg różnorodnych czynników:
— zbiory biblioteki, ich charakter, zasięg i zakres oraz pełniona przez bibliotekę funkcja społeczna;
— potrzeby czytelników oraz stopień ich przygotowania do korzystania z katalogów rzeczowych;
— system istniejących w danej bibliotece katalogów rzeczowych, który decyduje o tym, czy opracowywany katalog obejmuje całość zbiorów, czy tylko ich fragmenty;
— funkcja samego katalogu, a zwłaszcza to, czy jest przeznaczony dla czytelników, czy dla potrzeb służbowych;
— możliwości ekonomiczne biblioteki — liczba pracowników, tempo w jakim przyrasta księgozbiór, warunki lokalowe.
Klasyfikowanie zbiorów
Klasyfikowaniem zbiorów nazywa się systematyczny podział przedmiotów (zjawisk) na klasy, działy i poddziały, dokonywany według określonej zasady. Klasyfikowaniu mogą więc podlegać wszelkie przedmioty i zjawiska, ale dla bibliotekarza interesujące są głównie różnorodne systemy klasyfikacji nauk, które mogą obejmować całość wiedzy, większą grupę nauk lub określoną dyscyplinę. Na podstawie tych systemów powstały klasyfikacje piśmiennictwa i klasyfikacje biblioteczno-bibliogra-ficzno-dokumentacyjne. Rozwój systemowych klasyfikacji bibliotecznych, przystosowanych do porządkowania księgozbiorów, zapoczątkowany został w drugiej połowie XIX w. w Stanach Zjednoczonych. Zadecydowało o tym rodzące się wśród bibliotekarzy zwiększone zainteresowanie czytelnikiem i udostępnianiem zbiorów bibliotecznych.
Klasyfikacja Dziesiętna Deweya
Klasyfikacja Biblioteki Kongresu
Klasyfikacja Bibliograficzna Blissa
Klasyfikacja Dwukropkowa Ranganathana
Klasyfikacja Biblioteczno-Bibliograficzna
Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna
W Polsce UKD jest klasyfikacją obowiązującą przy tworzeniu katalogów rzeczowych w bibliotekach publicznych i szkolnych. Jej symbole znajdują się na kartach katalogowych drukowanych centralnie przez Bibliotekę Narodową oraz występują w opisach, które publikuje „Przewodnik Bibliograficzny".
Katalog działowy
Należący do grupy katalogów ujęciowych katalog działowy umożliwia najprostszy sposób rzeczowego opracowania zbiorów. Może on jednak być stosowany tylko w niewielkich bibliotekach, dysponujących księgozbiorem o ograniczonej wielkości. Wynika to z faktu, że schemat katalogu działowego musi być jednostopniowy i składać się z kilku, kilkunastu, a najwyżej trzydziestu działów. Działy te, uporządkowane według zasad logicznych, odpowiadają w większości przypadków poszczególnym dyscyplinom wiedzy. W zasadzie powinny one być również logicznie współrzędne, ale w praktyce zależy to od zbiorów biblioteki, której katalog służy. Jeśli jest to biblioteka ogólna, wówczas działy będą logicznie współrzędne. Jeśli jednak zbiory mają charakter specjalistyczny, to część działów obejmuje dziedziny wiedzy, a część dotyczyć będzie wąskich dyscyplin czy nawet szczegółowych Katalog systematyczny
Katalog systematyczny jest głównym, najczęściej używanym, przedstawicielem katalogów typu ujęciowego. W przeciwieństwie do katalogu działowego, ma on układ wielostopniowy, dzielący piśmiennictwo na działy podstawowe, poddziały i ich kolejne rozgałęzienia według z góry ustalonego logicznego porządku: od zakresów najszerszych do coraz węższych zagadnień.
Tematowanie
Tak jak klasyfikowanie piśmiennictwa służy do budowania katalogów ujęcio-wych, tak katalogi tematowe powstają przez tematowanie dokumentów. Czynność tematowania polega na dokładnym zapoznaniu się przez bibliotekarza z treścią opracowywanej pozycji, ustaleniu jej tematu (bądź tematów), wybraniu tematu najważniejszego (kilku tematów) a następnie nadaniu dokumentowi jednego lub kilku haseł przedmiotowych. Wybrane tematy powinny w pełni oddać zakres dzieła i intencje autora. Tematowanie odbywa się w języku haseł przedmiotowych, którego podstawową kategorię stanowią tematy. Metodyka tematowania wyróżnia trzy podstawowe rodzaje tematów:
— tematy rzeczowe (przedmiotowe), czyli nazwy rzeczy bądź zjawisk; szczególnym przypadkiem tematów rzeczowych są tematy jednostkowe (indywidualne), którymi mogą być nazwy własne osób, nazwy geograficzne, nazwy wydarzeń histo-
rycznych, instytucji i organizacji (np. Kościuszko Tadeusz, Tatry, Biblioteka Narodowa);
— tematy klasowe, które są nazwami dziedzin wiedzy lub działalności praktycznej (np. bibliotekoznawstwo, bibliotekarstwo);
— tematy formalne, będące nazwami formy piśmienniczej lub wydawniczej jednostki tematowanej; są one stosunkowo rzadko stosowane w praktyce (np. encyklopedia, słownik, pamiętniki).
Hasło przedmiotowe może składać się z samego tematu i wtedy mówimy o haśle prostym, lub też z tematu z określnikiem (określnikami), tworząc wówczas hasło rozwinięte.
Stosując pewne uproszczenia, można przyjąć, że najbardziej charakterystyczne typy określników to:
— określniki rzeczowe, wskazujące punkt widzenia, z którego rozpatrywany jest przedmiot dokumentu, np. Bibliotekarstwo — historia. Ekslibris — zbiory;
— określniki lokalizujące, umieszczające przedmiot w czasie (określnik chronologiczny) i przestrzeni (określnik geograficzny), np. Biblioteki — Warszawa — 19 w.);
— określniki formalne, oznaczające formę piśmienniczą lub wydawniczą charakteryzowanego dokumentu, np.: Bibliotekarstwo — encyklopedia;
— określniki jednostkowe, występujące głównie przy tematach jednostkowych, określające część jakiejś całości, np.: Kraków — Wawel, Mickiewicz Adam — Pan Tadeusz
Następną kategorię języka haseł przedmiotowych stanowią odsyłacze. Mimo że nie są one integralną częścią hasła, jak temat i określniki, pełnią bardzo ważną rolę w katalogu:
— informują o przyjętej formie hasła przedmiotowego;
— zapobiegają rozproszeniu materiału;
— wiążą z sobą hasła przedmiotowe, wykazując istniejące między nimi związki skojarzeniowe lub hierarchiczne.
Odsyłacze dzieli się na dwie grupy:
— odsyłacze całkowite, prowadzące od odrzuconej formy hasła do przyjętej i konsekwentnie w danym katalogu przestrzeganej, np.: Biblioteka zob. Nauka o książce, Narzędzia rolnicze zob. Rolnictwo — narzędzia;
— odsyłacze uzupełniające, zwracające uwagę na tematy, które wiążą się z sobą w jakikolwiek sposób; są to odsyłacze skojarzeniowe, wskazujące tematy pokrewne (np.: Turystyka zob. Krajoznawstwo); odsyłacze systematyczne, ukazujące związki logiczne; odsyłacze orientacyjne, informujące, gdzie poszukiwać literatury uzupełniającej do danego zagadnienia.
Katalog przedmiotowy
O ile katalogi typu ujęciowego (działowy, systematyczny) skupiają piśmiennictwo w zależności od punktu widzenia, z którego dany przedmiot jest ujmowany, to katalogi typu tematowego wyróżniają w analizie dzieła właśnie przedmiot i treści, bez względu na sposób ich ujęcia. Do katalogów tematowych zalicza się przede wszystkim katalog przedmiotowy.
Opis w katalogu przedmiotowym składa się z dwóch części: opisu katalogowego i hasła przedmiotowego.
Układ katalogu przedmiotowego jest, jak już wielokrotnie wspomniano, układem alfabetycznym. Kolejność haseł w tym układzie powinna być następująca:
— temat jednowyrazowy,
— temat jednowyrazowy z określnikami,
— temat jednowyrazowy z dopowiedzeniem,
— temat wielowyrazowy
— temat wielowyrazowy z określnikami,
— temat wielowyrazowy z dopowiedzeniem.