Wyraz

Wyraz - słowo - jest elementarną jednostką języka, stanowiącą zespół dźwięków mowy ludzkiej odpowiadający jednemu pojęciu. Jest znakiem desygnatu tj. znakiem pewnego przedmiotu lub pewnej treści. O wyrazach mówimy, że mogą być: gwarowe, potoczne, techniczne, przestarzałe, bliskoznaczne, rodzime, obce, pochodne itp. Ze względu na funkcję w zdaniu, dzielą się na:

-	wyrazy samodzielne zawierające pełną informację, należą tu: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, zaimki i wykrzykniki,
-	wyrazy niesamodzielne nie mogące jak poprzednie pełnić funkcji równoważników zdań, należą tu: przyimki, spójniki i partykuły.

Wyrazy mogą być:

-	rdzenne - dom, lat-o, koń, duż-y, śpi-ą, pięć,
-	rozwinięte - dąb-ek, po-ranny, roz-mow-a,
-	złożone - trój-kąt, pięcio-bój, jasno-żółty.

Ze względu na formę, dzielą się na:

-	odmienne - zmieniające się w zdaniach przez różne końcówki, w zależności od funkcji,
-	nieodmienne - występujące w mowie zawsze w tej samej formie, należą tu: przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki, przysłówki oraz zaimki przysłówkowe.

Abrewiacja - skrót wyrazu lub grupy wyrazów w piśmie, jak np., itd., itp.

Afiks - jest to cząstka wyrazu.

Afiksacja - tworzenie wyrazów pochodnych przez dodawanie afiksów do wyrazów podstawowych.

Aglutynacja - zjawisko morfologiczne, polegające na tworzeniu form wyrazowych przez dołączanie do tematu jednofunkcyjnych morfemów gramatycznych.

Akronim - wyraz utworzony sztucznie z pierwszych liter kilku wyrazów.

Alomorf - funkcjonalnie obojętny wariant morfemu, uwarunkowany przez sąsiedztwo morfologiczne, np. ręka, rąk, ręczyć.

Alternacja - wymiana jakościowa lub ilościowa głosek w tematach i rdzeniach wyrazów, np. biorę, bierz, brać, sen, snu.

Antonim - wyraz mający znaczenie przeciwstawne np. mokry - suchy, karzeł - olbrzym.

Archaizm - wyraz, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia (czasami stosowany w literaturze w celach stylizacji).

Atonon - wyraz nieakcentowany (zwykle jednosylabowy zaimek, słowo posiłkowe, przyimek).

Augmentatyw - zgrubienie - wyraz o charakterze zgrubiałym, np. grubas, leniuch, psisko.

Biliteralny - dwuliterowy - wyraz złożony z dwóch liter.

Deklinacja - odmiana wyrazów przez przypadki, liczby i rodzaje.

Deminutyw - zdrobnienie - wyraz o znaczeniu zdrobniałym, np. konik, stolik itp.

Derywacja - tworzenie wyrazów (zwykle za pomocą sufiksów i prefiksów, lub odrzucenia części wyrazu) pochodnych od innych podstawowych, np. młodość od młody.

Derywat - wyraz pochodny.

Desygnat - przedmiot myśli odpowaiadający wyrazowi.

Desygnaty - z łac. oznaczony - nazywają rzeczy i pojęcia otaczającego nas świata.

Egzotyzm - wyraz obcojęzyczny, zapożyczony, związany z obcym środowiskiem.

Enklityki - wyrazy, zwykle jednosylabowe, nie mające samodzielnego akcentu i łączące się z wyrazami poprzedzającymi w jedną całość.

Epenteza - wtórne wytworzenie się elementu głoskowego wewnątrz wyrazu.

Epitet - wyraz określający rzeczownik, służy uwydatnieniu charakterystycznej cechy opisywango przedmiotu, osoby, zjawiska.

Etymon - wyraz (lub rdzeń) uważany za podstawę etymologiczną danego wyrazu.

Fleksja - odmiana wyrazów - zespół form służących do oznaczania stosunków między wyrazami w zdaniu.

Forma - postać wyrazu - budowa wyrazu, w której można wyróżnić składnik wyrażający funkcje leksykalne oraz składnik będący znamieniem jego funkcji gramatycznych.

Formacja - wyraz mający określoną budowę słowotwórczą.

Formant - element słowotwórczy tworzący wyraz pochodny od podstawowego.

Formy supletywne wyrazu - formy skądające się na jeden paradygmat, ale nie związane pokrewieństwem etymologicznym, np. człowiek - ludzie, ja - mnie.

Haplologia - uproszczenie, skrócenie wyrazu przez usunięcie jednej z sylab bezpośrednio po sobie następujących, jednakowych lub o jednakowym spółgłoskowym nagłosie, np. sześciościan - sześcian.

Hiperonim - wyraz o znaczeniu ogólnym, nazwa klasy wyrazów wobec niego podrzędnych i bardziej szczegółowych, zwanych hiponimami, np. budowla jest hiperonimem pałacu, a pałac jest hiponimem wyrazu budowla.

Homonim - homofon - wyraz mający jednakowe brzmienie z innym wyrazem, lecz różniący się od niego etymologią (pochodzeniem), wartością znaczeniową, niekiedy też pisownią, np. karzę (karać), każę (kazać).

Hybryda - wyraz złożony z elementów składowych należących do dwóch różnych języków, np. automobil - gr. + łac.

Ideogram - znak graficzny wyrazu oddający pojęcia, a nie poszczególne dźwięki.

Idiom - wyraz, wyrażenie, zwrot właściwy tylko danemu językowi, nie dające się przetłumaczyć dosłownie na inny język.

Infiks - afiks pojawiający się wewnątrz rdzenia wyrazu.

Jednoznacznik - wyraz (wyrażenie) mający to samo znaczenie, co inny wyraz (wyrażenie) np. tato - ojciec, chmura - obłok.

Kalka - replika, odbitka - wyraz lub wyrażenie stanowiące dosłowne tłumaczenie i kopię obcego wzoru.

Kontaminacja - skrzyżowanie wyrazów, forma wyrazowa powstała z połączenia ze sobą elementów różnych wyrazów.

Leksem - wyraz - jednostka leksykalna, element słownikowy wspólny określonej grupie form gramatycznych.

Leksyka - słownictwo - ogół wyrazów jakiegoś języka lub jakiejś specjalności.

Literowiec - wyraz powstały ze skrórów (z początkowych liter).

Logatom - sztuczny wyraz, nie mający znaczenia myślowego, wypowiadany przy próbach wyrazistości odtwarzania dźwięków przez urządzenia akustyczne.

Makaronizm - obcy wyraz, zwrot, obca forma językowa wpleciona w tekst mówiony lub pisany w języku ojczystym.

Metateza - przestawka - przestawienie głosek w wyrazie.

Monosylaba - wyraz składający się z jednej sylaby.

Morfemy - są to rdzenie, przedrostki i przyrostki.

Neologizm - nowotwór językowy, wyraz, zwrot, forma, znaczenie wyrazu nowo utworzonego w danym języku.

Nominatywna funkcja wyrazu - funkcja wyrazu polegająca na tym, że służy on za nazwę odpowiadającego mu fragmentu rzeczywistości.

Oksyton - wyraz akcentowany na ostatniej sylabie.

Paradygmat - zestaw form odmiany wyrazów (deklinacja lub koniugacja) lub wzór takiej odmiany.

Paroksyton - wyraz mający akcent na przedostatniej sylabie.

Paronim - wyraz wiążący się z innym albo ze względu na wspólność rdzenia (np. abstrakcja, dystrakcja), albo ze względu na podobieństwo brzmieniowe (np. adaptować i adoptować).

Pejoratyw - wyraz o znaczeniu ujemnym, forma gramatyczna nadająca wyrazom znaczenie ujemne.

Polimorfizm - wielopostaciowość wyrazów - jest jedną z najbardziej znamiennych cech języka polskiego. Ten sam wyraz, w zależności od jego funkcji w zdaniu, bywa używany w wielu postaciach formalnych, np. książka, książki, książce, o książkach itp.

Polisemia - wieloznaczność - zjawisko polegające na tym, że jednemu wyrazowi odpowiada więcej niż jedno znaczenie.

Prefiks - przedrostek, morfem - cząstka wyrazu wystepująca przed rdzeniem.

Prepozycja - umieszczanie rodzajników, przyimków i innych wyrazów pomocniczych przed wyrazami, do których się odnoszą.

Proklityki - wyrazy nie akcentowane, najczęściej jednosylabowe, np. na ziemi, do kina.

Prokliza - podporządkowanie akcentu jakiegoś wyrazu wyrazowi następującemu po nim.

Prozodia - dział zajmujący się opisem i organizowaniem w mowie wiązanej - akcentu, intonacji i iloczasu.

Rdzeń - pierwiastek - morfem główny wyrazu - część wyrazu powtarzająca się w wyrazach pokrewnych.

Składnia - syntaksa - dział gramatyki traktujący o porządku wyrazów i ich funkcji w zdaniu oraz o związkach między zdaniami.

Sufiks - przyrostek, morfem - cząstka wyrazu występująca po rdzeniu.

Synonim - wyraz bliskoznaczny, inna (druga) nazwa przedmiotu, pojęcia itp., np. Ocean Spokojny, Pacyfik, Ocean Wielki.

Temat - część wyrazu, wyodrębniona w nim przez oddzielenie końcówek przypadkowych (temat fleksyjny) lub formantu słowotwórczego (temat słowotwórczy).

Transformacja - przekształcenie kategorialne wyrazu polegające na jego przejściu z jednej kategorii mowy do drugiej, np. rzeczownik pływak do czasownika pływać.

Uniwerbalizacja - utworzenie jednego wyrazu z połączenia wyrazowego; wprowadzenie nazwy jednowyrazowej na miejsce dwuwyrazowej (np. autobus przegubowy - przegubowiec).

Wulgaryzm - wyraz wulgarny, pospolity, ordynarny, niepoprawna forma fleksyjna, nieprawidłowa składnia.

Złożenie - wyraz oparty na dwóch (lub więcej) tematach wyrazowych, np. prostokąt, łamigłówka, dusigrosz itp.

Zrost - wyraz złożony z członów, które mogą być rozłączone bez zmiany znaczenia.

---