PRZESŁUCHANIE PODEJRZANYCH („Psych.kryminalistyczna” B.Hołyst)
Informacje (dowody) związane z zamiarem, myślami, uczuciami można uzyskać tylko w toku przesłuchania.
Policja przesłuchuje:
ofiary przestępstw(potencjalni świadkowie)
świadków (tj. osoby mogące podać info o przestępstwie bądź sprawcy)
osoby zgłaszające przestępstwo (ofiary bądź świadkowie)
podejrzanych
Potencjalna wartośc zeznania zależy od jego dokładności (tj. wiarygodności -można polegać na tej informacji jako dowodzie tego, co się stało) i kompletności.
Wiarygodność - w psychometrii oznacza zgodność lub stałość.
Termin „ważny” w psychologii = „wiarygodny” w prawie
4 fazy standardowego przesłuchania policyjnego:
1) orientacyjna ( ustalenie celu przesłuchania, przedstawienie uczestników, spełnienie wymogów prawnych)
2) słuchania (swobodna wypowiedź przesłuchiwanego)
3)pytań i odpowiedzi:
- by usunąć dwuznaczność i niepewność
- by rozszerzyć główne pkty i zebrać więcej szczegółów
- by wypełni luki w swobodnym opisie
- by uzyskać specjalne informacje, samooskarżające lub inne
-by umożliwić oficerowi policji większą kontrolę nad przesłuchaniem
4) doradcza ( odczytanie wyjaśnienia, podpisanie, poinformowanie osoby o dalszych czynnościach (np. że zostanie oskarżona, że będzie konfrontacja itp.) i zakończeniu przesłuchania)
Przesłuchanie policyjne jest zindywidualizowane, przesłuchujący nie wie z góry, o co ma pytać, pytania są formułowane w toku przesłuchania.
Pytania otwarte np. „powiedz, co się zdarzyło?” są stawiane na początku 2 fazy, szczególnie wobec ofiar i świadków, rzadziej podejrzanych ( bo wtedy nie ma jeszcze wystarczających informacji do zadania pytań szczegółowych czy zamkniętych)
Pyt. zamknięte - bardziej ograniczają swobodę wypowiedzi, ale pozwalaja skupić się tylko na ważnych sprawach, wartościowe info mogą być utracone, jeśli przesłuchiwanie rozpocznie się od pytań zamkniętych, wymagają odpowiedzi w kilku słowach (wg Richardsona, Dohrenwenda, Kleina), pytania zamknięte i bezpośrednie są ważne w sprawach wrażliwych(np. dotycz. przestępstw seksualnych), bo częste są wtedy uniki odpowiedzi.
Pytania o identyfikację - dotyczą miejsc, czasu, osób, ale też identyfikacji podejrzanych w trakcie konfrontacji, wskazania, ile osób dokonało przestępstwa.
Pyt. selekcyjne - przesłuchiwany wskazuje alternatywę z kilku możliwości
Pyt. „tak” lub „nie” - gdy osoba ma problem z udzieleniem odp ( ich wartośc jest kwestionowana, osoba może ciągle przytakiwać)
Pyt sugerujące odp. - jeśli wiemy, że osoba ma bliższe informacje o danej sprawie, odpowiedź na nie może być różna w zależności od kontekstu (np. gdy poinformujemy, że wiemy o udziale przesłuchiwanego w przestępstwie), zniekształcają odpowiedzi (np. osoba słysząc, że auto było rozbite, poda większą prędkośc, niż gdy tylko powiemy, że było to zderzenie)
Podczas przesłuchania należy minimalizować stres i poczucie zagrożenia, redukować bariery, a maksymalizować skuteczność, dobrą komunikację.
Skuteczność przesłuchania zależy od :
okoliczności i charakteru przesłuchania
osobowości i postawy przesłuchującego (też inteligencja, empatia, zdolnośc obserwacji, słuchania) i przesłuchiwanego
stosunków między nimi
wyszkolenia, wiedzy, doświadczenia policjanta ( inaczej postępujemy wobec dziecka, ofiary gwałtu, osoby chorej, upośledzonej , inaczej wobec zatwardziałego przestępcy)
R. Gorden model komunikacji (ułatwienia i bariery)
Wg niego istnieje 8 barier skutecznego komunikowania się ( 4 wynikają z niechęci do podawania info np. groźba samooceny; 4 dotyczą braku zdolności do podawania tych info np. zaburzenia pamięci itp.)
Trudno to wykryć, bo podejrzany może zmyślać, by ukryć swoją niechęć do współpracy albo konfabulować dlatego, że ma zaburzenia pamięci itp.
Czynniki ułatwiające komunikowanie się:
- spełnianie oczekiwań przesłuchującego
- poznanie sprawy przez przesłuchiwanego ( zwiększa to jego samoocenę)
-apele altruistyczne (przesłuchujący mówi o tym, jak ważne jest dobre opisanie sprawcy, by go ująć i zapobiec dalszym przestępstwom)
- atmosfera zrozumienia, życzliwości
- nowe doświadczenie (przesłuchujący podkreśla ważność przesłuchania, co świadka motywuje dodatkowo)
-katharsis ( przesłuchiwany może otrzymać pomoc, oczyścić się, gdy o tym opowie)
- zewnętrzne nagrody
Czynniki motywujące(ochraniają samoocenę, służą uniknięciu zew. kary)
samooszukujące ( osoby okłamują się i podają niekompletne info o swych uczuciach, zachowaniu itp.)
oszukujące innych ( w celu ukrycia bądź zafałszowania info)
Kłamstwa wśród przesłuchujących policjantów:
- błędy informacyjne ( policjant udaje, że ma info udowadniające winę podejrzanemu lub obiecuje,że podejrzany będzie wolny, jeśli się przyzna.); jest to dopuszczalne np. w USA, zabronione w Anglii.
- policjant fabrykuje samooskarżające zeznania i przypisuje je podejrzanemu (jest to poważniejsze kłamstwo, trudne do udowodnienia)
Opór podejrzanego nie zawsze oznacza winę lub kłamstwo (może być wynikiem braku wiedzy, pamięci, technika przesłuchania). Zapobiegać oporom można przez odpowiednie przygotowanie i zaplanowanie przesłuchania.
J. Wakley - stworzył podręcznik technik przesłuchania podejrzanych ( podejrzani są niechętni przyznaniu się, bo poczucie wstydu, obawa przed karą, ale pewna presja, manipulacja, kłamstwo, perswazja pomagaja wykryć prawd; choć mogą też prowadzic do przyznania się do niedopełnionego przestępstwa )
Ważny jest kontekst przesłuchania, jego miejsce i warunki.
W czasie przesłuchania występują oznaki nerwowości zarówno u winnych, jak i niewinnych podejrzanych.
3 przyczyny nerwowości u osób niewinnych:
* niepokój, że błędnie zostaną uznani za winnych.
* o to, co się stanie w areszcie lub podczas przesłuchania.
* że policja wykryje ich wcześniejsze przestępstwa
Między winnymi i niewinnymi występuje różnica w stopniu strachu i nerwowości ( u niewinnych nerwowość w toku przesłuchania zmniejsza się)
Rodzaje stresu przy przesłuchaniu(winnych i niewinnych):
stres spowodowany przez środowisko fizyczne w jednostce policji lub personalną bliskość przesłuchującego
stres wywołany izolacją od kolegów, poczuciem niepewności np. ile pozostanę w areszcie.
stres wskutek poddania podejrzanego organom władzy
Stres wywołuje strach, podniecenie fiz. co wpływa na zachowanie podczas przesłuchania i może czasami sugerować winę podejrzanego.
Złość/gniew podejrzanego/przesłuchującego nie sprzyja komunikacji.
Występują różnice w złości osób winnych i niewinnych ( niewinni są autentycznie źli, gwałtowni wobec podejrzeń o przestępstwo, którego nie popełnili; winni mogą udawać złość, ale trwa ona krócej niż u niewinnych.)
Złość, zniecierpliwienie, arogancja przesłuchującego przeszkadza w ocenie i wnioskowaniu, zmniejsza współpracę podejrzanego i czyni go mniej podatnym na sugestię przesłuchującego.
Rozróżniamy przestępców emocjonalnych i nieemocjonalnych:
p.emocjonalni doznają wyrzutów sumienia, co da się obserwować podczas przesłuchania w zachowaniu, prowadzi to często do przyznania się, najlepszą taktyką przesłuchania wobec nich jest sympatia i współczucie.
p.nieemocjonalni brak wyrzutów sumienia, wyst.opór przeciw emocjonalnemu zaangażowaniu się w przesłuchanie, skuteczną technika jest tu analiza faktów( przedstawia się mu takie dowody, że daremne jest , aby zaprzeczał, można poinformowac o posiadaniu dowodów obciążających lub zwielokrotnić znaczenie dowodów)
Pożądane cechy przesłuchującego:
wysoka inteligencja
właściwe rozumienie cech człowieka
zdolność postępowania z innymi
cierpliwośc i wytrwałość
znajomość technik przesłuchania, znajomość przepisów prawnych
rozumienie psychologicznych podstaw przesłuchania i przyznania się
Miejsce przesłuchania powinno być odizolowane od wpływów zew. i wew., przedmiotów rozpraszających uwagę.Przesłuchujący powinien być blisko podejrzanego, a jego kolega obserwowac zach. i gesty przesłuchiwanego przez lustro weneckie.
Eksperyment na 21 studentach Uniw.Stanforda (Haney, Banks, Zimbardo) symulacja 2-tygodniowego pobytu w więzieniu jako strażników i więźniów (przerwano po 6 dniach bo u połowy „więźniów” wystąpiły oznaki przygnębienia, zaburz.emocjonalne, stan bezradności, pasywności, depresji)
Przyczyny tego stanu:
- utrata poczucia tożsamości (rozpoznania indywidualności)
- arbitralna kontrola ze strony „strażników”
- uzależnienie od „strażników”, pozbawienie siły
Odosobnienie powoduje dezorientację , psychiczny chaos, wzrost podatności na sugestię (stan jak po 2-3 dniach bez snu )
9 stopni efektywnego przesłuchania podejrzanych prawdopodobnie winnych ( Inbau, Reid, Buckley):
warunek przed przesłuchaniem należy poznać fakty i osobowośc podejrzanego, jego słabe strony, by pokonywać jego opory:
bezpośrednia pozytywna konfrontacja mówi się podejrzanemu, że ustalono, iż na pewno popełnił to przestępstwo, potem obserwacja jego zachowania, jeśli przy kolejnym przesłuchaniu reaguje pasywnie na to oskarżenie, nie broni się ani nie przyznaje to świadczy o tym, że kłamie.
Rozwinięcie tematu przyjęci postawy sympatii, zrozumienia w celu zdobycia zaufania podejrzanego, przełamania moralnych oporów i osiągnięcia przyznania się, jest to najbardziej skuteczne wobec przestępców emocjonalnych.
Zalecane techniki:
- powiedzieć podejrzanemu, że w podobnych warunkach każdy mógłby popełnić takie przestępstwo ( że jest to normalne)
- zmniejszyc jego poczucie winy przez zminimalizowanie moralnej wagi tej winy (inni popełnili gorsze), zalecane to przy przestępstwach seksualnych
- zasugerować podejrzanemu moralne do zaakceptowania powody przestępstwa - że np. popełnił ten czyn pod wpływem alkoholu, narkotyków. Usprawiedliwia to podejrzanego, sprzyja przyznaniu się.
- sympatyzowanie z podejrzanym poprzez potępienie innych (łatwiej się przyzna, gdy częśc odpowiedzialności przerzuci na ofiarę, wspólników), jest to skuteczne w sprawach, gdzie ofiarami są kobiety i dzieci. (przy przestępstwach seksualnych)
- pochlebstwa i nagrody - skuteczne wobec osób z niskim IQ lub uzależnionych od akceptacji innych
- wskazanie, że być może wmieszanie podejrzanego w sprawę było przesadą np. ze strony ofiary, prowadzi to do częściowego przyznania się, potem rozszerzonego
- uświadomienie podejrzanemu, że działalność przestępna na przyszłość nie leży w jego interesie, jest bez sensu (szczególnie wobec przestępców początkujących)
Techniki dla podejrzanych nieemocjonalnych:
- starać się, by udowodnić mu drobne kłamstwa (ale czasami osoba może kłamać, nie będąc winną przestępstwa np. by ukryć przed bliskimi itp, gdzie naprawdę była)
- wykazać podejrzanemu, że był w miejscu przestępstwa i że przypadkowo miał z nim jakiś związek
- starć się przekonać podejrzanego, że nie ma sensu zaprzeczanie i daremny jest opór przed powiedzeniem prawdy, należy przekonac go, że ma się mocne dowody winy, a prawdę chcemy usłyszeć tylko po to , by ustalić, czy są jakieś okoliczności łagodzące.
- wykorzystanie jednego współsprawcy przeciw drugiemu, zakładając brak zaufania między nimi (np. on nam wszystko już powiedział)
postępowanie z zaprzeczeniami wielokrotne zaprzeczenie podejrzanego dają mu psychologiczną przewagę, u niewinnych zaprzeczenia są spontaniczne, silne i bezpośrednie,osoba patrzy w oczy przesłuchującemu, staje się aż agresywna, intensywnośc zaprzeczeń wzrasta z czasem, u winnych - wykrętne, zmodyfikowane, wahające się; technika „dobrego” i „złego” policjanta - efektywna wobec osób spokojnych, słabo reagujących.
przezwyciężanie sprzeciwów winni podejrzani przechodzą od zaprzeczeń do wysuwania sprzeciwów (zarzutów), gdy to nie przynosi rezultatów podejrzany staje się spokojny, nie chce aktywnie uczestniczyć w przesłuchaniu., przewagę psychologiczną zyskuje przesłuchujący.
uzyskanie i utrzymanie uwagi podejrzanego zauważywszy pasywnosć podejrzanego, wycofywanie się, przesłuchujący musi zredukowac dystans, odzyskać uwagę podejrzanego (poprzez fizyczne przyblizenie się, delikatne dotknięcie, zwracanie się po imieniu
postępowanie z pasywnym nastrojem podejrzanego przesłuchujący powiniem uwrażliwić podejrzanego na główny temat (przyczyne przestęstwa), naciska na podejrzanego, wywołuje w nim wyrzuty sumienia, powołując się na osobę ofiary i jej wielki stres, odwołuje się do jego poczucia uczciwości, a nawet religijności. (niektórzy wtedy załamują się i mówią, inni milczą, co tez dowodzi ich klęski)
przedstawienie pytań alternatywnych przedstawia się 2 alternatywy popełnienia przestępstwa, obie świadczą o winie, ale tylko jedna chroni honor podejrzanego, druga świadzcy o jego niewrażliwości itp., łatwiej jest przyznać się do blędu, samooskarżyć się, jeśli pozwoli się osobie wyjaśnić, dlaczego to uczyniła, usprawiedliwić się
ustna relacja podejrzanego o szczegółach przestępstwato samoobwiniające się przyznanie się w wyniku wyboru tej alternatywy z pktu 7 (obejmuje okoliczności, motywy, charakter czynu), wtedy w pokoju nie powinno być osób trzecich, bo to zniechęca do mówienia.
przekształcenie ustnego zeznania w pisemne przyznanie się przyznanie się podpisane ma prawnie większą moc niż ustne, zapobiega późniejszemu zaprzeczaniu przyznania się.
Przesłuchujacy nie powinni jednak nigdy minimalizować odpowiedzialności prawnej za dane przestępstwa.!!
Techniki przesłuchania zawarte w tych 9 stopniach Kassin i McNall zawarli w dwóch technikach przesłuchania. Są to:
maksymalizacja (do podejrzanych nieemocjonalnych) zastraszanie za pomoca przesadzania siły dowodow, zwiększanie wagi przestępstwa
minimalizacja (do podejrzanych emocjonalnych) okazywanie sympatii, możliwości obrony honoru, obwinianie ofiary i okoliczności za przestępstwo przy pomniejszaniu jego wagi.
Przyznanie się może być w dwóch formach:
w formie zeznania podejrzanego przedstawiającego wszelkie szczegóły przestępstwa i okoliczności
w formie „pytań i odpowiedzi” - ma to prawne zalety, bo część zeznania można wtedy usunąć, jeśli uzna się, że są niedopuszczalne przed sądem.
Najlepsze jest połączenie obu tych form.
Rejestrowanie przesłuchania na taśmie wideo pozwala nie tylko utrwalić zeznania podejrzanego (niedawne badania wykazały, że nie wpływa to na przyznanie się/nieprzyznanie się podejrzanego), ale także monitorować działanie przesłuchującego (czy nie łamie praw podejrzanego). Ale są pewne niebezpieczeństwa (np. przesadne opieranie się na niewerbalnych obrazach)
Badania B.L. Irvinga (1980)- wpływ pozostawania w areszcie, samego przesłuchania i stanu psychicznego na przebieg i wyniki przesłuchania.
wpływ pozostawania w areszcie -
-przygnębienie, anormalny stan psychiczny przed przesłuchaniem ( na skutek izolacji od rodziny, itp.)
- cierpiący na klaustrofobię reagowali gwałtownie, po przesłuchaniu obawiali się powrotu do celi ( najczęściej przestępcy popełniający czyn zabroniony po raz pierwszy lub sprawcy przestępstw seksualnych)
-większość pacjentów pod wpływem zamknięcia była podniecona, co motywowało do rozmowy z policją.
Wpływ stanu psychicznego podejrzanego-
Łącznie prawie polowa badanych doznała zaburzeń umysłowych ( 26% było odurzonych lub psychicznie chorych, wielu wykazywało anormalny stan psychiczny z obawy przed przesłuchaniem)
Wpływ zastosowanej taktyki przesłuchania
- w 2/3 przypadków stosowano taktykę przekonującą lub manipulacyjną
-sklasyfikował taktyki przesłuchania:
* oświadczenie podejrzanym, ze daremne jest zaprzeczanie wmieszaniu ich w popełnienie przestępstwa
* wskazywanie podejrzanym na dobre strony przyznania się do winy
* doradzanie im, że w ich interesie leży przyznanie się
* wykorzystywanie warunków więziennych (izolacja, wpływ władzy policji)
* dawanie obietnic związanych z dyskrecjonalną władzą policji ( że wspólnicy się nie dowiedzą, co powiedział lub jeśli nie będzie współpracował to zostaną przesłuchani jego przyjaciele i znajomi)
1986, 1987 - powtórzył badania. Wniosek - zastosowanie technik manipulacyjnych i perswazyjnych zmniejszyło się
S.Moston badał zapisy taśm wideo z przesłuchań- rozpoczynają się one na dwa sposoby: strategia inkwizytorska ( cel to zebranie info; nacisk kładzie się na fakty; na początku ustalenie stosunku do podejrzanego) i oskarżycielska(konfrontacyjna; cel to uzyskanie przyznania się; najczęściej stosowana)
Strategia oskarżycielska - przesłuchujący konfrontuje się z podejrzanym na 3 sposoby:
poprzez bezpośrednie oskarżenie, pytanie wprost, czy dokonał czynu
przedstawiając dowody przeciw podejrzanemu i żądając wyjaśnień (przyznania się lub zaprzeczenia); to tzw. strategia dowodowa
połączenie strategii dowodowej z bezpośrednią konfrontacją - to tzw. wspomagane bezpośrednie oskarżenie (jest to najbardziej przekonująca taktyka, ale może prowadzić do fałszywych przyznań się)
Jeśli podamy szczegóły przestępstwa już na początku to podejrzany może to tylko powtarzać, nie będzie to spontaniczne przyznanie się.
Obecnie manipulacyjne formy przesłuchania są zastępowane konfrontacyjnym stylem przesłuchania.
5 problemów związanych z techniką przesłuchania
1) stopień i charakter psychologicznego przymusu (żadne przesłuchanie nie jest od niego wolne)
2) etyka i profesjonalizm ( podstęp, oszustwo, nieuczciwość stąd utrata respektu dla profesjonalizmu policji)
3)zbytnie opieranie się na niewerbalnych sygnałach jako oznakach kłamstwa ( czasem nawet niewinny może się tak zachowywać, jakby był winny)
4) manipulacje podczas przesłuchania mogą niepomyślnie wpłynąć też na percepcję sędziów
5) wiedza w podręcznikach do przesłuchań opiera się tylko na doświadczeniu autorów, a nie na obiektywnych badaniach.
5