Temat 1 Polityka jako zjawisko społeczne - 2 godziny

POLITOLOGIA - nauka o polityce.

Zajmuje się analizą zjawisk i procesów politycznych, ich uwarunkowaniami i konsekwencjami. Jak każda dyscyplina naukowa spełnia trzy podstawowe funkcje:

deskryptywną - polegającą na opisie i systematyzacji:

wyjaśniającą - sprowadzającą się do formułowania odpowiedzi na pytania o związki przyczynowo-skutkowe między zjawiskami i do konstruowania teorii;

prognostyczną - umożliwiającą przewidywanie i kształtowanie przyszłości.

Początków teoretycznej refleksji o zjawisku polityki należy doszukiwać się w starożytnej Grecji - przede wszystkim w pismach Arystotelesa (Polityka, wyd. pol. 1964) oraz Platona (Polityk, wyd. pol. 1956, Państwo, wyd. pol. 1958). W okresie tym ukształtowały się zręby teorii ustroju politycznego. W okresie późniejszym przedmiotem rozwoju myśli politycznej stało się zjawisko władzy: jej podmiotów, treści i formy sprawowania. Szczególną rolę odegrał tu okres Oświecenia, w którym rozwinięto teorię suwerenności narodu i podziału władzy. Legły one u podłoża rozwiązań politycznych zastosowanych po dokonaniu się rewolucji mieszczańskiej na przełomie XVIII i XIX w.

Jako samodzielna dyscyplina naukowa politologia ukształtowała się w XIX w. ale jej szczególnie dynamiczny rozwój przypada na w. XX. W II połowie XIX i w pierwszej połowie XX w. dominował w niej tradycjonalizm oznaczający przewagę historycznego i prawniczego podejścia do zjawisk politycznych. Polityka, traktowana jako wyodręb­niona dziedzina aktywności społecznej, była przez długi czas ujmowana jako proces historyczny lub jako zinstytucjonalizowany mechanizm władzy państwowej. Przedmiot politologii stanowiło przede wszystkim państwo i jego centralna instytucja - rząd. Przezwycię­żeniem ograniczeń narzuconych perspektywą historyczną i prawniczą stał się początkowo nurt socjologiczny (teoria elit), a następnie behawioralizm, traktujący politologię jako naukę o zachowaniu politycznym. Pozwoliło to na podejmowanie prób tworzenia teorii politycznych opierających się na generalizacji i wieloaspektowym porównaniu danych obrazujących różne przejawy życia politycznego.

Przedmiotem badań politologicznych stały się przede wszystkim takie kwestie jak: istota zmiany politycznej (S. Huntington, L. Pye); rewolucja (T. Skockpol, Ch. Johnson, T. Gurr); zachowania zbiorowe (M. Olson); podziały socjopolityczne (S. Rokkan, S. Lipset); ideologia (D, Beli, R. Aron); funkcjonowanie systemu politycznego (D. Easton, T. Parsons, N. Luhman); analiza totalitaryzmu i autorytaryzmu (C. Friedrich, Z. Brzeziński, H. Arendt, J. Linz); komunikacja polityczna (K. Deutsch); kultura polityczna (G. Almond, S. Verba, R. higiehart, P. Reichel) i partycypacja polityczna (L. Miłbrath, M. Kaase, G. Meyer); osobowość polityczna (H. Lasswell); proces podejmowania decyzji politycznych (Ch. Lmdblom, G. Alison), zachowania wyborcze (P. Lazarsfiełd, I. Budge, D. Farlie), zmiana wyborcza (I. Crewe, D. Denver, M. Franklin, T. Mackie, H. Valen, D. Sainsbmy), teorie koalicji (L. Dodd, W. Riker, M. Laver, N. Schofieid, G. Pridham); komparatystyka partii politycznych i systemów partyjnych (G. Sartori, K.,von Beyme, A. Panebianco, H. Daalder, P. Mair), rola grup interesu (A. Bentley, D. Truman, P. Schmitter, G. Lehmbruch), funkcjonowanie zaawansowanych demokracji (R. Dani. A. Lijphart) oraz tranzycja polityczna (D. Rustow, D. Share, J. Maravall, G. 0'Donnell, A. Przeworski). Ważną rolę odgrywają również badania nad międzynaro­dowymi stosunkami politycznymi, w szczególnością nad teorią wojny i pokoju (R. Aron), wspólnotą międzynarodową (J. Duroselle), polityką „siły" (H. Butterfiełd, G. Schwarzenberg, F. S. Northedge), racją stanu (J. Frankel) oraz warunkami równowagi sil w systemie globalnym (H. Morgenthau, F. Niebuhr). Należy podkreślić, że nurt behawiorainy zyskał przewagę w USA podczas, gdy w Europie utrzymuje się nadal silna orientacja instytucjonalna (M. Duyerger, J, Blondel, I. Jennings, K. Wheare, D. Arter).

Tradycje politologi, jako wyodrębnionej organizacyjnie dyscypliny naukowej sięgają w Polsce początków XX w. Wtedy to (l902 r.) została uruchomiona Szkoła Nauk Politycznych we Lwowie. Dziewięć lat później na Wydziale Prawa UJ otwarto Polską Szkołę Nauk Politycznych. Mimo niesprzyjających warunków, politologia rozwijała się po II wojnie światowej. Warto zaznaczyć, że Polska - prócz Jugosławii - była jedynym krajem, gdzie po 1956 r. nie wykładano naukowego komunizmu. W latach siedemdziesiątych uruchomiono studia nauk politycznych; początkowo na Uniwersytecie Warszawskim a następnie na innych uniwersy­tetach. Rozwijano równocześnie badania naukowe w dziedzinie socjologii stosunków politycznych (J. Hochfeid, J. Wiatr), teorii polityki (F. Ryszka, K. Opałek, W. Lamentowicz), kultury politycznej (F. Ryszka, K. Pałecki)); teorii decyzji politycznych (A. Bodnar), teorii rewolucji (J. Baszkiewicz, J. Staniszkis), zachowań wyborczych (S. Gebethner), teorii demokracji (M. Sobolewski), psychologii polityki (J. Reykowski) oraz teorii stosunków międzynarodowych (J. Kukułka, L. Pastusiak, Z. Pietraś).

Przedmiot zainteresowań współczesnej politologii jest więc zróżnicowany i wielowy­miarowy. W strukturze dyscypliny można wyróżnić podstawowe nurty badawcze, na które siadają się:

1. teoria polityki - opisująca i systematyzująca podstawowe kategorie pojęciowe oraz formułująca podstawowe prawidłowości rządzące rozwojem politycz­nym,

2. aksjologia polityczna opisująca i wyjaśniająca rolę wartości politycznych w życiu społecznym w ujęciu doktrynalnym,

3. teoria systemów politycznych -opisująca, wyjaśniająca i porównująca zachowania podejmowane w ramach struktur politycznych oraz

4. teoria stosunków międzynarodowych - analizująca sprzecz­ności międzynarodowe i sposoby ich usuwania.

Pomocniczymi wobec politologii dyscyplinami naukowymi są przede wszystkim - socjologia stosunków politycznych, historia polityczna, psychologia społeczna oraz prawo konstytucyjne, administracyjne i międzynarodowe.

Zróżnicowaniu przedmiotu badawczego towarzyszy zróżnicowanie metodologiczne politologii. Nauka ta nie ukształtowała własnej i jej tylko właściwej metody badawczej (co charak­teryzuje np. socjologię). Spośród metod stosowanych przez politologię należy wymienić przede wszystkim analizę treści (opis przekazów informacji o życiu politycznym), metodę histo­ryczną (analiza źródeł historycznych), metodę prawno-dogmatyczną (interpretacja tekstów prawnych), analizę systemową (system polityczny), komparatystykę, metody socjologiczne oraz symulację zjawisk politycznych.

POLITYKA - termin pochodzący z języka greckiego, od liczby mnogiej przymiotnika ro­dzaju nijakiego politikon. Przymiotniki politikos (rodzaj męski), politike (rodzaj żeński) i politikon interpretowano jako: społeczny, publiczny, państwowy, powszechny, obywatel­ski, codzienny, zwyczajny, towarzyski, uprzej­my itp. Sam termin polityka oraz wyrazy od niego pochodne, wiążą się pod względem e-tymologicznym z pierwotnym i podstawo­wym pojęciem polityczno-prawnym starożyt­nych Greków - pojęciem polis. Nazwą tą po­sługiwano się w starożytnej Helladzie, na oznaczenie występujących wówczas na tym te­renie organizacji państwowych, tzw. państw-miast. Polis stanowiła organiczną wspólnotę wolnych obywateli, podporządkowanych wspól­nym celom i interesom. W dosłownym tłu­maczeniu termin ten oznaczał kraj, ojczyznę, państwo, społeczność, gród, zamek, mia­sto, obywatelstwo, rządy, sprawy publiczne. Inny, mniej wiarygodny, źródłosłów polityki wywodzi się od greckiego politea - co oznacza republikę, czyli organizację państwową. Począt­ków istoty politel można doszukać się w pi­smach Platona (V-IV w. p.n.e.) oraz Arysto­telesa (IV w. p.n.e.). Takie ujęcie polityki ce­chowało położenia akcentu na umiejętne kie­rowanie ludźmi, organami państwowymi lub całym państwem. W dawnej polszczyźnie słowo polityka tłumaczono jako: grzeczny, układny. W XVII w. następuje w -»Polsce pierwsza inwazja francuszczyzny poprzez dwory Władysława IV, Jana Kazimierza a zwłaszcza Jana III Sobieskiego. Pojawia się wtedy ter­min politique. który oznaczał sztukę rządze­nia państwem, utrzymywania i wyzyskiwania stosunków z innymi państwami. Pochodzące od tego terminu słowo polityk, oznaczało czło­wieka biegłego w polityce, znającego świat, zdolnego do rządzenia państwem, dyplomatę. Jednocześnie polityczność jako cecha ozna­czała tyle. co grzeczność, ukladność, delikat­ność, etykieta, dobre maniery i obyczajność. Słownik Lindego z 1858 wyjaśnia, że polity­ka jest to: a) nauka, jak Rzeczypospolitą rzą­dzić i zachować wcale; b) nauka poznawania spraw i potrzeb państwa: c) roztropność po­dająca rządzącym środki do wykonywania zamysłów przedsięwziętych; d) grzeczność, manierność obyczajów. Od początku XX w. przestano używać terminu polityka w kate­goriach kulturowych, odnosząc go głownie do sztuki rządzenia. Obecnie termin definio­wany niejednoznacznie. jako: a) działalność instytucji państwowych; b) stosunek władzy, wpływu i konfliktu; c) funkcja w systemie społecznym; d) proces podejmowania decyzji; e) sposób rozwiązywania problemów. Uogólniając, polityka to zespól działań podjętych przez o-środek decyzyjny, zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów za pomocą odpowiednio dobranych środków.

Zagadnienie 1 Polityka - wieloznaczność pojęcia

Polityka to określenie wielce wieloznaczne i odmiennie definiowane w różnych szkołach politologicznych. W ujęciu potocznym odnosi się to określenie, wywodzące się od greckiego słowa politike - sztuka rządzenia państwem, do pięciu form znaczeniowych - jest to:

• działalność władz państwowych (rządu, parlamentu) w sprawach dotyczących kwestii wewnętrznych państwa lub jego stosunków z innymi państwami;

• działalność grupy społecznej, partii uwarunkowana określonymi interesami, mająca na celu zdobycie i utrzymanie władzy w państwie;

• cele i działania państwa, grup społecznych, partii politycznych oraz metody realizacji przez nie celów i zadań;

• pospolicie - zręczne, sprytne, układne działanie w celu osiągnięcie określonych zamierzeń;

• dawniej - dobre wychowanie, grzeczność, uprzejmość, etykieta.

W naszych rozważaniach obiektem zainteresowania będą trzy pierwsze odniesienia postrzegane przez pryzmat różnych teoretyczno - metodologicznych szkół politologicznych.

Według tzw. orientacji formalno - prawnej przez politykę rozumie się działalność władz państwowych.

W podejściu behawioralnym (opisującym zjawiska obserwowalne) polityka opisywana jest w relacji władzy, wpływów i konfliktów istniejących w różnych płaszczyznach życia społecznego. „System polityczny to dowolny układ stosunków społecznych, w których występuje wyraźna obecność kontroli, wpływu i władzy lub autorytetu”.

Postbehawioralna koncepcja polityki określa ją jako rozwiązywanie problemów społecznych wynikających z niedoboru dóbr i powodujących deprawację jednostek i grup społecznych. Polityka jest swoistą służbą społeczną zmierzającą do zmniejszania bądź usuwania ograniczeń w zaspokajaniu potrzeb ludzkich. Inną definicją polityki w tej koncepcji jest określanie mianem polityki wyodrębnioną i autonomiczną sferę życia społecznego obejmującą stosunki pomiędzy grupami społecznymi regulowanie poprzez konflikty, walki, kompromisy oraz współpracę pomiędzy nimi.

W orientacji funkcjonalnej polityka rozumiana jest jako funkcja systemu społecznego, zapewniająca jego istnienie i dynamikę przez rozwiązywanie konfliktów, wytwarzanie decyzji regulujących w autorytatywny sposób rozdział dóbr, artykulację interesów oraz ich segregację, a także komunikację polityczną.

Zgodnie z podejściem racjonalnym polityka jest podejmowaniem decyzji w ramach procesu sprawowania władzy i rywalizacji o nią, w którym biorą udział różnorakie podmioty społeczne.

We współczesnej politologii angielskiej pojawiają się dwa autonomiczne pojęcia polityki:

• policy ( czyt. polaisy) - rozumiana jako podejmowanie decyzji przez jednostkę lub grupę polityczną, które dotyczą wyboru celów i metod ich osiągania ściśle określonych granicach uprawnień jakimi dysponuje polityk; czasami pod tym określeniem kryje się polityczna racja stanu.

• politics (czyt. polityks) - odnosi się do procesów zachodzących w systemie społecznym (a nie tylko w systemie państwowym) polegający na selekcjonowaniu i porządkowaniu podstawowych celów tego systemu, według kryterium ważności i możliwości ich realizacji w aspekcie czasu i rozmieszczenia zasobów społecznych; w sumie politics to sfera stanowienia i realizacji decyzji ekonomicznych, społecznych, politycznych, socjalnych, kulturalnych w systemie społecznym.

W sumie polityka to:

• w ujęciu szerszym - całokształt mechanizmów regulujących stosunki między podmiotami i przedmiotami politycznymi funkcjonującymi w społeczeństwie, w oparciu o określone założenia doktrynalne;

• w ujęciu węższym - działalność państwa w kwestiach jego życia wewnętrznego oraz w zakresie problemów w stosunkach z innymi państwami.

Mimo różnorodności poglądów na szczegółowe kwestie, wspólnym mianownikiem wszystkich ujęć polityki jest następujący zakres problemów:

1. działania różnych podmiotów (grupy rządzącej, partii, organizacji grup interesów, mas, wybitnych jednostek itp.), które:

• regulują - na mocy posiadanej władzy, tj. publicznych środków regulacji - współżycie jednostek należących do danej społeczności zorganizowanej w państwo;

• kierują działalnością instytucji publicznych;

• kształtują stosunki z innymi narodami;

• kształtują program działań regulacyjnych i organiza­cyjnych (jego społeczną treść);

• społeczno - subiektywny regulator tych działań, tj. różne formy świadomo­ści politycznej (opinia publiczna, postawy polityczne, ideologie polityczne i narodowe, itp.) oraz system prawa określający organizację sprawowania władzy;

2. struktury społeczne, w których owe działania są podejmowane - a więc:

• struktury władzy (np. aparat wykonawczy);

• stosunki polityczne (między rządzącymi a rządzonymi, klasą panującą a grupą rządzącą), układy sił politycznych (krajowe i światowe).

Struktury społeczne stanowią globalne rezultaty wielokierunkowych działań politycznych.

Proces polityczny - przebieg regularnie po sobie następujących faktów politycznych pozostających ze sobą w związku przyczynowo-skutkowym. Na procesy polityczne, ich kształtowanie się, przebieg i skutki, wy­wierają wpływ różne czynniki, do których możemy zaliczyć:

1. osiągnięty stopień roz­woju społeczno-gospodarczego kraju i jego dy­namika rozwojowa:

2. charakter jego współ­działania z innymi krajami, tak w sensie eko­nomicznym. jak i społeczno-politycznym;

3. rywalizacja ekonomiczna i społeczna z in­nymi krajami;

4. program ugrupowań posia­dających większość w parlamencie lub fak­tycznie sprawujących władzę w innej formie oraz rzeczywista realizacja tego programu;

5. dojście do władzy innej partii lub grupy politycznej:

6. osiągnięty stopień zorganizo­wania społeczeństwa;

7. działalność partii skrajnie lewicowych lub skrajnie prawicowych programowo dążących do przewrotu politycz­nego.

Procesy polityczne, tak jak i inne procesy, charakteryzują się pewną różnorodnością. Najistotniejsze jak się wydaje znaczenie można przypisać ich podziałowi na procesy od­bywające się na następujących poziomach:

1. społeczeństwa jako całości (np. walka o uzy­skanie niepodległości);

2. wielkich grup spo­łecznych (np. uzyskanie podmiotowości poli­tycznej przez mniejszość narodową);

3. pro­cesów instytucjonalnych (np. zmiany w syste­mie partyjnym, przejmowanie przez władze wykonawcze uprawnień od organów ustawo­dawczych);

4. procesów na poziomie jednostkowo-grupowym (np. wzrost poziomu uczest­nictwa politycznego, kształtowanie się postaw uczestnictwa politycznego).

Klasa polityczna - grupa społeczna składająca się z ludzi, których działania mają charakter polityczny, tj. odnoszą się do inte­resów różnych grup społecznych. Na klasę polityczną składają się zarówno członkowie elity władzy, jak też opozycji (elita politycz­na). Przedstawiciele wyższych szczebli ad­ministracji państwowej oraz aparaty partyjne. Wg R. Arena klasa polityczna tworzy 5 grup społecznych: liderzy polityczni, przedstawiciele administracji państwowej, elity ekonomiczne. liderzy ruchów masowych i przedstawiciele wojska.

Dwa sposoby definiowania klasy politycznej:

• pozycyjny (do klasy politycznej wchodzą osoby związane z polityką poprzez zajmowane stanowiska w instytucjach poli­tycznych).

• rcputacyjny (do klasy politycznej wchodzą osoby powszechnie uznane za jej członków). Klasa polityczna jest społecznym fundamentem rekrutacji nowych członków do elity władzy oraz jest elementem stabilizują­cym system polityczny, na jej poziomie do­konuje się artykulacja różnych interesów społecznych.

Człowiek - istota polityczna

Świat ludzki jest przedmiotem nie tylko danym, ale i tworzonym. Jako taki podlega też możliwości dyskursywnego opisu i racjonalnej rekonstrukcji przebiegu działania w kategoriach celu i przedsiębranych środków, wyrastających z przemyślanego "użycia" stojącego do dyspozycji otoczenia - ludzkiego i pozaludzkiego (naturalnego lub supranaturalnego - zależy to od sposobu myślenia o świecie).

Polityka jest specyficzną formą owego zapanowywania myślowego (jako projekt) i praktycznego (jako czynność) nad światem, które realizuje poprzez ideę i akt podporządkowania jednostki wspólnocie. Człowiek działając politycznie zawsze czyni to w imieniu innych, zakładając ich podporządkowanie idei wspólnoty, która jest o tyle polityczna o ile ma możliwości zaistnienia jako postulat stworzenia sfery życia publicznego.

Publiczny oznacza tu taki, który określa powinności wobec wspólnoty i tym samym zmusza do rezygnacji z jednostkowych preferencji. Rezygnacja ta dotyczy jako postulat wszystkich tworzących wspólnotę i określa tym samym specyficzne pozaindywidualne preferencje dla wszystkich.

Efektywne realizowanie tych preferencji oznacza władzę w imieniu wspólnoty lub władzę samej wspólnoty i jest realizowana przez powołane w tym celu instytucje składające się na państwo.

Władza jakby jej nie definiować - czy to substancjalnie - jak czyni to się w tradycji weberowskiej, czy to relacjonalnie (jako stosunek społeczny) - posiada pewną cechę ogólną. Jest nią pierwiastek przymusu i możliwość wyegzekwowania przez jednych ludzi czegoś od innych. Przymusem bowiem jest tak przymus przemocy w imię wspólnoty, jak i przymus (presja) wartości lub zaufania: trzeba więc mówić o władzy przemocy i władzy autorytetu. Występują one zresztą najczęściej łącznie i wzmacniają się wzajemnie.

Przymus składający się na zjawisko władzy staje się elementem konstytutywnym wobec pojęcia władzy politycznej, jeśli jego uprawomocnienie (czy to jako racji autorytetu, czy jako następstwa przemocy) dochodzi do skutku w sferze publicznej. Władza polityczna jest bowiem instrumentem organizowania i osiągania stanu gotowości lub (i) samego aktu rezygnacji z czegoś jednostkowo-partykularnego na rzecz czegoś ogólnego. I to bez względu na okoliczność, że ci, którzy sterują kształtem tego co ogólne czynią to tak, że owe reguły "obiektywnie" premiują tylko część, choć wymagają posłuszeństwa od wszystkich.

W samym więc akcie i potencji władzy tkwi podział całości na rozkazodawców i wykonawców, mimo istnienia odpersonalizowanych reguł i instytucji, którym podlegają wszyscy. Nie wszyscy też do tych instytucji wchodzą lub są upoważnieni do stosowania sankcji w obronie łamanych reguł. Z faktu więc istnienia władzy politycznej, w ślad za decyzjonizmem, wyprowadzałbym fakt istnienia administracji, prawa, „fiskusa”, armii. O ile bowiem władza umożliwia gwarancje dla funkcjonowania sfery ogólnej o tyle rzeczone instytucje organizują jej sprawowanie, wypracowując formy przejawiania się przemocy i autorytetu. Formy te są zarazem źródłem i sposobem trwania oraz odnawiania się zjawiska władzy politycznej. Reprodukują je historycznie.

Proces reprodukcji form władzy można ująć w sposób formalny, tworząc pewien system pojęć - kategorii, opisujących struktury życia politycznego, a więc swoistą relacjonalną ontologią pewnego aspektu trwania gatunku ludzkiego. Jeśli odtwarzanie takiej ontologii jest teorią, to może ona być nazwana teorią struktury politycznej, zakładającą jako kategorie wyjściowe akt posłuszeństwa i akt decyzji władczej. Jest to tworzenie rzeczywistych granic wspólnoty politycznej ograniczonej do tych, którzy słuchają i tych, którzy mogą nakazywać. Obie strony są więc zamknięte w ramach pewnego "my" - są to ci i tylko ci, którzy mogą "się" rządzić i uznawać - czy to ze względu na przemoc czy też autorytet - konieczność zaistniałego podziału wśród "swoich".

Odrębną kwestią jest sprawa uzasadnienia aktów posłuszeństwa i aktów władczych w państwie. Ma ona dwa aspekty: obiektywizujący czyli stawiający wszelkie sytuacje w kategoriach rzeczywistości zastanej tj. kategoriach warunków obiektywnych oraz aspekt celowościowy, będący ideą konsekwencji wyboru celu i doboru dyrektyw działania. Pierwszy z nich realizuje się poprzez obyczaj i prawo, zrównujące wszelkie podmioty ludzkie w podległości owym zasadom. Drugi realizuje się poprzez ideologię i edukację, zorientowane na typy celów i uczynienie ludzkiego podmiotu chętnym i zdolnym do ich realizacji. Oba aspekty w rzeczywistości przenikają się, pierwszy ustalając nieprzekraczalne ramy dla wszystkich w dążeniu do realizacji różnych celów, drugi ustalając wizje celów i środków działania politycznego.

Niech jako przykład posłuży idea sprawiedliwości: jako cel ogólny, a jednocześnie idea regulatywna dla jednostek oraz jako ogólne kryterium dla systemu prawa (i obyczaju politycznego). W imieniu tej idei, a w oparciu i w ramach ograniczeń systemu prawa, podejmowane są działania władcze i realizowane akty posłuszeństwa. Zaniechanie słusznego celu, pogwałcenie reguł prawa uruchamia sankcje. Dochodzenie do skutku mechanizmu wspólnotowego realizowania reguł i celów oraz rozmijanie się obu aspektów polityczności prowadzi do podjęcia problemu treści i formy polityki czyli istoty i sposobu jej przejawiania się historycznego.

Zagadnienie 2 Podmioty i przedmioty polityki

Rze­czywistość polityczna składa się z wielu aspektów. Dopiero ich łączne uwz­ględnienie może dać pełny obraz życia politycznego. Chodzi zatem łącznie o działania rządzących i rządzonych. Pierwsi przede wszystkim stanowią i egzekwują prawo, drudzy zaś współrządzą bądź wywie­rają wpływ polityczny. Chodzi tu też o ustalenie stosunku działań do interesów różnych klas i warstw społecznych. Pełna charakterystyka działań politycz­nych obejmuje opis pośredniego i bezpośredniego funkcjonowania podmiotów tych działań, opis uwarunkowań ich efektywności oraz opis zmiany społecznej treści działań politycznych. Dlatego teoria polityki składa się z twierdzeń odpowiadających na pytanie, od czego zależy skład zbiorowego podmiotu kierującego aparatem państwowo-prawnym, a także od czego zależy społeczna treść działań poli­tycznych. Żeby zaś poznać treść działań podmiotów polityki, trzeba ustalić w interesie jakich grup społecznych stosowane są środki publicznej regulacji, nie wyłączając interesów całego społeczeństwa ani interesów grupy rządzą­cej. Ważne jest też zdefiniowanie pojęć - podmiot i przedmiot polityki oraz podmiotowość polityczna.

Podmiot polityki to zbiorowy lub indywidualny uczestnik życia politycznego, podejmujący w sposób względnie trwały, świadome, suwerenne i zaplanowane działania związane z jego usytuowaniem w społecznej i politycznej strukturze społeczeństwa. Zmierzają one do realizacji pewnych potrzeb, wartości i interesów poprzez bezpośrednie sprawowanie, bądź współsprawowanie władzy politycznej lub też wywieranie wpływu na decyzje polityczne. Wpływ ten może być formalny lub nieformalny.

Celem podmiotów politycznych jest utrzymanie, modyfikacja lub zmiana istniejących stosunków politycznych, które warunkują sposoby i rozmiary udziału w dobrach materialnych i niematerialnych, w tym władzy. We współczesnym świecie głównym podmiotem polityki jest suwerenny naród, a do innych jej podmiotów należą wielkie grupy społeczne (klasy, warstwy, mniejszości narodowe, wspólnoty terytorialne), grupy nacisku o różnorodnej liczebności tzw, grupy lobbistyczne i w końcu wolna jednostka ludzka, określana w sensie politycznym mianem obywatela. W przeszłości liczba podmiotów politycznych była znacznie ograniczona, a ograniczenia wynikały ze statusu materialnego, rasowego, płciowego, a także wieku. To ostatnie pozostaje aktualne do dzisiaj, ponieważ pełnię praw publicznych człowiek w większości krajów otrzymuje w wieki 18 - 21 lat.

Grupy społeczne o charakterze podmiotowym to takie, które posiadają pełnię władz politycznych, a więc mogą uczestniczyć we wszystkich formach i fazach życia publicznego

Niektórzy uważają, iż za podmiot polityki można uznać tylko te jednostki, które w sposób stały i aktywny podejmują działania polityczne. A więc będą to zawodowi politycy, liderzy grup politycznych, ważniejsi funkcjonariusze administracji państwowej i samorządowej oraz inni wywierający wpływ na życie polityczne. Porządkując zbiory podmiotów politycznych, można tego dokonać według kryteriów:

• liczebności - podmioty zbiorowe i indywidualne;

• miejsca w strukturze politycznej społeczeństwa - duże grupy społeczne, partie polityczne, organizacje społeczne pełniące funkcje polityczne, elity władzy i wpływów, jednostki pełniące ważne funkcje publiczne;

• funkcji - podejmowanie decyzji politycznych, wpływy nieformalne itp.

Istotną cechą podmiotów politycznych jest ich aktywność, czyli intensywność udziały w procesie sprawowania władzy. Aktywność może mieć wymiar:

• bezpośredni lub pośredni,

• stały, okresowy lub incydentalny,

• formalny i nieformalny,

• legalny i nielegalny,

• racjonalny i irracjonalny,

• potencjalny i realny,

• systemowy i pozasystemowy.

Podmioty działające w sposób ciągły tworzą codzienne życie polityczne, odnosi się to głównie do władz państwowych i samorządowych, elit partyjnych. Pozostałe podmioty działają w sposób mniej aktywny i sformalizowany.

Dominującym podmiotem politycznym jest wielka zbiorowość (naród, klasa, warstwa), z której rekrutują się członkowie grupy rządzącej oraz osoby mające wpływ na podejmujących decyzje. Wielka zbiorowość odznacza się specyficznym dla siebie charakterem więzi społecznej, a także zdolnością do narzucania całości społeczeństwa reguł życia, prezentujących pewien interes partykularny.

Podmiotowość polityczna trwała zdol­ność grupy lub organizacji do świadomego podejmowania suwerennych i racjonalnych działań. Istotą tak rozumianej podmiotowości jest więc zaspokajanie własnych potrzeb w dro­dze działania. Można więc w zjawisku tym wyodrębnić dwa zasadnicze, nierozerwalne i współzależne składniki, a zarazem i wa­runki podmiotowości: a) świadomość, oraz b) moment aktywności (działanie). Podmio­towość polityczna jest zjawiskiem trwałym i zobiektywizowanym- integralnie związanym - lak jak cala polityczna sfera życia społecz­nego - z kulturą ludzką. Podmiotowość tą dziedziczy się kulturowo, w związku z czym można uznać, iż tego rodzaju podmiotowości nic można przypisać jednostkom. Bardziej ra­cjonalne jest wiązanie istoty podmiotowości politycznej bezpośrednio z organizacjami po­litycznymi. Tak więc. możemy wskazać, iż pod­miotami. które prowadzą politykę (podmio­tami politycznymi) są: a) państwo z całym jego rozgałęzionym systemem organizacyj­nym: b) partie polityczne: c) oraz wszyst­kie inne organizacje społeczne, które biorą udział w realizacji polityki państwa, bądź sta­rają się w określonym stopniu i zakresie wpływać na tę politykę (np. Wspólnota Pol­ska).

Podmiotowość polityczna to właściwość grup społecznych i jednostek polegająca na zdolności podejmowania świadomych, racjonalnych i celowych działań realizujących ich potrzeby i interesy poprzez udział i wpływanie na procesy sprawowania władzy politycznej.

Podmiotowość polityczna jest cechą stopniowalną, wielowymiarową, względnie trwałą oraz zobiektywizowaną przez charakter realizowanych celów. Im większy jest udział danego podmiotu politycznego w decydowaniu o konstrukcji i zasadach funkcjonowania systemu politycznego oraz jego ekonomicznego , socjalnego i kulturowego otoczenia, tym wyższy posiada on stopień podmiotowości politycznej.

Obiektywizacja podmiotów politycznych poszczególnych grup i jednostek przybiera różne wymiary, uzależnione od poziomu ich świadomości i aktywności politycznej, miejsca i ról pełnionych w systemie, charakterem podstawowych procesów politycznych, ich rozmiarów i natężenia.

Zróżnicowanie poziomów podmiotowości politycznej można przedstawić następująco:

poziom doktrynalny - podmiotowość polityczna wielkich grup społecznych, z racji ich liczebności i potencjału politycznego, przesądza o charakterze życia politycznego w długich odcinkach czasowych i w wymiarach doktrynalnych;

poziom strategiczny - podmiotowość polityczna organizacji politycznych w postaci partii politycznych, związków pracodawców czy zawodowych itp., polega na podejmowaniu względnie trwałych działań w sformalizowanych ramach politycznych lub poza nim, w celu wprowadzenia swoich reprezentantów do organów państwa oraz wywieranie wpływu na decyzje tych organów lub zmian systemu;

poziom operacyjny - podmiotowość polityczna formalnych i nieformalnych ośrodków pełniących znaczące role w procesie podejmowania decyzji wewnątrz aparatu państwowego i organizacjach politycznych, a także określających hierarchie i sposoby realizacji grupowych interesów występujących w systemie;

poziom taktyczny - podmiotowość polityczna jednostek pełniących role polityczne, w tym reprezentantów ośrodków decyzyjnych, organizacji politycznych i grup społecznych. Jednostki te poprzez uprawniania wynikające z przepisów prawa , norm politycznych lub poparcia społecznego realnie uczestniczą w podejmowaniu decyzji regulujących główne procesy społeczne i polityczne.

Skala podmiotowości społeczeństwa jest różna i zależy od wielu czynników, do zasadniczych należą:

• organizacja państwa;

• poziom świadomości politycznej społeczeństwa;

• stan i zakres prawnej emancypacji społeczeństwa;

• miejsce danego społeczeństwa w społeczności międzynarodowej.

Potrzeby polityczne - zależność pozycji społecznej oraz drogi życiowej jednostek i grup od ich aktywności politycznej oraz świado­mości politycznej. Do podstawowych potrzeb politycznych wykształconych w ciągu ostat­niego półwiecza w europejskim kręgu kulturo­wym. należą potrzeby:

1. skutecznego uczest­nictwa w wyborze delegatów do państwowych i samorządowych lub centralnych i lokalnych organów przedstawicielskich (potrzeba elekcji):

2. organizowania się, tzn. tworzenia struktur związanych z uczestniczeniem w życiu poli­tycznym, w celu wywarcia wpływu na zacho­wanie grupy rządzącej, a tym samym i na bieg wydarzeń politycznych (potrzeba koalicji);

3. skutecznego oddziaływania pośredniego, tj. poprzez swych przedstawicieli w organach reprezentacji centralnej i lokalnej na decyzje podejmowane przez organy wykonawcze (po­trzeba reprezentacji);

4. bezpieczeństwa osobi­stego, polegająca głównie na ochronie niety­kalności osobistej jednostki i jej mieszkania;

5. nieskrępowanej wypowiedzi we wszystkich dziedzinach życia osobistego i publicznego, między innymi w dziedzinie poglądów filo­zoficznych, religijnych, moralnych, politycz­nych. ekonomicznych itp. (potrzeba ekspre­sji).

Działanie polityczne - podejmowanie i realizacja decyzji politycznych poprzez zorganizowane podmioty, wynikiem których jest powstawanie określonych faktów politycz­nych i kształtowanie się określonych pro­cesów politycznych. Zdaniem niektórych politologów tak rozumiane działanie polityczne posiada następujące cechy:

1. ce­lowy, ukierunkowany charakter, jest wyrazem świadomego wyboru podmiotów;

2. jest po­dejmowane z zamiarem wywołania określo­nych skutków politycznych (np. dymisja poli­tyka. zawiązanie koalicji rządzącej);

3. jest zazwyczaj podejmowane w interesach wielkich grup społecznych, niezależnie od lego. czy ich podmiotem jest organizacja polityczna. grupa społeczna, grupa nieformalna czy też jednostka;

4. charakteryzuje się dużym stop­niem instytucjonalizacji, bowiem uczestniczą w nim głównie aparat państwowy, partie i ru­chy polityczne oraz organizacje społeczne;

5. cechuje je zwykle wysoki poziom zorgani­zowania uczestniczących w nich grup;

6. posiada konfliktowy charakter, polityka bo­wiem jako dziedzina życia społecznego to miejsce ścierania się sprzeczności.

Cechą charakterystyczną działań politycznych może być jeszcze to, iż są one na ogół działaniami zbiorowymi (grupowymi), podejmowanymi ze względu na doniosłe cele społeczne, doko­nywanymi za pośrednictwem wyspecjalizo­wanych organizacji lub też w ramach tych organizacji. Działania polityczne mogą przy­bierać zarówno formę bezpośrednią, jak i po średnią. Przykładem takiego działania bezpo­średniego mogą być wybory prezydenckie. Przykładem działania pośredniego jest zaś stopniowy odpływ ludności ze wsi do miast.

Działania polityczne

Istotą życia politycznego są działania polityczne rozumiane jako racjonalne, celowe (zaplanowane), kontrolowane i dowolne (w znaczeniu możliwości świadomego i samodzielnego wyboru czasu, miejsca i sposobu postępowania) czynności podmiotu politycznego realizującego swoje interesy i potrzeby, związane bezpośrednio lub pośrednio z władzą polityczną. Działania polityczne to szczególny rodzaj działań społecznych, a ich specyfika wiąże się z uwikłaniem i świadomym ustosunkowaniem do sprzeczności interesów wielkich grup społecznych i warunków całościowości podzielonego, zantagonizowanego społeczeństwa. Jako kryterium politycznej kwalifikacji działań przyjmujemy łącznie trzy właściwości:

a) związek (genetyczny, funkcjonalny, motywacyjny), z potrzebami i interesami określonych wielkich grup społecznych;

b) obiektywne uwikłanie w sprzeczności tych interesów oraz ich harmonizację;

c) ogólnospołeczną doniosłość, polegającą w tym wypadku na przyczynianiu się do integracji i odtwarzania jedności społeczeństwa.

Otóż każde działanie, które odznacza się tymi trzema właściwościami, jest działaniem o znaczeniu politycznym. Nic każde jednak działanie o znaczeniu politycznym jest działaniem politycznym w ścisłym rozumieniu, choć każde działanie polityczne ma znaczenie polityczne Działaniem politycznym będziemy nazywać takie działanie, które ma wszystkie właściwości działania społecznego (w znaczeniu jak wyżej), a wyróżnia się tym, że ma określony sens polityczny. Podjęte więc zostało ze względu na świadome dążenie do realizacji interesów określonej klasy, warstwy społecznej jako całości, rozwiązania sprzeczności interesów o reperkusjach dla całościowości społeczeństwa. To, czy rezultaty rzeczywiste są zgodne z zamierzonymi lub w jakim stopniu, jest kwestią wtórną - kwestią adekwatności i efektywności tych działań. Istotne jest natomiast ich polityczne umotywowanie i ukierunkowanie.

Charakteryzując działanie polityczne bierzemy pod uwagę zarówno jego sens polityczny, jak i jego funkcję polityczną. Jednakże rozstrzygający jest dla kwalifikacji działania jego sens, choć w wyjaśnianiu istotniejsza z kolei jest funkcja.

Polityczny sens działania jednostki wyraża się w podporządkowaniu jej czynności określonej idei, wartości politycznej, w zajęciu świadomego i względnie jednoznacznego stosunku do określonych spraw politycznych (więzi i stosunków pomiędzy wielkimi grupami a społeczeństwem). Sens ten wyraża identyfikację subiektywną jednostki z określoną siłą polityczną (klasą, warstwą, ruchem społecznym, partią, państwem itd.).

Polityczny charakter wiedzy motywującej działanie wyraża się w przyjęciu określonych wyobrażeń o istocie zróżnicowań i podziałów w społeczeństwie, o racjach poszczególnych stron konfliktu, o dominującym i zasadniczym konflikcie społecznym, o obiektywnych sprzecznościach interesów i warunkach ich realizacji.

Działania polityczne są wyrazem więzi makrospołecznej (warunków całościowości podmiotów grupowych, wzajemnej zależności ich bytu) - zarówno w swych obiektywnych uwikłaniach i funkcjach, jak i w swym sensie. Są najczęściej wyrazem zapośredniczonym i symbolicznym. Mają one charakter kulturowy, a większość z nich symboliczno-konwencjonalny. Przykładem wpływu bezpośredniego w działaniach politycznych może być stosowanie przymusu fizycznego, wywieranie presji psychicznej, agitacja. Wpływ pośredni polega na kształtowaniu warunków życia, sposobu myślenia i schematów zachowania grup społecznych jako całości. Symboliczne za pośredniczenie politycznej treści działania polega np. na aksjologizacji działania, na personifikacji celów, obiektów działania, na wywoływaniu zachowań innych poprzez ich stosunek do symboli, wzorców, uruchamianie tych zachowań w ramach skojarzeń, zwyczajów, rytuałów.

Swoista właściwością działań politycznych jest połączenie w nich momentu partykularyzmu i ogólnospołecznego zaprogramowania. Każde działanie polityczne jest wyrazem partykularyzmu grupowego: ekspresja i forma realizacji interesu określonej części społeczeństwa. Jest ono z natury stronnicze: uzewnętrznia stosunek do innych części tej samej wspólnoty (społeczeństwa, narodu, państwa) oraz do samej całości /.c względu na interes własnego podmiotu. Z drugiej strony, jest ono elementem praktyki politycznej grupy - a więc nie tylko forsowania interesu partykularnego, ale próby określonego "urządzenia" całego społeczeństwa, określonego wariantu ogólnospołecznej harmonizacji parlykularyzmów w ramach wymogów całościowości społeczeństwa. Również subiektywnie jest postrzegane (mimo swej stronniczości, a czasem wbrew niej) jako działanie "bezstronne", podyktowane wyłącznie względem na dobro całości. Partykularna (grupowa, a nawet indywidualna) racja działania interpretowana jest przez sam podmiot jako ogólnospołeczna.

W związku z istotą polityki jako sfery sprzeczności interesów grupowych i walki grup społecznych o charakter ładu ogólnospołecznego - działania polityczne mają na ogól charakter "konfliktowy" (są elementem walki, rywalizacji, przeciwdziałaniem) bądź leż zmierzają do przezwyciężenia konfliktów i sprzeczności, służą harmonizacji interesów społecznych.

Zewnętrznym wyróżnikiem działań politycznych jest ich pośredni lub bezpośredni związek z władzą w stosunkach wewnątrzgrupowych, międzygrupowych i ogólnospołecznych. Obiektem, przedmiotem, narzędziem, środkiem lub pośrednikiem w tych działaniach jest "władza" w sensie rzeczowym, a więc określona instytucja zdolna narzucać wolę reprezentowanej grupy grupom pozostałym. Działania te są elementem społecznego stosunku władzy politycznej - służą bowiem wywieraniu wpływu na pozycję i zachowania podmiotów grupowych, regulowaniu ich wzajemnych stosunków, narzucaniu i egzekwowaniu woli podmiotu dominującego, przełamywaniu oporu, walce o zakres i podział wpływów grupowych, naciskowi na funkcjonowanie ośrodka kierowniczego społeczeństwa lub grupy.

Drugim wyróżnikiem działań politycznych jest to, iż skierowane są na określone podmioty grupowe, tj. oddziaływują na wielkie grupy społeczne jako całości lub na ich instytucje; niekiedy rozciągają swój zasięg na stosunki pomiędzy kilkoma grupami lub nawet na całe społeczeństwo (jak np. działania propagandowe czy militarne). Nawet te działania, które podejmowane są przez jednostki i których adresatem, przedmiotem wpływu są również "tylko" jednostki, są polityczne o tyle, o ile podejmowane są przez jednostki ze względu na identyfikację z określoną siłą społeczną i w ramach spełniania określonej roli społecznej, politycznej, a ich adresatem jest inna jednostka również jako członek i reprezentant grupowego podmiotu polityki (jako członek klasy, warstwy. narodu, partii politycznej).

Ścisłe polityczny charakter działań ludzkich nie wiąże się z jakaś określona dziedziną działania - choć niewątpliwie można wyróżnić takie działania polityczne, które podejmowane są przez wyspecjalizowane instytucje o celach i funkcjach stricte politycznych, które wykonywane są w formie specyficznie politycznej (np. rządzenie, "gra polityczna", negocjacje ilp.), które realizowane są w dziedzinie "ściśle politycznej", np. w dziedzinie stosunków między państwami, partiami, w mechanizmie sprawowania władzy państwowej.

Działania podmiotów politycznych tworzą wydarzeniową warstwę rzeczywistości politycznej. Składa się ona z indywidualnych decyzji i działań jednostek oraz grup społecznych, podejmowanych w niepowtarzalnych okolicznościach osób znanych z imie­nia i nazwiska, stojących na czele ruchów politycznych i państw. Zespalają one działania innych ludzi. War­stwa wydarzeniowa odzwierciedla bogactwo i złożoność codziennej gry (i walki) politycznej w kilku podstawowych aspektach.

Aspekt struktury organizacyjnej aparatu państwa i partii politycznych. Na aspekt ten składają się relacje pomiędzy ogniwami apa­ratu władzy państwowej, obejmującej szczebel centralny i lokalny. Tworzy go też prawny i polityczny system normatywny określający organizację władzy państwowej. Aspekt ten odzwierciedla następujące przejawy funkcjonowania państwa:

• kierowanie systemie podatkowym, który posiada historyczny charakter i zmienia się w zależności od epoki (dalece scentralizowany system państwa współczesnego - w odróżnieniu od zmiennej i skomplikowanej organizacji feudalnego aparatu skarbowego - skarb publiczny - skarb nadworny, wiele rodzajów podatków dla po­szczególnych stanów, dzierżawa poboru itp.monopolizacja stanowienia i egzekwowania jednolitego, powszechnie obowiązującego prawa;.

• utrzymywanie armii i policji, poddanych jednolitemu kierownictwu, aczkolwiek w różnych epokach różnorodnie organizowanego (powszechny obowiązek, armia stała, najemna itp);

• funkcjonowanie aparatu urzędniczego, (w państwie współczenym obowiązuje zasada kompetencji, a formą wynagradzania jest stała pensja, inaczej niż w państwie feudalnym, gdzie funkcjonowała sprzedaż i kupno urzędów, funkcje publiczne sprawowane honorowo, zasada dziedzicznego pełnie­nia urzędów, wynagradzanie beneficjami, hierarchia lenna itp.);

Aspekt struktur motywacyjnych działań politycznych. Struktu­rę motywacyjną działania tworzą, po pierwsze: wiedza podmiotu o sytuacji działania, w której realizuje on swoje cele (np. o możliwych działaniach alter­natywnych); po drugie: system wartości i norm; po trzecie: dyspozycje oso­bowościowe jednostki i emocje (inaczej zwane czynnikiem psychologicznym). W związku z tym struktury motywacyjne działań politycznych składają się przede wszystkim z dyrektyw praktycznych oraz przekonań opisowych, a także z systemów wartości, przybierających zazwyczaj postać orientacji ideowopolitycznych. W szczególności będą to:

• ideologie i programy polityczne,

• opinia publiczna, postawy polityczne wobec instytucji politycznych i przywódców,

• zakres akceptacji władzy państwowej, tzn. stopień jej legitymizacji,

• struktury mentalne, jak mity polityczne, stereotypy narodowe itp.

Wśród czynników kształtujących struktury motywacyjne działań politycz­nych znajdujemy interesy narodowe (racja stanu), interesy grupowe oraz czynniki wiążące się z grupowym charakterem działalności politycznej. W ostatnim wypadku chodzi głównie o interesy organizacji politycznych oraz interesy osobiste aktywu tych organizacji. Mówi o nich twierdzenie sformuło­wane przez Stanisława Ossowskiego: interesy osobiste wiążą aktyw organi­zacyjny z polityką organizacji tym silniej, im większą trwałość wykazuje orga­nizacja, im mniejszy wpływ na obsadzenie stanowisk organizacyjnych mają szerokie rzesze członków zbiorowości, którym organizacja przewodzi - czy służy, im mniejsza jest względem nich odpowiedzialność faktyczna osób zaj­mujących wybitniejsze role społeczne w organizacji

Aspekt socjotechniczny czyli środki i metody działań politycz­nych. Ten aspekt życia politycznego obejmuje następujące zjawiska:

styl rządzenia i przywództwa politycznego,

dominujące środki i sposoby kształtowania i realizacji programu poli­tycznego. Będą to takie środki i sposoby działania, jak: korzystanie z praw politycznych, posługiwanie się środkami przeciwprawnymi, używanie środków niesformalizowanych, lecz mieszczących się w ramach prawnego dozwolenia,

Aspekt odnoszący się do zakresu władzy i odpowiednio zakresu wolności obywatelskich i praw politycznych (reżim polityczny). Ten aspekt polityki mówi nam o technologii rządzenia i wpływania na rządy. Rządzenie bowiem (tj. bezpośrednie kształtowanie, podejmowanie i wcielanie w życie decyzji politycznych) to przecież nic innego, tylko celowa działalność wyspecjalizowanej grupy ludzi - grupy przywódczej. Polega ona na kształtowaniu - za pomocą norm prawnych, oddziaływań perswazyjnych czy manipulacji - pożądanych zachowań członków społeczeństwa. Coraz większą rolę odgrywają zwłaszcza dwa ostatnie typy oddziaływań regulacyj­nych. Jest to wynikiem tego, że mogą one zastąpić, gdy są efektywne, od­działywania przymusowe. Warto zwrócić uwagę na fakt, że tylko oddziaływa­nia przymusowe (z przynajmniej potencjalnym użyciem środków publicz­nej regulacji) są działaniami politycznymi. Tym, co różnicuje oddziaływania regulacyjne jest sposób, w jaki zdążają one do uzyskania zgody jednostki na zalecane jej zachowanie.

Oddziaływanie przymusowe stwarza dodatkowy czynnik moty­wacyjny do respektowania normy postępowania. Jest nim lęk przed groźbą użycia zorganizowanej sankcji negatywnej w razie, gdyby adresat normy nie zachował się we wskazany sposób.

Natomiast ten oddziałuje perswazyjne, kto usiłuje uzyskać zgodę osoby nakłanianej przez wytworzenie w niej przekonania, że zalecany sposób postępowania jest celowy. Jest więc zgodny z systemem wartości jednostki - z jej potrzebami, ocenami, preferencjami itp. Ponadto, że jest oparty na dostępnej wiedzy opisowej o warunkach działania. W zabiegach perswazyjnych zastosowanie mają głównie techniki niera­cjonalnej argumentacji, jak: powoływanie się na autorytety, opinię większości. Trzeba wreszcie wspomnieć o sankcjach pozytywnych (nagrodach, premiach itp.).

Pojęcie manipulacji jest pojęciem ostrym, lecz ma bogatą treść znacze­niową. W języku polityki bywa nadużywane. Manipulacją posługują się np. ruchy młodzieżowe w społeczeństwach “zamkniętych umysłów". Rozbudzają one potrzebę społecznej akceptacji, a następnie rozporządzając informacyj­nym monopolem kształtują “jedynie słuszną" opinię. Tym sposobem dopro­wadzają do uniformizacji postaw czy uformowania takich cech osobowości, jak konformizm czy rygoryzm. Obserwator i badacz życia politycznego spotyka się z perswazją i mani­pulacją głównie w dialogu publicznym. Nasycone są nimi zwłaszcza mowy polityczne i teksty propagandowe specjalistów pracujących na zlecenie poli­tyków. Chodzi o takie teksty, jak: hasła, slogany, wstępne artykuły, niektóre komentarze prasowe, telewizyjne czy radiowe;

Aspekt efektywności ekonomicznej działań politycznych. W szerokim ujęciu polityki będzie tu chodziło o kierowanie przez administrację gospodarczą (publiczną) procesami gospodarowania i podziałem jego obie­któw w skali gospodarki narodowej. Natomiast w ujęciu wąskim wpływ polityki na gospodarkę przejawia się w:

• kształtowaniu organizacji pracy i stosunków własnościowych (np. za pomocą przepisów prawa, które określają minimalną płacę, długość dnia roboczego, wymiar płatnych urlopów, warunki bezpieczeństwa i higieny pracy),

• przestrzennym rozmieszczeniu przemysłu i linii komunikacyjnych,

• ściganiu i karaniu przestępstw przeciwko własności i przestępstw gospodarczych,

• ochronie szlaków komunikacyjnych (np. morskich), źródeł surowców,

• czy - w skrajnych wypadkach - wzbogacanie struktury środków pro­dukcji własnego społeczeństwa np. przez podbój cudzych ziem.

W sumie: władza państwowa może hamować lub odpowiednio przyspie­szać rozwój gospodarki narodowej poprzez odpowiednią politykę gospodarczą.

Aspekt międzynarodowy życia politycznego. Trudno byłoby doprawdy - w epoce współczesnej - zrozumieć przemiany życia politycznego w jednym społeczeństwie bez powiązania go z dynamiką przekształceń cywi­lizacyjnych. Dzieje bowiem w czasach najnowszych uzyskały wymiar uniwer­salny, ogólnoświatowy. Zazwyczaj stan powiązań danego społeczeństwa ze środowiskiem międzynarodowym odnotowują globalne oceny. Skala tych ocen rozciąga się od umiędzynarodowienia sytuacji wewnętrznej d względnej niezależności wewnętrznego rozwoju. Żyjemy współcześnie w świecie postclauzewitzowskim, w którym wojna totalna przestała być narzędziem jakiejkolwiek racjonalnej polityki. Praktyka gospodarcza, życie publiczne, kultura zbliża nas do idei „globalnej wioski”. Wpływ więc świata zewnętrznego na życie poszczególnych krajów staje się coraz wydatniejsze. Do głównych uwarunkowań zewnętrznych zaliczymy:

• wpływy ekonomiczne głównie zaś dysproporcje rozwojowe w gospodarce światowej (centrum - peryferie), mechanizm handlu światowego (ceny światowe, koniunktura światowa), wspólnoty gospodarcze, kooperacja przemysłowa, działalność korporacji, tendencje rozwojowe w zakresie sił wytwórczych (postęp naukowe -techniczny);

• wpływy społeczne głównie zaś unifikacja świadomości społecznej (idee rewolucji francuskiej, amerykańskiej, idea Oświecenia, globalizacja kultury i jej kosmopolityzacja, style życia jako przejaw dyfuzji kulturowej);

• wpływy polityczne wynikające z światowego układu sił politycznych (porządek światowy), powiązań sojuszniczych, rola środków publicznej regulacji (w tym zwłaszcza siły zbrojnej) w współczesnym świecie, m.in. zagrożenie wojną nuklearną, oddziaływanie międzynarodowych organizacji politycznych.

Poznając warstwy rzeczywistości politycznej znajdujemy się dopiero połowie drogi do zrozumienia życia politycznego. Trzeba jeszcze poznać podstawowe zależności zachodzące między:

• działaniami grupy rządzącej oraz grup społecznych,

• świadomością, kierującą tymi działaniami a kulturowymi i ekonomicznymi warunkami działań politycznych (obiegowo zwanych mechanizmem rządzenia czy mechanizmem funkcjonowania systemu politycznego).

Pojęcie przedmiotowość polityczna jest nierozerwalnie związane z przedmiotem polityki rozumianym jako jednostka lub grupa społeczna będące obiektem zainteresowań podmiotów polityki - przedmiotem zabiegów starań, troski, admiracji itp.. Jest więc to czynnik bierny w polityce, ale niezbędny by życie polityczne w społeczeństwie mogło w ogóle funkcjonować. Przedmiotem politycznym są zwykle obywatele, którzy mając swoją podmiotowość polityczną, uczestniczą w życiu publicznym incydentalnie, (głównie w formie głosowania), a tym samym stają się przedmiotem zabiegów innych podmiotów politycznych, funkcjonujących w sposób względnie aktywny i długoterminowy.

Przedmiot polityczny dokonuje wyborów politycznych w sposób bezstronny, na podstawie faktów, zjawisk symbolicznych, wyglądu zewnętrznego osób itp.

W sumie więc podmiotowość polityczna jest to zdolność do bezstronnej, rzeczowej oceny działalności podmiotów politycznych i podjęcie na podstawie tej analizy suwerennej decyzji politycznej.

Czasami pod pojęciem przedmiotu polityki uważa się uczestników życia politycznego podlegających manipulacji ze strony podmiotów politycznych - przedmiotowy czyli nie posiadająca podmiotowości politycznej, ulegający bezkrytycznie wpływom innych.

Działania polityczne podejmowane przez poszczególne podmioty polityki rodzą wiele skutków cząstkowych - częściowo zamierzonych, częściowo nie zamierzonych, częściowo uświadomionych, częściowo nieuświadomionych wszystkie one razem doprowadzają obiektywnie do rezultatu globalnego. Może nim być na przykład upadek danego systemu rządów. Globalne rezultaty działań nie są na ogół tożsame z intencjami sprawczych podmiotów. Powstają one zatem jako nieprzewidywalne przez ludzi dalekosiężne skutki działań politycznych.

Stopnie apolityczności jednostek

Spróbujmy uporządkować skalę stopni apolityczności jednostek. Jest wielowymiarowa. Wydaje się, że istotnie można wyróżnić pewne szczeble apolityczności. Rzecz jasna jednak, żaden schemat gradacji nie wyczerpie wszystkich współzależności. Szczebel "wyższy" nie zawiera "niższego", gdyż każdy z nich może mieć inną zawartość i ukierunkowanie. Gradacja zarysowuje się wyraźnie pod jednym względem: można typologicznie "zważyć" zakres przesłanek wewnętrznych oraz społecznych skutków rozmaitych form apolityczności, jeśli spojrzymy na nie wszystkie przez pryzmat pewnego syndromu kryteriów. Jaki to syndrom?

1. Zainteresowanie lub brak zainteresowania polityką, w tym również aktywnością i zaangażowaniem innych (a to już nie to samo, co wyobrażenie o bezosobowych siłach).

2. Wiązanie z polityką określonych oczekiwań, nadziei lub niepokojów, lęków - co wiąże się z orientacją optymistyczną lub pesymistyczną, w wymiarze osobistym, jak i społeczno-dziejowym (np. z przekonaniem o nieuchronności postępu lub o ciągłej degradacji świata, o kołowrocie zła i klęsk, o niezmienności świata, o przypadkowości momentów postępu lub uwstecznienia).

3. Zależna lub niezależna od zainteresowań i zorientowania w materii gotowość lub brak gotowości do poparcia określonych sił politycznych, haseł, postaci.

4. Gotowość lub brak gotowości do własnej aktywności politycznej lub quasi-politycznej ("zastępującej" politykę w dziedzinach, które zaniedbuje).

5. Dominująca orientacja życiowa: aktywistyczna (mój los zależy od mego własnego działania, każdy jest kowalem własnego losu), lub pasywistyczna (fatalistyczna, przystosowawcza); aspiracja do podmiotowości, postawa (w której aktywność sprowadza się do przetargu: doraźne korzyści za cenę rezygnacji z części własnej wolności, suwerenności) lub godzenie się z uprzedmiotowieniem.

Z punktu widzenia tych kryteriów, rozpatrywanych łącznie, można modelowo wyróżnić cztery stopnie jednostkowej apolityczności. Nazwa "stopnie" wydaje się uzasadniona, gdyż uszeregowanie w podanej kolejności odzwierciedla kolejno stadia społecznego procesu upolitycznienia i upodmiotowienia jednostek. Dla większej zwięzłości zastosowałem określenia obrazowe, metaforyczne.

l. Mówiąc niezbyt wykwintnie: "mięso armatnie" lub też "mierzwa historii". Stan uprzedmiotowienia jednostek, a nawet całych zbiorowości, nieświadomych zresztą tego stanu, nieświadomych też istnienia alternatywy.

2. "Porządny człowiek" - a więc bądź moralista w skórze tak zwanego prostego człowieka, bądź też intelektualista - pięknoduch. Różni ich poziom wyrafinowania argumentacji własnej postawy, ale istota założeń poznawczych i aksjologicznych jest taka sama. Motywem przewodnim jest moralistyczna idea przyrodzonego amoralizmu polityki oraz konformistyczne dążenie do uniku. Wzorcową ilustracją takiej wyszukanej formy, jaką omówiłem w kontekście wyobrażeń o ontycznej i etycznej czystości różnych dziedzin działania ludzkiego, jest postać literacka - profesor Sonnenbruch z dramatu Leona Kruczkowskiego "Niemcy". Postać ta jest zarazem dowodem antynomii takiej postawy, opacznych rezultatów konformistycznej przyzwoitości.

3. Widz - kibic - klient. Apolityczność polegająca na wybiórczej i swoistej aktywizacji: zainteresowanie, ba, zafascynowanie samą grą - jaką grą, walką - na zasadzie "igrzysk", lub też w oczekiwaniu na "chleb", który może być jej wynikiem; bez refleksji, od kogo może pochodzić ów "chleb" i "czym może pachnieć". Do tej samej kategorii można zaliczyć apolityczność jako wymuszoną zagrożeniem i desperacją; a stymulowaną poczuciem anonimowości w tłumie aktywizację pod wpływem "okazji". Jest to aktywizacja o charakterze roszczeniowym, a nawet niszczycielskim ("ratować, co się da"), choć racjonalizowana jest wzniosłym przeświadczeniem o bezinteresownym sprzeciwie, chęci naprawy ("dłużej już nie można tego tolerować").

4. Spontaniczny "apolityczny polityk". Jak sama nazwa wskazuje, jest to człowiek uwikłany w paradoksalną sytuację, w której wzajemnie przeczą sobie jego intencje, wyobrażenia, samookreślenie. Różni się on zarówno od polityków-zawodowców (ideowych lub cynicznych), jak i od polityków-amatorów (jednostek zaangażowanych ideowo, działaczy społecznych aspirujących i pretendujących do roli polityków, względnie karierowiczów - ochotników do splendorów polityki). Różni się tym, że odrzucając politykę, język polityczny, polityczne wzorce zachowań i działań itd., podzielając negatywny stereotyp polityki (jako politykierstwa, partyjniactwa lub też jako nieludzkiej machiny - walca) w rzeczywistości uprawia politykę. Bowiem formułuje zadania społeczne, kryteria oceny działań zbiorowych, ideały, normy kontroli społecznej; organizuje, mobilizuje i konsoliduje społeczność; stwarza i narzuca alternatywę programową i praktyczną dla określonej linii politycznej, a nawet ... alternatywę dla braku alternatyw. Stwarza przeciwwagę dla skostniałego repertuaru polityki, uświęconego w inercji instytucji i osób powołanych do działania w takiej czy innej sprawie, dziedzinie. Paradoks polega na tym, że kwestionując politykę w rzeczywistości przywraca jej pierwotny sens i funkcję, wzbogaca arsenał jej środków i form.

Ład polityczny - determinujący ludzkie działanie zbiór mechanizmów (reguł i pod­niet) oraz będący ich produktem realny spo­sób funkcjonowania ludzi i instytucji w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa. Ład polityczny jest wycinkiem zjawiska szer­szego. lądu społecznego, określonego jako u-porządkowany zbiór obowiązujących w spo­łeczeństwie (formalnie i lub realnie) reguł działania oraz instytucji tworzących norma­tywny i instytucjonalny porządek społeczny. Bazując na trzech typach zacho­wań społecznych wyznaczono trzy koncepcje lądu społecznego: lad przedstawień zbioro­wych - regulacja pr/.cz tradycyjne wzory, po­rządek policentryczny - interakcje poddane indywidualnym decyzjom przy respektowaniu reguł gry, porządek inonocentryczny - regu­lacja zachowań przez, centralne decyzje. Istotą ładu politycznego jest za­równo normatywne, jak i realne określenie relacji w zakresie tworzenia władzy podpo­rządkowania się jej oraz współ i przeciwdzia­łania w utrzymywaniu struktur istniejącego systemy politycznego. Niezależnie od wielu możliwości określania rodzaju ładu politycz­nego (np. ideowych - ład demokratycz­ny/niedemokratyczny) jego typologia jest bli­ska typologii podstaw uprawomocnienia wła­dzy. W takim ujęciu możemy mówić o kwe­stionowanym lub akceptowanym ladzie poli­tycznym. W wypadku akceptowanego ładu politycznego różne przesłanki mogą być uwzględniane przy określaniu jego typu. Po­sługując się weberowską typologią podstaw uprawomocnienia analogicznie możemy mówić o ladzie politycznym, w którym reguły określa ich odwieczność, racjonalny wybór. czy przesianie charyzmatycznego przywódcy.

Optymalizacja polityczna - termin od­noszący się do decyzji politycznych, a w szcze­gólności oznaczający znalezienie takiego spo­sobu działania, który umożliwi podjęcie naj­lepszej w danych warunkach decyzji poli­tycznej. Decyzja optymalna stanowi zatem wybór takiego z możliwych wariantów dzia­łania politycznego, którego realizacja prowa­dzi do najwyższego stopnia osiągnięcia celu. Rozwiązanie danego problemu społecznego będzie więc „optymalne", jeżeli po uwzględ­nieniu uprzednio przyjętego przez decydenta zespołu kryteriów okazuje się ono najlepsze wśród wszystkich pozostających do dyspo­zycji wariantów. Podstawowe kryteria opty­malizacji decyzji politycznych, to:

kryte­rium aksjologiczne, które warunkuje zapew­nienie zgodności decyzji z. systemem wartości charakterystycznym dla danego systemu spo­łecznego:

kryterium prakseologiczne, wa­runkujące podjęcie decyzji najbardziej efek­townych. czyli przynoszących największe ko­rzyści ekonomiczne przy jak najmniejszym nakładzie środków:

kryterium społeczne, zakładające konieczność kojarzenia intere­sów perspektywicznych z. interesami bieżą­cymi. co jest jednym z warunków społecznej akceptacji decyzji politycznej.

Treść i formy polityki

Samo sformułowanie problemu treści i formy zjawiska, ów elementarny porządek znaczeniowy służyć ma jako zabezpieczenie przed myleniem porządku języka (opis) z porządkiem rzeczywistości.

Treścią polityki czynię władzę rozumianą jako wieloraki przymus - od przymusu będącego przemocą po przymus autorytetu (osobowego lub zobiektywizowanego). Treść ta jednak o tyle realizuje się o ile jest odniesiona do pewnego obszaru znaczenia związanego ze wspólnotą publiczną, a bardziej jeszcze jej ideą.

Władza jako przymus - u ile jest polityczna - musi przybrać pewna postać, w której się realizuje i poprzez która dochodzi do skutku, aktualizując pewien zamysł i stojącą za nim ideę. Postacie ič tworzą formy realizowania się owego przymusu. Skorzystam niżej z pewnej klasyfikacji form władzy, którą uczyniłem elementem konstytutywnym kategorii polityki. Kategoria ta uzyskuje więc swą definicję przez połączenie władzy z pierwiastkiem wspólnoty na zasadzie wzajemnego warunkowania się i tworzenia odrębnej sfery bytowania ludzkiego - właśnie polityki. Stąd też postacie władzy są postaciami kształtującymi sposób objawiania się polityki w zbiorowym życiu ludzkim. Decydują o jej zaistnieniu w dyskursie jako form władzy decydującej o treści lej kategorii (polityki). Omawiając więc formy władzy omawiam kategorie historyczne odnoszące się do możliwych (jak sądzę) jej postaci rzeczywistych. Wyimaginowana (choć nie nieprawdopodobna) polityka jako kategoria pełna Ij. będąca sumą treści kategorii i kategorii historycznych jest pojęciowym modelem wspólnoty politycznej, w której wszystkie postacie zachodzą od razu.

Przyjmuję, że władza rozpada się na cztery podtypy (formy): 1. siłę (przemoc), 2. manipulację, 3. perswazję i 4. autorytet. Ten ostatni zaś na autorytet płynący z faktu zaistnienia aktów przymusu, zachęty - przetargu, prawomocnego sprawowania władzy, kompetencji i cech osobistych. Chcę w ten sposób zanalizować pewne dystynkcje znaczeniowe ujmujące możliwe (różnego typu) akty politycznego posłuszeństwa i dominacji. Rezygnuję leż, może zbyt arbitralnie, z analizy form przemocy nie chcąc sprowadzać analizy do poziomu formy form.

A. Przemoc (siłą)

Forma ta z reguły jest definiowana jako użycie bezpośredniego fizycznego przymusu, czy to w formie gwałtu na ciele i woli przedmiotu aktu władczego, czy też jako stwarzanie obiektywnej fizycznej przeszkody dla działania niezgodnego z tą wolą (np. przez zgromadzenie masy ludzkiej, przez stworzenie materialnej przeszkody dla pewnych zachowań itp.).

1. Jest to najprostsza i najbezpośredniejsza metoda stwarzania sytuacji przymusowej, wymuszenie wprost. Bez względu więc na symboliczny sens, czy też na zbawienne.

2. Uzasadnione są i w decyzji, i w samym swym przebiegu wiedzą społeczną, a więc świadomym przewidywaniem możliwych społecznych skutków zachowania; ich podjęcie i wykonanie uzależnione jest od rozpoznania społecznych warunków działania.

3. Podejmowane są z mniejsza lub większą świadomością związku z realizacją zadań społecznych, świadomością uczestnictwa w praktyce określonej grupy społecznej i jej instytucji (podmiot wie, iż jego działanie jest fragmentem większej - zbiorowej -całości, co do której ma również pewne rozeznanie; przynajmniej co do celu ostatecznego i wspólnego).

4. Działania te są "zorientowane" na innych: nastawione na określone zachowanie innych podmiotów (jednostek i grup), w tym na określoną interpretację ich sensu; zmierzają do wywołania określonych zachowań innych, wywarcia na nich wpływu, a zarazem same uzależnione są w swych efektach od ich zachowania.

5. Działania te na ogół (zwłaszcza - im bardziej złożony jest ich zasięg i zakładany rezultat) mają postać współdziałania z innymi: bądź wspólnego, zorganizowanego działania na rzecz wspólnego celu, opartego na podziale pracy, komplementarności i koordynacji, bądź współzawodnictwa, bądź leż walki; w szczególnym stopniu społeczne są działania zespołowe.

6. Działania te są planowane i modyfikowane przy uwzględnieniu możliwego przebiegu złożonej interakcji partnerów, rywali, przeciwników; toteż wiele z nich ma charakter zachowań "wyprzedzających" (a nie tylko bezpośrednich reakcji), wiele podejmowanych jest na zasadzie "skrótu" - przy pewności, że druga strona zachowa się tak, a nie inaczej.

7. Wreszcie, działaniami społecznymi są takie czynności i zachowania, które wywołują określony rezonans, oddźwięk społeczny, a więc powodują trwale skutki społeczno-psychologiczne, tworzą określone fakty społeczne.

Wszystkie te cechy w szczególnie istotnym stopniu dotyczą takich działań, którym można nadać miano działań politycznych.

Podsumowując należy stwierdzić, że złożoność materii polityki sprawia, że jej zrozumienia potrzeba znajomości:

społecznego podmiotu władzy państwowej i jego budowy;

struktury organizacyjnej aparatu państwowego;

form świadomości politycznej;

efektywności ekonomicznej i pozaekonomicznej środków publicznych tak w obrębie politycznie zorganizowanej społeczności, jak i w stosunkach z innymi państwami.

3

10

---