PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA SOCJOLOGII WG. EMILA DURKHEIMA I MAXA WEBERA
Emil Durkheim jest uważany za najwybitniejszego socjologa francuskiego. Jego koncepcje miały głęboki wpływ na nauki humanistyczne i kulturę Francji. Jego koncepcja socjologii opierała się na pozytywistycznej teorii nauki, która wzorowała się na naukach indukcyjnych (określanie faktów socjologicznych i jej elementów składowych , które były podstawą do stawiania hipotez w oparciu o opracowane metody badawcze).
Emil Durkheim sformułował nową definicję socjologii - jako nauki o faktach społecznych. A więc nie tyle nauki o społeczeństwie, jego strukturze, rozwoju, ile nauki o faktach społecznych, zespole różnych teorii wyjaśniających poszczególne dziedziny faktów.
Durkheim poświęcił wiele miejsca w swoich pracach definicji „faktu społecznego”, ale najczęściej wymienianą jest ta sformułowana w pierwszym rozdziale „Les Regles” : „Faktem społecznym jest wszelki sposób działania , ustalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę przymusu zewnętrznego; lub inaczej - który jest powszechny w danym społeczeństwie, zachowując własną egzystencję niezależną od przejawów indywidualnych”. Takimi faktami są np.: prawo, religia, język, moda, itp. Język istnieje niezależnie od jednostki, jest czymś zewnętrznym, narzuca jej sposób posługiwania się słowami. Rzeczywistość społeczna jest zawsze rzeczywistością zastaną - człowiek nie tworzy języka, ale się go uczy od swojej grupy, nie wymyśla stosowanych przez siebie metod pracy, ale przejmuje je od otoczenia, nie wynajduje własnej religii, ale wyznaje którąś z istniejących. Swoje sposoby myślenia i działania musi dostosować do sposobów uznanych w społeczeństwie. Inaczej spotka się z reakcją społeczną : sankcje prawne, przygana opinii publicznej. Dlatego E.Durkheim zwraca uwagę na „zewnętrzny” i „przymusowy” charakter faktów społecznych. Fakty społeczne są przejawem świadomości zbiorowej. Socjologia opiera się na obserwacji przejawów świadomości społecznej a nie stanów psychicznych jednostki. Ma to zapewnić empiryczność tej nauki. Dlatego E. Durkheim do swoich badań nie używał listów ,życiorysów, pamiętników dotyczące osobistych przeżyć jednostki, ale preferował : kodeksy prawne, dogmaty religijne, normy etyczne, które wyrażały świadomość zbiorową.
Do badania stanów świadomości zbiorowej wprowadza pojęcie „rzeczy”, czyli koncepcji opierającej się na obserwacji zewnętrznej danego stanu. Wykorzystuje do tego :
postrzeganie - czyli obserwację wyglądu zewnętrznego rzeczy, tak jak fizyk badając ciepło lub elektryczność nie dowierza swoim wrażeniom ciepła, ale wykorzystuje do tego termometr, elektrometr, itd.;
rozumowanie - wyciąganie odpowiednich wniosków przez analogię, wynikających z obserwacji z wykorzystaniem przyrządów pomiarowych.
Świadomość zbiorowa jest najwyższą formą życia społecznego , ponieważ jest świadomością świadomości. „Społeczeństwo widzi dalej i lepiej niż jednostki”. „Łącząc się w społeczeństwo psychiki jednostkowe stapiają się w psychikę zbiorową, która wytwarza wyobrażenia zbiorowe tworzące istotę faktów społecznych : religii, prawa, języka, sztuki, obyczajów itp. Stąd fakty te posiadają charakter zewnętrzny, są obiektywne i narzucają się jednostce „jako rzeczy” wyposażone siłą wywierania nacisku i przemocy.”
Społeczeństwo wpływając z zewnątrz na jednostkę czyni z niej istotę rozumną i moralną. W grupie człowiek zachowuje się inaczej niż wtedy kiedy jest sam. Jednostka jest zdolna do czynów, myśli, odczuć, do jakich nie byłaby zdolna w odosobnieniu.
.Jednostka zawdzięcza więc społeczeństwu wszystko, co nadaje jej fizjonomię i zapewnia osobne miejsce wśród innych istot. Gdyby człowiek został pozbawiony języka, nauk, sztuk, wierzeń, spadłby do poziomu zwierzęcia.
Inaczej na tę sprawę patrzył Max Weber, który zakładał, że zasadniczym elementem społeczeństwa są działania jednostek. Tylko jednostka jest wykonawcą sensownych działań . Każda zbiorowość społeczna i każdy historyczny wytwór pozwala się zrozumieć jako szeregi i kompleksy prawidłowych i powiązanych ze sobą działań jednostek. Sens działania może być nadawany subiektywnie przez konkretnego osobnika, może to być jakiś przeciętny lub przybliżony sens, może być w pewnym pojęciowo skonstruowanym czystym typie. Ogólnie możemy powiedzieć, że sens działania jest subiektywną intencją towarzyszącą działaniu. Stanowi on podstawę tworzenia się motywu, czyli związku sensownego działania z rzeczywistością , który samemu działającemu lub obserwatorowi przedstawia się jako sensowny powód danego zachowania.
Max Weber w odróżnieniu do Emila Durkheima, (który był praktykiem i wykorzystywał metody indukcyjne, doświadczalne, praktyczne) był teoretykiem. Stworzył bogaty teoretycznie i wpływowy system socjologii humanistycznej. Określał siebie jako wychowanka szkoły historycznej i podkreślał, że zależy mu na poznaniu zjawisk społecznych w ich historycznej specyfice. Przeciwstawiał się jednak niektórym założeniom historyzmu absolutnego, szczególnie dążeniom do intuicyjnego ogarnięcia historycznej całości, rezygnacji z precyzji stosowanych narzędzi, przekonaniu o bezzałożeniowym poznawaniu rzeczywistości. W tej kwestii zgadzał się z neokantystami, aby dokonywać selekcji danych historycznych , ich organizowania w sensowną całość w sposób kreatywny, a nie tylko odzwierciedlający rzeczywistość.
W swoich pracach Weber wykorzystywał hipotezy Marksa, choć w pewnych zagadnieniach miał inne wyobrażenie ( np. własność, klasy, strategia badawcza). Niektóre jego koncepcje odrzucił, np. koncepcję przyczynowości i praw historycznych.
Według Maxa Webera przedmiotem badania socjologii są działania społeczne ludzi, działania sensowne, które wyjaśnić możemy wtedy, gdy uchwycimy subiektywny sens, jaki ludzie działający nadają swoim działaniom. Aby to dokładniej wyjaśnić, zostaje skonstruowany typ idealny przebiegu działań. Poprzez porównanie działań rzeczywistych z typem idealnym, odkrywa się motywy i warunki powodujące odchylenia. Metoda typów idealnych pozwala wyjaśnić działania społeczne poprzez zrozumienie ich sensu.
Max Weber kładzie silny nacisk na przyczynowe wyjaśnienie problemu badawczego.
Przyjmuje on następującą definicję socjologii : „ Socjologią w przyjętym tu znaczeniu tego bardzo wieloznacznie używanego słowa będziemy nazywali naukę która stara się interpretować i rozumieć działania społeczne, a przez to wyjaśnić przyczynowo ich przebieg i skutki.”
Działania społeczne interpretuje jako zachowanie, które : zgodnie ze swoim sensem nadanym mu przez działającego odnosi się do zachowania innych, przez to sensowne odniesienie jest w swoim przebiegu współwyznaczone, przez ten subiektywny sens pozwala się zrozumieć i wyjaśnić. Przykładowo : nie każdy rodzaj zetknięcia z ludźmi nosi charakter społeczny, lecz tylko zachowanie sensownie zorientowane według zachowania się innych ludzi. Weber definiuje również pojęcie stosunków społecznych, które że są to zachowania się większej ilości ludzi, które według swojej treści znaczeniowej są wzajemnie na siebie nastawione i przez to kierowane.
Socjologia jest nauką tworzącą prawa i szukającą ogólnych związków między działaniami.
Podmiotem czynności społecznej może być tylko jednostka ludzka. „Gdy mówi się w socjologii o państwie, narodzie, względnie towarzystwie akcyjnym, rodzinie czy armii, albo podobnych tworach, to ma się na myśli [...] wyłącznie przebieg pewnego rzeczywistego, lub możliwego, działania społecznego jednostek [...], ponieważ one jedynie są zrozumiałymi podmiotami sensownie zorientowanego działania.” Najważniejszą procedurą socjologii jest rozumienie. Wyróżnia rozumienie aktualne (aktuelles Verstehen) i wyjaśniające (erklarendes Verstehen). Aktualne rozumienie - obejmuje te wszystkie sytuacje, w których znaczenie czynności ludzkich daje się uchwycić podczas obserwacji danych czynności, które obserwatorowi wydają się oczywistością logiczną, psychologiczną. Rozumienie wyjaśniające, zwane też motywacyjnym - jest nastawione na nie ujawnieniu znaczenia samego aktu, lecz na poznanie motywów jakimi kierowała się dana osoba , nie to co robi dana osoba , ale dlaczego to robi (np. widzimy kupca dodającego liczby - rozumiemy że jest on zajęty kalkulacjami).
Dwaj wybitni socjologowie zajmowali się również badaniami nad religią. Według teorii E.Durkheima religia stanowi podstawowy składnik życia społecznego. Twierdził on że religia jest „jednolitym systemem wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, tzn. wierzeń i praktyk łączących w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem wszystkich, którzy je wyznają”. Religia pełni istotną funkcję społeczną , a mianowicie tworzy, utrzymuje i wzmacnia solidarność społeczną. Uroczystości religijne skupiają ludzi wywołując w nich jedność doznań i przeżyć społecznych, wzmacniają łączące ich więzi. Przez religię człowiek dochodzi do społeczeństwa. Ona je tworzy i utrzymuje jego byt.
Człowiek jest istotą rozdartą pomiędzy duszę i ciało, zmysły i rozum, instynkt i świadomość (homo duplex). Istnieje pomiędzy nimi antagonizm. Człowiek chcąc postępować moralni musi zadawać gwałt swojej zwierzęcej naturze. Wchodząc w życie religijne bierze na siebie inną naturę , staje się innym człowiekiem. Jest coś świętego (sacrum), co powoduje w jednostce uczucia szacunku i lęku, które to skutkują w powściąganiu naturalnych odruchów i rezygnacją w zaspokajaniu przemożnych kiedy indziej potrzeb organizmu.
Emil Durkheim swoje obserwacje religii wykorzystywał m.in. w badaniach samobójstwa jako zjawiska społecznego. W oparciu o statystyki wykazał że najwięcej samobójstw występuje wśród wolnomyślicieli, następnie wśród grup religijnych protestanckich, mniej wśród katolików, a jeszcze mniej wśród Żydów. Nie wynikają one bynajmniej z dogmatów wiary, ile z wewnętrznej integracji tych grup. Protestanci są bardziej indywidualistyczni i są bardziej odizolowani od innych jednostek. Inne grupy religijne trzymają swoich członków w bardziej zwartej grupie , co daje im oparcie i poczucie większej mocy poprzez bycie z innymi. Na następnych miejscach w klasyfikacji samobójstw znajdują się : samobójstwa egoistyczne (wywołane odosobnieniem od grupy : ludzie marginesowi, bez rodzin, nie należący do żadnych grup religijnych), samobójstwa anomiczne (wywołane rozkładem grup : kryzys ekon., przewroty polit.), samobójstwa altruistyczne (wchłonięcie jednostki przez grupę do zatracenia poczucia indywidualności i poświęcenie dla grupy staje się oczywiste).
Do całkiem innych badań wykorzystywał obserwację grup religijnych Max Weber. Próbuje on wykazać uwarunkowania powstania pewnego nastawienia gospodarczego przez określone treści wierzeń. Badał czy religijne wpływy reformacji miały wpływ na kształtowanie się kapitalizmu w świecie. Aby to sprawdzić, musiał zbadać, czy i w jakim punkcie pozwalają się odkryć określone pokrewieństwa między pewnymi formami wiedzy religijnej a etyką zawodową. W ten sposób wydobyty zostawał rodzaj i kierunek w którym świadomość religijna oddziaływała na rozwój kultury materialnej. Następnie można już było oszacować w jakiej mierze nowoczesne treści kulturowe w swoim powstaniu przyporządkowuje się motywom religijnym a w jakiej innym.
Innym problemem, którym zajmowali się obaj naukowcy było zachowanie się jednostki w zależności od określonych czynników. Emil Durkheim wyróżnił m.in. społeczeństwo, którego zachowanie jest uzależnione od nakazów tradycji i opinii publicznej, charakteryzujące się ślepym podporządkowaniem woli zbiorowej - tzw. solidarność mechaniczna, występująca w społeczeństwach pierwotnych. Jednostkom ludzkim brak jest indywidualności i zróżnicowania.
Wyróżnia również inny typ zachowania - wysoce zindywidualizowane, rodzące się z osobistych zdolności i osiągnięć. Występuje tu podział pracy i daleko idąca specjalizacja zawodowa. Jest to tzw. solidarność organiczna, występująca w społeczeństwach nowoczesnych. Do swych obserwacji E.Durkheim stosował statystyczną metodę badań faktów społecznych.
Trochę zbliżoną do Durkheimowskiego zachowania uzależnionego od tradycji jest Weberowska tradycjonalna czynność społeczna, gdzie jednostka zachowuje się zgodnie z utrwalonymi nawykami, jednakże z zalążkową przynajmniej świadomością czyniącą ową zgodność czymś zamierzonym i pożądanym. Weber wyróżnia jeszcze inne rodzaje czynności społecznych : czynność emocjonalna - której podstawą jest uczucie nakazujące zachować się w określony sposób, czynność celoworacjonalna - w której zostaje zachowane maksimum świadomości celów i środków, oraz czynność zasadniczoracjonalna - odznaczająca się świadomym doborem najskuteczniejszych środków przy pozostawieniu poza sferą namysłu samego celu. Czynności społeczne są jednokierunkowe, jednakże zawsze zorientowane na ludzi. Nie zawierają żadnej konieczności, lecz tylko prawdopodobieństwo wywołania odpowiedzi z ich strony. Gdy taka odpowiedź następuje, powstaje stosunek społeczny. Patrząc z punktu widzenia podziału społeczeństwa Weber , w odróżnieniu od Durkheima u którego można stwierdzić podziały na społeczeństwo pierwotne i nowoczesne, dzieli społeczeństwo na klasy (posiadania, zysków, dochodów), stany (położenie stanowe określa jako wszelkie typowe składniki losów ludzkich uwarunkowane przez określoną pozytywną lub negatywną ocenę godności społecznej), partie (zrzeszenia o charakterze celowym nastawionym na zapewnienie swym członkom wpływów na istniejący aparat władzy).
Podejście socjologiczne Durkheima i Webera bardzo się od siebie różnią. Durkheim był praktykiem , wykorzystywał metody empiryczne, oparte na faktach społecznych i dobrze zdefiniowanym przedmiocie badań. Swoje obserwacje kierował na „przejawy świadomości społecznej”, a nie na stany psychiczne jednostki. Inaczej jest z Maxem Weberem . On był bardziej teoretykiem, historykiem. Stworzył typ idealny, do którego porównywał rzeczywistość. Bardziej kierował swoje obserwacje na jednostki, jedynie które „mogły być wykonawcą sensownych działań”. Łączyło ich jedno - zajmowali się badaniem społeczeństwa, które się zachowuje w określony sposób i na jego postać ma wpływ wiele czynników np. religia, otoczenie, tradycja. Obydwaj panowie zostali uznani za wybitnych socjologów i zapisali się na kartach nauki.
E.Durkheim „Les Regles de la methode sociologiqe” 1895r.
E.Durkheim „Les Formes elementaires de la vie religieuse”, Paryż 1925
J.Szczepański „Socjologia. Rozwój problematyki i metod” Warszawa PWN 1967
M.Weber „Wirtschaft und Gesellschaft”
M.Weber „Ges. Aufs. zur Wissenschaftslehre”
M.Weber „Wirtschaft und Gesellschaft”