WSTĘP DO SOCJOLOGII

1. Historia socjologii a teoria socjologiczna.

2. Filozofia społeczna świata zachodniego od klasycznej filozofii greckiej do połowy XIX wieku - krótki

przegląd.

3. Sytuacja społeczna i intelektualna w Europie Zachodniej przed wystąpieniem A. Comte'a.

TRZY GENERACJE TEORII SOCJOLOGICZNYCH

Teorie pierwszej generacji - klasyczne systemy socjologii XIX w., które charakteryzują się bliskim związkiem

z filozofią społeczną. Są to ogólne koncepcje świata społecznego, zawierające rozbudowane schematy

pojęciowe i zespoły twierdzeń, które najczęściej nie były wyposażone w procedury weryfikacyjne (np.

cała socjologia klasyczna, koncepcje Parsonsa, Luhmanna, Cosera, Habermasa, Blumera, Goffmana

itd.)

Teorie drugiej generacji - mają mniej lub bardziej sprecyzowany zasięg oraz są zaopatrzone w procedury

weryfikacyjne - np. w makrosocjologii teorie stratyfikacyjne, teorie merytokratycznej sprawiedliwości,

teorie struktury społecznej w perspektywie porównawczej (Słomczyński, Miller, Kohn), teorie

ruchliwości społecznej (Wesołowski, Mach), a w mikrosocjologii - teoria solidarności grupowej

(Hechter), stabilności grupowej (Carley), teoria procesów wyboru (Lawler)

Teorie trzeciej generacji - synteza teorii pierwszej (abstrakcyjny charakter aparatury pojęciowej) z teoriami

drugiej generacji (posiadania procedur weryfikacyjnych), większa zgodność danych obserwowalnych z

teorią, oszczędność wiedzy naukowej (redukcja liczby pojęć elementarnych, praw i zasad w obrębie

jednej teorii i łączenie ich w zazębiających się obszarach w jeden całościowy system)

Trzy kanony uprawiania socjologii w XX wieku: (ujęcie B. Misztala)

1. analiza zespołu lektur klasycznych (od E. Durkheima, poprzez K. Marksa i M. Webera, po K. Parsonsa);

2. analiza porównawcza twierdzeń formułowanych na gruncie czterech podstawowych perspektyw teoretycznych (funkcjonalizmu, teorie konfliktu, interakcji symbolicznej i teorii wymiany);

3. próby formułowania hipotez teoretycznych opisujących i porównujących różne wersje zaawansowanych

społeczeństw (postprzemysłowych, postkonsumpcyjnych, postemocjonalnych, postkomunistycznych i

postkapitalistycznych).

Wzajemna oddzielność tych kanonów uniemożliwiała kumulację wiedzy socjologicznej na poziomie teorii oraz tworzenie abstrakcyjnych pojęć. Powodowało to, że często formułowano hipotezy jako generalizacje.

4. teoria socjologiczna jako określona forma praktyki społecznej (realizowana poprzez zespół praktyk

interrogacyjnych), odejście od narracji „jak jest” na rzecz poszukiwania przekonujących wyjaśnień „jak

było?” i „jak mogłoby być?” - wprowadzenie „czasu przyszłego teraźniejszego”.

(1) Takie ujęcie pozwala na budowanie alternatywnych teorii pozwalających na weryfikacje zdolności

eksplanacyjnych głównych teorii socjologicznych.

(2) Teoria socjologiczna powinna oferować przejrzysty układ podstawowych pojęć (standaryzacja) np.

pojęcia społeczeństwa, przejście od monologu w dyskurs.

(3) Wprowadzić do teorii komponent czasu (czynniki temporalne).

(4) Pojęcia teoretyczne w socjologii winny być wyprowadzane z praktyki społecznej metodą

obserwacyjną.

GENEZA ROZWOJU CYWILIZACJI - SPOŁECZEŃSTWA PIERWOTNE

Tabela 1. Prehistoria i geneza rozwoju społeczeństw pierwotnych (od pojawienia się człowieka - początki

cywilizacji ok. 2 mln p.n.e. do ok. 3100 p. n. e. - moment pojawienia się pisma)

C z a s p. n. e.	W y d a r z e n i e
ok. 2 mln lat	Początek rozwoju człowieka w Rift Valley ( Tanzania/Kenia ), homo habilis. Kultura otaczakowa i kultura Pebble.
ok. 600 000	Paleolit starszy: archantrop ( praczłowiek ), homo erectus, pięściak, ogień ( od ok. 300 000, a później używał jaskiń jako mieszkań i schronisk przed dzikimi zwierzętami ).
ok. 70 000	Człowiek neandertalski ( żył w jaskiniach, uprawiał łowiectwo i zbieractwo, posługiwał się prymitywnymi narzędziami ). Na strukturę społeczną składały się rodzina i horda.
ok. 35 000	Wymarcie neandertalczyków i pojawienie się homo sapiens ( sapiens ) ( człowieka rozumnego zwanego kromaniońskim - zdolnego do artykulacji języka )
ok. 30 000 (?)	Podział ( dyferencjacje ) homo sapiens ( sapiens ) na trzy wielkie grupy: negroidalną ( w Afryce ), europeidalną ( w Europie ) i mongoidalną ( w Azji i w Ameryce )
ok. 20 000	Pojawienie się oszczepu, a później strzały i łuku
ok. 10 000	Neolit; mikrolity ( ostre narzędzia kamienne) i produkcja rolna
ok. 8000	Koniec ostatniego zlodowacenia
ok. 7000	Najstarsze osiedle w formie miasta w Jerychu. Uprawa grochu, soczewicy, jęczmienia i pszenicy
od ok. 6000	Zastosowanie w życiu codziennym kutej miedzi; ceramika; tkactwo; hodowla wołów; świń
od ok. 5000	Wytapianie miedzi, uprawa lnu
od ok. 4000	Koło garncarskie; osiedla miejskie (m.in. Eridu, Ur); pojazdy z kołami, pług, lustro cylindryczne, uprawa oliwek, palm daktylowych, hodowla onagrów (półdzikie osły) i osłów
ok. 3100	Rozwinięta kultura w Sumerze i Egipcie

Rytm prehistorii wyznacza przemienność okresów zlodowaceń i ociepleń w strefach umiarkowanych. W tym okresie pojawił się około 2 mln. lat temu w Afryce człowiek, który około 70 000 lat p.n.e. funkcjonował w społecznościach łowiecko-zbierackich. Były to społeczeństwa pierwotne o dość niskim poziomie rozwoju technologiczno-organizacyjnego, w którym jednostki i grupy utrzymywały się dzięki zbieraniu jadalnych owoców roślin, drobnych zwierząt (mięczaków, skorupiaków itp.), polowaniu i łowieniu ryb. Około 35 tys. lat wstecz na Bliskim Wschodzie rozpoczyna swoją działalność ,,człowiek współczesny'' homo sapiens sapiens. Jego pojawienie wiązało się z powstaniem artykułowanych języków, początkami prymitywnej produkcji rolnej (ok. 8000 lat p.n.e.), pierwszymi stałymi osadami mieszkalnymi (początkami kultury i cywilizacji miejskiej), które tworzyły - przeszłość przedpiśmienną.

Paleolityczną ekumenę (obszar zamieszkały przez człowieka) charakteryzowała jedność rozwoju materialnego mniej więcej do ok. 35 000 lat p.n.e. Tworzyły ją społeczności acefaliczne ( najprostsze ) - małe zbiorowości społeczne oparte na bezpośrednich kontaktach jednostek z pozostałymi członkami tego społeczeństwa, które charakteryzowały się m.in. brakiem przywództwa, dużą decentralizacją lub brakiem władzy, brakiem jakichkolwiek instytucji politycznych i oparciem społecznej organizacji na związkach pokrewieństwa. W okresie od 30 000 lat p.n.e. do 2000 lat p.n.e. nastąpił stopniowy wzrost liczby ludności, rozszerzenie i intensyfikacja produkcji pożywienia poprzez uprawę roli i hodowlę, dążenie do zdobywania terenów i bogactw (np. wody) oraz gromadzenia dóbr. Ten typ zbiorowości, której życie, organizacja i stratyfikacja społeczna są ściśle podporządkowane specyficznym formom upraw rolnych określa się mianem społeczeństw agrarnych. Wymienione elementy spowodowały osiedlanie się ludzi we wsiach, a później w miastach, które z powodu częstych zbrojnych najazdów sąsiednich plemion lub koczowników były obwarowywane i bronione. Wzrost produkcji (rolnictwa, hodowli i rzemiosła) oraz zaludnienia przyczynił się do rozwoju kontaktów handlowych (tzw. ,,rewolucja neolityczna'').

Przez pierwsze 5000 lat neolitu cywilizacja rozwijała się jako stopniowe przechodzenie do produkcji rolnej, która stała się dominującym sposobem produkowania żywności. W tym mniej więcej czasie uprawa ziemi i hodowla rozwijały się harmonijnie i równolegle. Później powstały regionalne obszary wyspecjalizowane w hodowli (stepy, sawanny) i pojawił się pierwszy podział pracy. Doprowadziło to do konfliktów między osiadłymi rolnikami a nomadami-pasterzami, którzy po oswojeniu konia (ok. 2000 lat p.n.e.) i wykorzystaniu go jako zwierzęcia pociągowego i wierzchowego zyskali ogromna mobilność i przewagę militarną nad osiadłymi rolnikami. Walki i wojny nie zawsze kończyły się eksterminacją pokonanych. Bardzo często dochodziło do procesów dwukierunkowej asymilacji, która przebiegała według poniższego schematu: najeźdźcy mieszali się z podbitą miejscową ludnością i przyjmowali częściowo ich kulturę, a pokonani zapoznawali się z bronią i metodami walki najeźdźców - wykorzystując je później wobec zdobywców wraz z zaskoczeniem i swoją przewagą liczebną uzyskując ponownie wolność).

Typową jednostka społeczną w tym czasie był klan - rozszerzona wielka rodzina, pochodząca zazwyczaj od wspólnego przodka, która posiadała swój określony religijny symbol przynależności klanowej - totem. Później klany łączyły się w plemiona, zamieszkujące określone terytorium najczęściej wokół miasta lub umocnionej siedziby.

MIT [gr.], opowieść sakralna o początkach bogów (teogonia) i ich czynach, powstaniu kosmosu (kosmologia religijna) oraz pojawieniu się pierwszych ludzi (antropologia religijna), o pochodzeniu zjawisk przyrody, roślin, zwierząt, narzędzi i instytucji społ. (ajtiologia); zespół mitów danej grupy etnicznej określa się nazwą mitologia; w tradycyjnych społecznościach mity spełniały funkcję światopoglądu i doktryny rel., były modelem wzorcowych zachowań społ. i indywidualnych, stanowiły najbogatsze źródło twórczości folklorystycznej i lit.-artystycznej.

Mity powstawały we wszystkich znanych nam społecznościach archaicznych i wczesnohist.; były przekazywane z pokolenia na pokolenie w nie zmienionej formie przez wyspecjalizowaną kastę społ., stanowiły „świętą wiedzę” przekazywaną w rytach inicjacji, niedostępną w równym stopniu dla wszystkich (ezoteryzm) i strzeżoną przed obcymi. Taki sposób przekazywania potęgował walor niepodważalności mitu, który wynikał z jego sakralnej treści i specyficznej formy. Akcja mitu dotyczyła bowiem kosmosu oraz człowieka i była umiejscowiona w sakralnym „czasie początków”, jej protagonistami zaś byli bogowie, herosi i pierwsi ludzie. Narrację mityczną cechował wysoki stopień symboliczności i syntetyczności, będących znamiennym rysem „myśli nieoswojonej” człowieka epoki archaicznej (tendencja do antropomorfizacji i animizacji przyrody, zacieranie różnic między abstraktem i konkretem, znakiem i rzeczą).

Według aktualnego stanu wiedzy mit i obrzęd były elementarnymi składnikami wszystkich religii naturalnych. W miarę rozwoju piśmiennictwa mity były spisywane, układane w zbiory i komentowane przez kolejne pokolenia. W różnych kręgach cywilizacyjnych mit przechodził odmienne koleje losu: np. w staroż. Grecji pradawne mity uległy procesowi desakralizacji i stały się tworzywem twórczości lit. i filoz., natomiast w Indiach mity zostały skodyfikowane w kanon ksiąg świętych (Wedy), na podstawie których ukształtował się hinduizm.

Problemem mitu w kontekście chrześcijaństwa zajmuje się wiele dziedzin nauki, zwł. biblistyka. Od XIX w. badania bibl. zajmują się m.in. kwestią relacji między teol. i hist. treścią Biblii a mitycznym językiem, w którym ta treść jest przekazana, poddając ten drugi próbom różnorakiej interpretacji (demityzacja, demitologizacja). Dzisiejsze nauki humanist. (zwł. filozofia, socjologia, etnologia i literaturoznawstwo) opowiadają się za rozszerzeniem terminu mit na zjawiska wykraczające poza pole dotychczasowych badań. Dostrzegając w kulturze współcz. (literatura, kultura masowa, ideologia) działania mechanizmów i postaw myślowych analogicznych do tych, które zaobserwowano w przypadku społeczeństw archaicznych, współcz. badacze są skłonni do „dowartościowania” mitu i „myślenia mitycznego” jako jednej z możliwych form świadomości ludzkiej, zdolnej do modelowania całościowej, sensownej i opartej na niezmiennych wartościach wizji świata (C.G. Jung, M. Eliade, L. Kołakowski, R. Barthes, E. Mieletinski).

J.G. FRAZER Złota gałąź, Warszawa 1962, E. MIELIETINSKI Poetyka mitu, Warszawa 1981, M. ELIADE Le mythe de l'eternel retour, Paris 1949, M. ELIADE Aspects du mythe, Paris 1963, G.S. KIRK Myth. Its Meaning and Function in Ancient and Other Cultures, Berkeley 1970.

S P O Ł E C Z E Ń S T W O - forma życia zbiorowego ludzi, ukształtowana historycznie; specyficzny system interakcji pomiędzy jednostkami tworzącymi relatywnie samowystarczalną zbiorowość, która zajmuje określone terytorium, wytwarza i uczestniczy we wspólnocie kulturowej, definiując samą siebie na zasadzie poczucia odrębności pod jakimś względem od innych zbiorowości. Uważa się często, iż społeczeństwo stanowi liczebnie dużą grupę społeczną, tj. taką, w której obrębie tworzą się podgrupy oraz występują wszystkie typy procesów społecznych.

SPOŁECZEŃSTWO, jedna z podstawowych kategorii socjol.; termin używany w publicystyce i mowie potocznej najczęściej w znaczeniu ogółu mieszkańców danego kraju lub jego wyróżnionego obszaru. Termin społeczeństwo pojawił się w filozofii społ. XVIII w., gdy uświadomiono sobie, że obok zorganizowanych form życia zbiorowego, takich jak państwo, istnieją formy powstające spontanicznie, żywiołowo i kierujące się prawami, niezależnymi od władzy polit. i woli, oraz, że formy te tworzą całość wyznaczającą wszystkie zjawiska życia zbiorowego; całość tę, w przeciwieństwie do form zorganizowanych celowo (państwo), zaczęto nazywać społeczeństwem cywilnym. Socjologia powstała jako nauka zajmująca się tak rozumianym społeczeństwem. Współcześnie w naukach społ. brak jednolitej definicji społeczeństwa. Cechą każdego społeczeństwa jest pewien stopień trwałej odrębności od innych zbiorowości tego rodzaju i względna intensywność wzajemnych oddziaływań pomiędzy jego członkami, połączonymi przez wspólne terytorium, instytucje, ustalone sposoby komunikowania się, podobieństwo warunków życia, podział pracy, normy i wzorce postępowania itd. Społeczeństwo to zbiorowość zorganizowana, o stosunkowo wysokim stopniu złożoności. Mówiąc o społeczeństwie abstrahuje się od jego organizacji polit., a nawet przeciwstawia się je państwu, biorąc pod uwagę tylko takie powiązania między członkami społeczeństwa, które nie są bezpośrednio zależne od faktu ich podlegania tej samej władzy polit. (społeczeństwo obywatelskie przeciwstawne państwu). Istniały i/lub istnieją różne typy społeczeństw, dlatego często dodaje się określenie, wskazujące na cechę społeczeństwa szczególnie w danym kontekście istotną (np. plemienne, klasowe, feud., nar., przem., nowocz., tradycyjne, masowe, otwarte, globalne).

F U N K C J O N A L N E W Y M O G I S P O Ł E C Z E Ń S T W A - (imperatywy funkcjonalne, wymogi funkcjonalne), w funkcjonalizmie elementy systemu społecznego konieczne do jego przetrwania, sprawnego funkcjonowania i utrzymywania wewnętrznej integracji. Do najważniejszych funkcjonalnych wymogów społeczeństwa należą:

a) a d a p t a c j a - ustalenie stosunków ze środowiskiem, zapewniające stały dopływ środków koniecznych do

funkcjonowania systemu;

b) osiąganie ustalonych celów i wytyczanie sposobów ich realizacji;

c) i n t e g r a c j a - zapewnienie odpowiedniego, spójnego układu stosunków między poszczególnymi

elementami systemu;

d) s o c j a l i z a c j a - przekazywanie wzorów kulturowych i społecznych;

e) kontrola społeczna zaburzeń wewnętrznych ( wszelkich form dewiacji );

f) stratyfikacja społeczna - przypisanie do ról społecznych możliwie najwłaściwszych członków

społeczeństwa.

SPOŁECZEŃSTWO ALTERNATYWNE, propagowana przez zwolenników → kontrkultury wizja społeczeństwa wolnego od przymusu, umożliwiającego każdej jednostce samorealizację i życie w pełni autentyczne; pojęcie to odnosi się do stosunków społ. oraz różnego rodzaju wspólnot powstających na przekór społeczeństwu (lub poza nim) i uznawanemu przez nie systemowi wartości; bywa stosowane również do wielu sytuacji hist., np. s.a. pierwszych chrześcijan lub s.a. demokr. opozycji przeciwko komunizmowi w okresie, gdy tworzyła już szersze środowisko i własne instytucje.

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE, społeczeństwo cywilne, termin o b. długiej historii i zmiennym znaczeniu; początkowo (np. u Cycerona) synonim państwa, a zwł. państwa „cywilizowanego” i rządzącego się prawem, z czasem stał się określeniem całokształtu stosunków społ. i gosp. (a także odpowiadających im instytucji), które kształtują się bez udziału państwa. Do takiego rozumienia terminu przyczynił się zwł. G.W.F. Hegel, który ujmował społeczeństwo obywatelskie jako sferę pośrednią między rodziną i państwem, życiem prywatnym i politycznym. Po K. Marksie, który zredukował społeczeństwo obywatelskie do stosunków ekon., traktowanych jako baza państwa, termin nie był używany (zastąpiony przez nazwę społeczeństwo). Powrócił do języka polit. w latach 80. i 90. XX w. za sprawą politologów, uwydatniających konieczność samoorganizowania się obywateli i ograniczania wpływu państwa na ich życie. Szczególnie szeroko stosowany w rozważaniach o Europie Wsch. jako określenie celu działań zmierzających do przezwyciężenia pozostałości → totalitaryzmu, który polegał m.in. na likwidowaniu niezależnych inicjatyw obywatelskich.

SPOŁECZEŃSTWO GLOBALNE, pojęcie stosowane niekiedy w socjologii w celu oznaczenia najszerszej przestrzennie i liczebnie formy zbiorowości, która wytwarza wartości kult., instytucje nieformalne, wzory zachowania i formy działania, stanowi „ramę scalającą” inne formy życia zbiorowego, zapewnia integrację kult. tych form i integrację osobowości ludzi uczestniczących w wielu grupach społ. o różnych systemach wartości.

SPOŁECZEŃSTWO MASOWE, termin stosowany gł. przez krytyków zach. społeczeństwa przem. jako określenie społeczeństwa biernych odbiorców, dla którego są charakterystyczne: amorficzność, rozkład więzi międzyludzkich, zanik wartości wyższych, brak zakorzenienia w tradycji, materializm, konformizm, upodobnianie się jednostek do siebie i zanik indywidualności, podatność na manipulację przy użyciu propagandy i reklamy, uniformizacja kultury i jej równanie w dół (tzw. kultura masowa), rutynizacja i alienacja pracy, rozrastanie się biurokratycznych struktur itd. Motywy te były obecne w myśli społ. już na pocz. XIX w. (np. w myśli konserwatywnej). W XX w. do ich spopularyzowania przyczynili się J. Ortega y Gasset jako autor Buntu mas (1929, wyd. pol. 1982) oraz autorzy z kręgu szkoły frankfurckiej. W poł. XX w. przejściową popularność uzyskały koncepcje traktujące s.m. jako synonim społeczeństwa nowoczesnego. W s.m. dopatrywano się też źródła → totalitaryzmu.

SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE, w przeciwieństwie do społeczeństwa zamkniętego — społeczeństwo, w którym panuje wolność myśli i przekonań, nie ma obowiązującego wszystkich sposobu postępowania, sprawowanie władzy podlega publ. kontroli, nie ma ograniczeń podróżowania i kontaktów z innymi krajami, oświata służy przekazywaniu wiedzy, a nie indoktrynacji itd.; określenie s.o. pochodzi od H. Bergsona; spopularyzował je K. Popper, czyniąc zeń często stosowany synonim społeczeństwa liberalno-demokratycznego.

SPOŁECZEŃSTWO POPRZEMYSŁOWE, społeczeństwo postindustrialne, pojęcie spopularyzowane w latach 60. XX w. przez D. Bella, A. Touraine'a i in.; odnosi się do nowej fazy, w którą wkroczyły najbardziej rozwinięte społeczeństwa przemysłowe. Jej cechami charakterystycznymi są m.in.: spadek udziału sektora produkcyjnego w gospodarce oraz powiększanie się sektora usług; zanik tradycyjnej klasy robotn. zarówno na skutek zmniejszania się jej liczebności, jak i z powodu zmiany charakteru pracy, która jest w coraz mniejszym stopniu pracą fiz.; wzrost poziomu wykształcenia i rosnąca rola wiedzy teoret.; rozwój informatyki; rozwój instytucji nauk.; szybkie powiększanie się liczby profesjonalistów i uczonych oraz wzrost ich znaczenia w gospodarce. Zjawiska te wywarły duży wpływ na życie społ. i polit.; wg niektórych socjologów polega on na większej integracji społ. i słabnięciu konfliktów, zdaniem innych w społeczeństwie poprzemysłowym pojawiają się nowe zagrożenia, wynikające ze zwiększonej możliwości manipulowania ludźmi przez ośr. kierownicze, i nowe konflikty.

SPOŁECZEŃSTWO PRZEDPRZEMYSŁOWE, społeczeństwo preindustrialne, społeczeństwo poprzedzające powstanie społeczeństwa przem., cechujące się m.in.: przewagą rolnictwa i gospodarki naturalnej, niskim poziomem wykształcenia, prymitywną techniką.

SPOŁECZEŃSTWO PRZEMYSŁOWE, społeczeństwo industrialne, termin wprowadzony przez myślicieli XIX w. (C.H. Saint-Simon, A. Comte, H. Spencer) w celu oznaczenia typu stosunków społ., charakterystycznych dla rozpoczynającej się nowej epoki, których podstawą będzie współpraca, a nie przymus. W teoriach socjol. powstałych po II wojnie świat. pojęcie to zatraciło jednoznacznie pozytywne zabarwienie i nabrało charakteru czysto opisowego (R. Aron i in.). Obecnie odnosi się do społeczeństw, w których występuje m.in.: tendencja do zmniejszania się liczby ludności utrzymującej się z rolnictwa, zanik gospodarki naturalnej, przewaga maszyn. produkcji fabrycznej, szybki rozwój techniki, urbanizacja, powszechne obowiązkowe nauczanie, wzrost prakt. znaczenia wiedzy nauk., rosnąca rola wielkich organizacji.

SPOŁECZEŃSTWO WYCHOWUJACE, pojęcie z zakresu teorii wychowania (wprowadzone przez F. Znanieckiego) oznaczające układ form życia zbiorowego (jednostek, grup, instytucji), wywierający wpływ na kształtowanie osobowości (przede wszystkim ludzi młodych).

G R U P A K R E W N I A C Z A - wszelkie typy zbiorowości społecznych, do których przynależność oraz ich wewnętrzna struktura są określone poprzez obowiązujące w nich zasady - pokrewieństwa.

P O K R E W I E Ń S T W O - stosunek odzwierciedlający specyficzną - więź społeczną, a najczęściej również emocjonalną, o silnych, społecznych konsekwencjach, oparty na kulturowo zdefiniowanej więzi łączącej daną osobę z bezpośrednio poprzedzającym ją przodkiem genealogicznym lub pomiędzy rodzeństwem czy rodzicem i jego potomkiem;

a) pokrewieństwo f i k c y j n e - ( sztuczne, urojone ) - status krewniaczy nabyty przez akceptację

niebiologicznej, pseudokrewniaczej więzi, która w praktyce społecznej jest uznawana za rzeczywistą

( symboliczną ); np. pseudokrewniacza więź powstała na skutek - adopcji, bądź rytuału lub obrzędu jak:

chrześniactwo lub - braterstwo rytualne;

b) pokrewieństwo m a t r y l i n e a r n e - więź krewniacza oparta na pochodzeniu matrylinearnym;

c) pokrewieństwo p a t r y l i n e a r n e - więź krewniacza oparta na pochodzeniu patrylinearnym;

d) pokrewieństwo r z e c z y w i s t e ( g e n e t y c z n e ) - oparte na biologicznym pochodzeniu, zakres jego

obowiązywania w różnych kręgach kulturowych poddawany jest społecznemu definiowaniu i wyznaczaniu.

L I N E A Ż - wspólnota osób żyjących i zmarłych składająca się z potomków istniejącego w rzeczywistości przodka ( kobiety - matrylineaż, mężczyźni - patrylineaż ), która pełni funkcje identyfikacyjne dla danej jednostki lub grupy.

P O C H O D Z E N I E - akceptowane społecznie i odzwierciedlające się w niektórych działaniach jednostki lub grupy przekonanie o ciągłości - pokrewieństwa ( rzeczywistego lub fikcyjnego ) pomiędzy jednostką czy zbiorowością i jej najstarszym znanym przodkiem ( przodkami ).

CYWILIZACJA [łac.], poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce hist. ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (przede wszystkim wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw na swoje potrzeby. Tak rozumianej cywilizacji przeciwstawia się czasem → kulturę, pojmowaną jako kultura duchowa, tj. sfera duchowej twórczości człowieka. Nie jest to jedyny sposób rozumienia terminu cywilizacja, używa się go jeszcze w co najmniej 3 znaczeniach: 1) jako hist. określenie najwyższego w systemie ewolucji ludzkości stadium rozwoju kultury po pierwotnym etapie dzikości (ludy zbieracko-łowieckie) i okresie barbarzyństwa (ludy pasterskie), które rozpoczynać się miało wg XIX-wiecznych etnologów (L.H. Morgan) od wynalezienia pisma; 2) współcześnie pod pojęciem cywilizacji rozumie się typ kultury zaawansowanej społecznie (m.in. hierarchiczna organizacja, system prawa, instytucja państwa, urbanizacja), materialnie (technika i wiedza prakt.) i ideologicznie (rozwinięta sztuka, literatura, zaawansowane systemy rel. z teologią i refleksją filoz.), charakterystyczny dla tzw. społeczeństw cywilizowanych (złożonych) przeciwstawianych społeczeństwom niecywilizowanym (prostym, przedpiśmiennym); 3) jako określenie zespołu kultur etnicznych, tworzących razem krąg kulturowy, tj. szerszą wspólnotę kulturowo-hist., odznaczającą się wspólnym dla niej zestawem elementów tradycji i wzorów życia. W kulturze eur. termin cywilizacja rozpowszechnił się w 2 poł. XVIII w.; społ. rozgłos i znaczenie nadali mu przede wszystkim pisarze oświecenia franc., wiążąc jego treść z nauk. i techn. postępami działalności ludzi w zakresie opanowania sił przyrody i stwarzania racjonalnych form życia społecznego. Cywilizację przeciwstawiano barbarzyństwu; łączyło się to z przekonaniem, że wszystkie ludy muszą wcześniej lub później przebyć podobne szczeble rozwoju od stanu dzikości, przez barbarzyństwo do cywilizacji i w niej dalej się doskonalić; z czasem dopiero pojęcie cywilizacji objęło dorobek materialny i kult. ludzkości. Wraz ze wzrostem eur. wiedzy etnologicznej i hist. dostrzeżono, iż istniało wiele cywilizacji różniących się systemami idei i wartości, obyczajów i instytucji (np. cywilizacja starożytnego Egiptu, chiń., arab. itd.); własną cywilizację zwano — zamiennie — chrześc., eur., zach. lub nowoż., rozmaicie przy tym datując jej początki i wytyczając granice. Podkreślono, że cywilizacja ta odznacza się wyjątkową wynalazczością i zmiennością, poza tym cechuje ją ogromna zdolność do ekspansji na obszary innych kultur i cywilizacji — w drodze podboju i kolonizacji, handlu albo samego tylko przenikania jej wzorów, dóbr i norm. Ten dynamizm, podważając uświęcony tradycją ład społ., wywoływał, obok entuzjazmu, także liczne ostrzeżenia krytyków. Cywilizację zachodnią oskarżono (zwł. w XIX w.) o prymat wartości ekon. nad duchowymi i o wykorzenienie jednostki ludzkiej ze wspólnoty. Uznając, że motorem rozwoju cywilizacji zachodniej jest ciągły przyrost wiedzy, innowacji techn. i potrzeb materialnych, często do tych dziedzin ograniczano pojęcie cywilizacji, przeciwstawiając mu pojęcie kultury, które miało silniej akcentować sferę wartości estet. i moralnych. W innych kontekstach ta sama para pojęć służyła raczej wydobyciu różnicy skali: do dziś wspólną kulturę przypisuje się raczej społeczeństwom stanowo-klasowym lub etniczno-nar., także wydzielonym okresom hist. (np. kultura oświecenia), natomiast cywilizacja oznacza częściej wielki krąg kulturowy o wspólnych ośr., podobnych wierzeniach, instytucjach i wielowiekowej trwałości. Cywilizacja europejska i kultura eur. (podobnie amer., chiń. itp.) są jednak pojęciami równoprawnymi i bliskoznacznymi, używa się natomiast takich terminów jak cywilizacja naukowo-techniczna, przem. lub postindustrialna, atlantycka (tj. euroamerykańska) itp. Pozostaje kwestią sporną, ile wielkich cywilizacji można wyróżnić w dziejach świata; nie wygasa również spór o to, czy nowocz. i ekspansywna cywilizacja, która wyrosła z pnia eur., zagłuszy lub wchłonie wszystkie inne cywilizacje na świecie, czy pozostawi miejsce dla wielości kultur.

P. BAGBY Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji, Warszawa 1975;

K. KRZYSZTOFEK Cywilizacja. Dwie optyki, Warszawa 1991.

KONCEPCJE PAŃSTWA I SPOŁECZEŃSTWA W STAROZYTNOŚCI

Były przedmiotem rozważań filozofów, którzy analizowali strukturę, funkcje i sens istnienia państw oraz społeczeństw. Człowieka traktowano jako istotę społeczną, którego samorealizacja dokonywała się we wspólnocie. W konfuncjaniźmie funkcjonowanie państwa i społeczeństwa realizowało się w fundamentalnych relacjach: panowania i służby państwowej oraz porządku rodzinnym opartym na wzajemnych stosunkach ojciec - syn, starszy - młodszy brat, mąż - żona, przyjaciel - przyjaciel. Stabilność państwa miała swoje podstawy w moralności jednostki (począwszy od władcy po obywateli zajmujących najniższe miejsce w hierarchii społecznej) i centralnej roli rodziny. Dlatego ideałem był wykształcony szlachcic, mędrzec, który przestrzegał w życiu podstawowych cnót (humanitaryzmu, praworządności, poprawności, mądrości /wykształceniu odpowiedniego ducha i serca / i lojalności ).

KONFUNCJANIZM LEGIŚCI

W Ł A D C A

sprawowanie władzy sprawowanie władzy

( przykład moralny ) ( poprzez prawa )

kary i nagrody

porządek państwa ( społeczeństwa )

Opozycyjne nastawienie wobec konfuncjanizmu mieli legiści, których celem było silne i zjednoczone państwo oparte na panującej dynastii, silnej armii i rolnictwie. Podstawą tej koncepcji były prawa, których przestrzeganie miało zapewnić rygorystyczne stosowanie systemu kar i wyróżnień.

Platon w swoich dialogach „Państwo” i „Prawa” stworzył model państwa idealnego, którego wizja wynikała ze słabości jednostek ( ich lęku, lenistwa, chciwości, zazdrości i wielu innych). Jednostki same z siebie zdolne są tylko do określonej działalności i dlatego muszą się łączyć z innymi. Istota tej platońskiej wizji wspólnoty państwowej polega na podziale pracy i odwoływaniu się do jego antropologii ( państwo podobnie jak dusza człowieka podzielona jest na trzy stany ).

Państwo platońskie ustroje państwa dusza indywidualna

Władcy

sprawiedliwość sprawiedliwość

sprawiedliwość sprawiedliwość

Platońska analogia państwa i duszy

Stan władców ( rządców ) według Platona powinni tworzyć filozofowie ( ludzie uczeni i najmądrzejsi ) ponieważ tylko ludzie mądrzy mogą troszczyć się o dobro wszystkich obywateli.

Stan strażników powinien troszczyć się o bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne polis i jego obywateli, a stan żywicieli, do których zaliczył rzemieślników, kupców i rolników powinien zapewnić zaopatrzenie wspólnoty.

Podstawą funkcjonowania społeczności polis było odpowiednie wychowanie jej obywateli, na które składały się następujące etapy:

• wykształcenie elementarne ( do 20 roku życia obejmujące podstawy matematyki, gimnastyki, poezji i muzyki );

• wykształcenie naukowe ( od 20 do 30 roku życia dotyczące dalszego rozwoju jednostki w dziedzinie matematyki, astronomii, teorii harmonii ), następnie

• nauka dialektyki ( od 30 do 35 roku życia - ten okres w wychowaniu jednostki był poświęcony nauce filozofii w tym umiejętności prowadzenia sporów );

• praktyczna działalność w państwie (od 35 do 50 roku życia). W ciągu tych trzydziestu lat jednostki były poddawane surowym egzaminom, które miały wyłonić najlepszych spośród ogółu poddanych rygorom wychowawczym;

• sprawowanie władzy lub życie kontemplacyjne.

Z platońskiej analogii państwa i duszy wynika, że idealne państwo miało opierać się na władzy filozofów (ludzi najmądrzejszych), dominacji rozumu w relacjach między jednostkami oraz cnocie sprawiedliwości (zapewniającą harmonię poszczególnych elementów składowych), która miała być wyuczona w wieloletnim procesie wychowania. Polis miałoby mieć ustrój arystokratyczny (tj. odwołujący się do rządów najlepszych z wybranych).

Przy rozpatrywaniu koncepcji polis i społeczeństwa Arystoteles jego powstanie wywodził nie ze słabości jednostki jak to czynił Platon, ale z jej naturalnej skłonności do życia we wspólnocie. Ujął to lapidarnie w swojej klasycznej formule „...człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie (ánthropos phýsei politikón zóon) ...”. O jego chęci życia w państwie świadczy mowa oraz chęć moralnego doskonalenia się w środowisku polis, silne dążenie do osiągnięcia szczęśliwego i dobrego życia.

zwyrodnienie zwyrodnienie

zapobiega

mają skłonności zapobiega mają skłonności

do do

bogaci stan średni biedni

Arystotelesowska koncepcja państwa i społeczeństwa

Państwo ( polis ) powstaje w wyniku powiększania i łączenia się mniejszych wspólnot (od wspólnoty domowej, którą tworzą kobieta i mężczyzna, ich dzieci, niewolnicy poprzez gminy /grupa kilku lub kilkunastu wspólnot domowych /do polis/ jako wynik połączenia się wielu gmin/). Rodzina ( wspólnota domowa ) stanowi o naturalnym, wewnętrznym porządku społeczeństwa i podobnie jak polis jest współodpowiedzialna za wychowanie młodzieży.

Celem państwa jest zaspokojenie potrzeb materialnych i duchowych człowieka, co można osiągnąć w wyniku samowystarczalności (autarkia) i przemyślaną perspektywą celu.

Ustrój politei zależy od stanu gospodarki, natężenia i rezultatu walk społecznych, położenia geograficznego i wielkości terytorium.

Struktura władzy a ocena ustrojów polis według Arystotelesa.

W ł a d z a ( u s t r ó j )	D o b r e p a ń s t w o Sprawowane w interesie ogółu	Z ł e p a ń s t w o Dla własnych korzyści
J e d n o s t k a	M o n a r c h i a	T y r a n i a
G r u p a	A r y s t o k r a c j a (znakomici)	O l i g a r c h i a (rządy bogaczy)
O g ó ł	P o l i t e j a (rządy klasy średniej)	D e m o k r a c j a (rządy biednych)

Politeja - rządy klasy średniej parte na harmonii (ideałach wolności i porządku /ordo/ - hierarchii).

Aprobował niewolnictwo (naturalne wytłumaczenie tego stanu kłóciło się z niewolnictwem na mocy prawa wojennego).

Filozofowie greccy sformułowali tezę o autonomiczności natury człowieka i otaczającego go świata. Ze względu na warunki klimatyczne i przyrodnicze oraz polityczne (konieczność ciągłej walki z zagrożeniem Persji) społeczeństwo greckie ciągle ulegało przemianom strukturalnym, co wywoływało szereg napięć i nierówności. Jednocześnie ta sytuacja była wyzwaniem dla ówczesnych filozofów, którzy starali się znaleźć odpowiedź na szereg pytań i wątpliwości - od poznania tych procesów, po sposoby jego organizowania, w celu zapewnienia dalszego jego rozwoju. Pojawiły się dwa nurty:

1. oparty na filozofii Demokryta i Protagorasa o zrozumieniu wszystkich tych problemów przy pomocy rozumu (człowiek jest miarą wszechrzeczy), którzy traktowali społeczeństwo jako swoisty wynik kompromisu różnych sił społecznych. Była to koncepcja oparta na tradycji demokratycznej i jej znaczeniu w konstytuowaniu ówczesnego społeczeństwa polis.

2. związany z koncepcjami Sokratesa, Platona i Arystotelesa oparty na roli arystokracji, ekskluzywnej racjonalności, dostępnej w poznaniu jedynie wszechstronnie uzdolnionym i wykształconym ludziom (tj. filozofom). Społeczeństwo jest według Platona systemem współzależności, które pozwalają na przezwyciężanie indywidualnych ludzkich niedoskonałości.

Społeczeństwo jest złożonym systemem norm i wartości, które je organizują w postaci grup i instytucji

umożliwiających jednostkom zajmowanie właściwych pozycji w jego strukturach.

Poglądy cyników na społeczeństwo (nazwa wywodzi się od ateńskiego gimnazjum Kynosorages lub od słowa kyon /pies/ - z powodu propagowania naturalnego, przesadnego w swej prostocie stylu życia.

Podstawą życia jednostek jest szczęście, do którego prowadzi życie w cnocie (zgodne z naturą i jej prawami). Propagowali kult ascezy i dystansowali się od praktyk religijnych oraz od życia w państwie. Porównywali życie publiczne do ognia, zbytnie zaangażowanie groziło poparzeniem, zaś oddalenie zamarznięciem. Krytykowali zamiłowania ludzi do bogactwa i gromadzenia dóbr materialnych.

Kolejnym systemem, który starał się uporządkować przy pomocy norm moralnych życie społeczne polis był stoicyzm . Stoicy traktowali etykę jako naukę o popędach, o tym co dobre i złe, o namiętnościach, o cnocie, o celu, o najwyższych wartościach, o postępowaniu, o powinności, o zachęcaniu i odradzaniu pewnych postaw. Główną zasadą było życie zgodnie z naturą ludzką i wszechświata. Można to było osiągnąć przez nie czynienie tego, co zabrania wspólne prawo / tj. zdrowy rozum - głos wewnętrzny i wola Zeusa /. Być cnotliwym tzn. żyć zgodnie z zasadami rozumu. Najważniejszymi cnotami były:

- przezorność - znajomość tego, co jest dobre, a co jest złe oraz co nie jest ani dobre, ani złe;

- dzielność - świadomość tego, co należy wybierać, a czego się wystrzegać oraz tego, czego ani nie należy

wybierać, ani się wystrzegać;

- sprawiedliwość, wielkoduszność - stan umysłu pozwalający się wznieść ponad zdarzenia zarówno dobre, jak i

złe;

- opanowanie - stanowcze trzymanie się zasad zdrowego rozumu albo nieustępliwe opieranie się rozkoszom;

- wytrwałość - wiedza nakazująca, gdzie należy wytrwać, a gdzie nie trzeba lub jest to obojętne;

- bystrość umysłu - sprawność pozwalająca się zorientować od razu, co w danej chwili jest obowiązkiem;

- roztropność - wiedza pozwalająca przewidzieć, co i jak należy czynić, by działać pożytecznie.

Dla stoików ideałem etycznym była postawa człowieka, który wyrzekł się namiętności, osiągnął postawę bez namiętności / apateję /. Źródłem zła są namiętności - zawiść, pożądliwość, smutek, silniejsze od rozumu. Stoicy kładli silny nacisk na obowiązki obywatela wobec innych ludzi, postulowali, by w jego ocenie brać pod uwagę jego wartość moralną, a nie status społeczny. Byli przeciwnikami niewolnictwa, uprzedzeń klasowych i kastowych.

Odmiennie niż w polis środkowej i północnej Grecji przebiegały przeobrażenia społeczno-polityczne w Sparcie. Społeczeństwo Sparty pieczołowicie pielęgnowało idee walki i dyscypliny, a jego organizacja przypominała obóz wojenny. Dzieliło się na trzy grupy: spartiatów / pełnoprawnych obywateli, którzy uzyskiwali te prawa w wieku 30 lat /, helotów / wytwórców dóbr i świadczących usługi dla państwa / i periojków / sąsiadów, mających poza prawami politycznymi pewne przywileje / np. do służby wojskowej /. Organizacja społeczeństwa Sparty przypominała formację wojskową, która szczególnie ceniła trzy cnoty: odwagę, posłuszeństwo i ascezę. Już od siódmego roku życia kształtowano umysłowość i charakter obywateli, którego celem miało być wychowanie doskonałego żołnierza. Miał on do wyboru zwycięstwo lub śmierć, przy czym najwyższą karą / za tchórzostwo wobec nieprzyjaciela / - było pozbawienie czci / atimia /.

KONCEPCJE PAŃSTWA I SPOŁECZEŃSTWA W ŚREDNIOWIECZU

W połowie II wieku n.e. została spisana doktryna chrześcijańska, na którą złożyły się wielorakie elementy. W swej najwcześniejszej fazie doktryna chrześcijańska była protestem uciemiężonych przeciw władzy imperium. Członkowie gmin wczesnochrześcijańskich występowali przeciwko nierównościom majątkowym, zwalczali bogatych oraz wypowiadali się przeciwko brutalności państwa, które uosabiał Rzym. W późniejszym okresie ta doktryna traci swój radykalizm społeczny, co przejawia się m.in. tym, że w miejsce nienawiści mówi się o przebaczeniu i miłości do wrogów oraz o zgodzie, akceptacji istniejących nierówności społecznych. Ich wyrównanie zostało przesunięte do życia pozagrobowego. Przedstawicielami tego nurtu byli Klemens Aleksandryjski i Orygenes.

Przeciwnikiem tych koncepcji był Tertulian, który domagał się przywrócenia zasad i praktyk pierwszych chrześcijan opartej na rygorystycznej moralności.

Myśl społeczna w końcowym okresie starożytności skupiała się głównie na kwestiach moralnych, które znalazły odzwierciedlenie w późniejszych, chrześcijańskich koncepcjach ładu społecznego Augustyna Aureliusza / 354 - 439 / oraz Tomasza z Akwinu / 1225 -1274 /.

Augustyn zawarł swoje poglądy w dwóch dziełach: „Wyznania" i „O państwie bożym". Jego koncepcja społeczeństwa opierała się na założeniu istnienia wartości doczesnych i nadprzyrodzonych. Wyznawcy jednych i drugich tworzą w życiu doczesnym wspólne państwo. Jego filozofia polityczna jest katastroficzna. Ze względu na grzech pierworodny ludzie zaczęli uciskać się nawzajem i pożerać jak „ryby w stawie". Ludzkość to wielka masa grzechu / massa peccati /, a pojawienie się państwa to konsekwencja grzechu. Państwo jest więc biczem bożym / instytucją stworzoną przez Boga / smagających grzesznych ludzi nie po to, by stali się cnotliwi, ale aby ograniczali swoją złość. Grzech jest brakiem dobra, a najwyższym dobrem jest Bóg. Właściwą cnotą dla Augustyna Aureliusza jest miłość, zaś pozostałe - roztropność, męstwo, sprawiedliwość, wstrzemięźliwość są o tyle cnotami, o ile przejawia się przez nie miłość do Boga. Miłość do Boga i jej zaprzeczenie - miłość samego siebie wyrażają się w dziejach za pośrednictwem dwóch porządków: państwa bożego / civitas Dei / i państwa ziemskiego / civitas terrena /. Zmagania tych dwóch państw stanowią dzieje świata. Ci, co żyją w państwie ziemskim zgodnie z etyką i wiarą chrześcijańską w państwie bożym osiągną wieczną szczęśliwość / raj /, a inni zostaną skazani na wieczne zatracenie. Państwo Boże to niewidzialny Kościół z Chrystusem, a ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, którzy na ziemi są pielgrzymami.

Obywatelami państwa ziemskiego są ludzie źli, którzy nie zaznali łaski. Państwo ziemskie jest organizacją niepewną, podatną na pokusy diabła i niezdolną do poprawienia ludzkiej natury. Jeśli Bóg chce doświadczyć ludzi zsyła im tyranów, którym chrześcijanie powinni być posłuszni. Dlatego akceptował siłowe rozwiązania wobec heretyków (cogite intrare) i uważał, że strach jest najlepszym lekarstwem przeciw kacerstwu.

Przedstawiona koncepcja św. Augustyna odzwierciedlała istniejącą rzeczywistość społeczną i pogłębiający się dualizm władzy świeckiej i kościelnej. Kryzys gospodarczy, ruina rolnictwa, rzemiosła i handlu, ciągłe wojny i epidemie spowodowały wyludnienie i załamanie imperium rzymskiego oraz przewagę organizacji kościelnej, jego supremację nad państwem i podporządkowanie władzy świeckiej Kościołowi. Prekursorem tych poglądów był nauczyciel Augustyna św. Ambroży.

Tomasz z Akwinu uważał, że porządek ziemski jest przedłużeniem porządku niebiańskiego, a państwo było warunkiem i środkiem osiągnięcia celów religijnych. Odrzucał papalną tezę Aureliusza, że instytucje społeczne są z gruntu złe. Opowiadał się za istnieniem arystokratycznego ustroju, w którym władzę mają sprawować ludzie wyróżniający się wiedzą i poczuciem sprawiedliwości. Społeczeństwo według niego składało się z tych, co się modlą, z tych , co wojują i z tych, co pracują . Było to zgodne z naturą a tym samym sprawiedliwe. Ze stwierdzenia, iż prawo boskie / wieczne / stoi ponad prawem natury i pozytywnym prawem ludzkim / tzn., że człowiek postępuje zgodnie z regułami, które są niesprzeczne z prawem boskim i natury / wnosił, że papież jest najwyższym autorytetem w sprawach doczesnych i duchowych. Uważał, że między prawdami nauki i wiary nie powinno być sprzeczności.

Warunkami osiągnięcia szczęścia przez obywateli jest pokój (pax) oraz porządek (ordo) - hierarchia społeczeństwa oparta na nierówności.

Człowiek ma dwie natury i dąży do dwóch celów - jako istota ziemska i cząstka społeczeństwa podlega władzy świeckiej (zgodnie z zasadami lojalności i posłuszeństwa) oraz posiadając nieśmiertelną duszę podlega Bogu, władzy duchownej.

Obok tych kwestii społecznych Tomasz z Akwinu rozwijał teorie o człowieku, jako o istocie społecznej i o życiu zbiorowym. Życie człowieka miało być zgodnie i harmonijnie zespolone z życiem społeczności, która miała mu dopomóc w osiągnięciu celu ostatecznego jakim było zbliżenie z Bogiem. Swoje rozważania o pracy, własności prywatnej, prawach i powinnościach każdego człowieka wynikającego z jego pochodzenia / stanu / zawarł w „Summa teologiae" i w „Komentarzu do Etyki Nikomachejskiej".

NOWOŻYTNE KONCEPCJE PAŃSTWA I SPOŁECZEŃSTWA

Pod koniec średniowiecza pojawiają się nowe, często diametralnie odmienne koncepcje społeczne dotyczące funkcjonowania państwa i prawa we wzajemnych relacjach jednostka - społeczeństwo. Szczególnie wymownym rzecznikiem dążeń humanistycznych na gruncie społeczno-politycznym był Mikołaj Machiavelli / 1469 - 1527 /, który zapoczątkował świecką teorię państwa. Wszechświat jest harmonią - dobro i zło równoważą się i przemieszczają w czasie i w przestrzeni. W cyklicznym rozwoju państwa staczają się na dno nędznej wegetacji, by wkrótce wznieść się ku szczytom sławy. Idealnym ustrojem jest dla Machiavellego ustrój republikański, jednak jego realizację uzależniał od warunków społeczno-politycznych. Gwarancja trwałości republiki jest prawo i silna armia złożona z własnych obywateli. Podstawą tej koncepcji jest założenie, że należy brać człowieka takim, jakim jest, a nie takim, jakim powinien być. Człowiek jako istota obdarzona energią, wolą i siłą działania potrzebuje jakiejś instytucji nadrzędnej do kierowania jego poczynaniami. Tą instytucją jest państwo, które opierając się na znajomości naturalnych dążeń człowieka i środków panowania staje na straży porządku społecznego. Dlatego rozwój siły i potęgi jest głównym celem i zadaniem państwa. Celem wewnętrznym państwa jest dobrobyt obywateli / ochrona ich mienia i godności obywatelskiej /, celem zewnętrznym ekspansja, narzędziem realizacji tych celów siła, ona też stanowi istotę prawa. To, co dobre i korzystne dla państwa, należy podporządkować wszystko inne. Ich osiągnięcie nawet przez zastosowanie przemocy, podstępu i obłudy usprawiedliwia zasada cel uświęca środki. Machiavelli dzielił społeczeństwa na zepsute / te, które nie miały zrozumienia dla spraw państwa zajęte swoimi małymi, egoistycznymi interesami / i zdrowe moralnie / funkcjonujące w oparciu o cnoty obywatelskie /. Człowiek kieruje się dwoma zasadami: fortuny (przeznaczenia, którego nie można przewidzieć) i virtu (przedsiębiorczości - rozumowania, przewidywania i energii). Fortuna zarzuca swe pęta na słabych, biernych lub mało ambitnych, którzy nie są w stanie ograniczyć jej kaprysów.

Dyktatura władcy jest niezbędna do eliminacji powszechnego zepsucia i wrogami zewnętrznymi. Kanony moralności w polityce powinny być podporządkowane kryterium skuteczności. Odrzucał chrystianizm jako doktrynę bierności i lenistwa, ale eksponował jego znaczenie w kształtowaniu cnót obywatelskich.

Odmienne idee niż Machiavelli głosił Tomasz Morus / 1480 - 1535 /, który w dziele pt. „De optimo reipublicae statu, deque nova insula Utopia" przedstawił wzorowaną na Platonie koncepcję państwa idealnego oraz problem niezależności państwa od Kościoła. Utopijna organizacja idealnego państwa była oparta na egalitaryzmie / zniesieniu własności prywatnej i wprowadzeniu społecznej, wspólnej formy własności /. Państwo miało jednostce zapewnić to, co konieczne do zaspokojenia jej potrzeb, zostawiając jej maksimum czasu i możliwości duchowego, moralnego oraz intelektualnego rozwoju / rozum był przedmiotem kultu /.

Wszyscy mieli pracować po 6 godzin dziennie, zaś pozostały czas miał być przeznaczony na naukę i gry. Obok obowiązku pracy i nauki wszyscy / mężczyźni i kobiety / mieli podlegać obowiązkowemu przeszkoleniu wojskowemu. Państwo to nie uznawało wojen agresywnych i traktowało wszystkie religie jednakowo / wyznanie było sprawą wolnego wyboru każdej jednostki, co pozwalało uniknąć wojen religijnych, nietolerancji i fanatyzmu /.

Koncepcje społeczeństwa i państwa opartego na podstawach prawnych przedstawili kolejno Jan Althaus / 1557 - 1638 / i Hugo de Groot / bardziej znany jako Grotius żyjący w latach 1583 -1645 /. Zdaniem Althausa władza i autorytet w państwie pochodzą wyłącznie od ludu, a celem społeczności państwowej jest dobro ludu. Podstawą istnienia społeczeństwa i państwa jest umowa; zgodnie z nią lud jest najwyższym suwerenem i zawiera z panującym jedynie kontrakt, który w każdej chwili może unieważnić.

Hugo Grotius w dziele pt. „De iure belli et pacis" / O prawie wojny i pokoju / zawarł uwagę, że źródłem władzy jest umowa społeczna, na mocy której panujący staje się przedstawicielem tych, którzy go wybrali. Umowa społeczna z jednej strony warunkuje pozytywne prawa państwowe i nadaje im moc obowiązującą, sprawia, że władza państwowa jest silna, zaś z drugiej określa granice tej władzy wyznaczając obowiązki i prawa obywateli. Wybór ustroju politycznego również zależy od woli ludu. Umowy społeczne mogą być zawierane między państwami, stąd mamy prawo międzynarodowe. Dążeniem Grotiusa było znalezienie na drodze racjonalnej analizy zasad, które stanowiłyby niezmienny fundament dla zmiennych stosunków społecznych.

Cechą każdego człowieka jest popęd społeczny (naturalna tendencja do łączenia się z innymi ludźmi) w celu rozumnego i zgodnego współżycia. Opierało się ono na poszanowaniu cudzej własności, wynagradzaniu szkód, dotrzymywania umów i ponoszenia kary za popełnione przestępstwa. Wojnę można prowadzić w obronie zagrożonych praw natury i jest ona ostatecznym środkiem egzekucji tych praw.

Państwo jest kontraktem zawartym między społeczeństwem a władcą.

VICO Giambattista (1668-1744), włoski prawnik, historyk i filozof uznawany przez wielu za prekursora nowoczesnej socjologii. Prowadził metodą porównawczą (wykorzystując indukcję i dostępne jemu dokumenty) badania losu różnych narodów. Doszedł do wniosku, że każde społeczeństwo przechodzi trójstopniową ewolucję: epokę bogów, bohaterów i ludzi. W każdym z tych trzech stadiów rozwija się właściwy mu typ cywilizacji, której podstawą było prawo i polityka:

• w pierwszym rządy mają charakter teokratyczny (w istocie boski),

• w drugim arystokratyczny (rządzą najsilniejsi),

• w trzecim ludzki, jako że gwarantują wszystkim równość praw.

Sensu rozwoju społecznego upatrywał w cyklicznej ewolucji (corso-ricorso), jaką każdy naród rozpoczyna

na nowo. Analizował ten proces jako przebiegający według stałych praw.

W okresie oświecenia Ch. L.Montesquieu / Monteskiusz / / 1689 - 1755 / przedstawił teorię polityczną powstania i organizacji państwa jako wynik umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Jego koncepcja skupiała się na trzech zasadniczych problemach: państwie, prawie i wolności jednostki. Poza klasyfikacją różnych ustrojów Monteskiusz przedstawił zadania państwa, które pojmował w sposób liberalistyczny i indywidualistyczny uważając, że jego ingerencja w życie obywateli powinna następować tylko wtedy, kiedy jest to niezbędne. Normy tworzonego prawa powinne uwzględniać warunki środowiska geograficznego, rodzaj ustroju, psychikę narodu, jego nawyki, religie, liczbę mieszkańców i ich zamożność. Wolność obywateli polegała na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć". Wolność zapewnia państwo praworządne, w którym prawa są dobre i przeniknięte „duchem umiarkowania" oraz oddzielenie od siebie władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, które winny równoważyć się wzajemnie. Powyższe założenia dotyczące państwa, prawa i wolności jednostki były podstawami amerykańskiej i francuskiej konstytucji. Swoją teorię przedstawił w dziele pt. „O duchu praw" wydanym w 1748 r., w którym przedstawił społeczeństwo jako system kształtowany przez „ogólnego ducha” danego określonemu narodowi w toku postępu cywilizacyjnego i „ubranego” w kodyfikacje prawne.

REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SPOŁECZNE KONSEKWENCJE

KAPITALIZM [łac.], system społ.-gosp. oparty na własności prywatnej, wolności osobistej i swobodzie zawierania umów; procesy gosp. w kapitalizmie są regulowane w dominującym stopniu przez rynki: dóbr i usług, pracy, kapitałowy; władza polit. może być sprawowana w różnych formach: od dyktatury do demokracji. Najważnieszą cechą odróżniającą kapitalizm od innych systemów społ.-gosp. jest zdolność do ciągłego generowania i szybkiego upowszechniania zmian we wszystkich sferach życia społ.: technice, gospodarce, polityce. Pojęcie kapitalizm rozpowszechniło się w 2 poł. XIX w., w związku z pracami K. Marksa; do ekonomii akademickiej wprowadził je W. Sombart.

Właściwości. Kapitalizm znamionuje specyficzne zróżnicowanie pozycji wielkich grup społecznych: 1) pracowników, których gł. źródłem utrzymania staje się praca najemna; są oni wolni pod względem prawnym, również w tym sensie, że do nich należy decyzja o podjęciu lub porzuceniu pracy; nie mogą podjąć samodzielnej działalności gosp. ze względu na brak odpowiednich → środków produkcji bądź na taką działalność się nie decydują z innych przyczyn; 2) właścicieli → kapitału obejmującego: budynki, maszyny, środki transportu, aktywa finansowe oraz ziemię. Szczególną rolę w kapitalizmie odgrywają przedsiębiorcy — ludzie obdarzeni umiejętnościami organizowania wytwórczości, promowania nowych produktów, wdrażania nowych technik wytwarzania, skłonni do podejmowania ryzyka. Proces wytwarzania i świadczenia usług wymaga nieustannego łączenia zasobów wytwórczych, czyli → czynników produkcji: pracy, ziemi, kapitału oraz przedsiębiorczości. Wsparta przymusem zależność osobista, w formie poddaństwa feud., ustępuje miejsca współzależnościom rynkowym posiadaczy odmiennych czynników produkcji. Współzależności te przybierają postać ruchu okrężnego dochodów pieniężnych, zasobów wytwórczych oraz dóbr i usług.

W społeczeństwie kapitalist. zasoby wytwórcze pozostają w dyspozycji gospodarstw domowych; są one sprzedawane przedsiębiorstwom na rynku czynników produkcji, co dostarcza gospodarstwom domowym dochodów pieniężnych; dochodem z pracy jest płaca, dochodem z ziemi jest → renta, kapitał dostarcza zysków. To, co dla gospodarstw domowych jest dochodem pieniężnym, dla przedsiębiorstw zakupujących zasoby wytwórcze jest kosztem ponoszonym w procesie wytwarzania i świadczenia usług; produkty i usługi przedsiębiorstw trafiają na rynek dóbr, gdzie są zakupywane przez gospodarstwa domowe; zakup dóbr zaspokajających potrzeby gospodarstw domowych jest finansowany z dochodów pochodzących ze sprzedaży siły roboczej (pracy); to, co stanowi wydatek dla gospodarstw domowych, jest dochodem pieniężnym dla przedsiębiorstw sprzedających dobra i usługi; w ramach ruchu okrężnego przemieszczaniu się zasobów wytwórczych oraz gotowych produktów i usług towarzyszy ruch pieniądza, odbywający się w przeciwnym kierunku. Kapitalizm jest gospodarką pieniężną; uruchamia mechanizm pomnażania dóbr materialnych na niespotykaną dawniej skalę; wzrost gospodarczy staje się po raz pierwszy procesem trwałym; instytucja własności prywatnej w otoczeniu rozszerzającego się rynku zmienia motywy działalności gosp. ludzi; charakterystyczne dawniej w przedsięwzięciach gosp. zwyczaj i tradycja, wsparte często przymusem władzy świeckiej i kośc., stopniowo ustępują miejsca racjonalizacji poczynań; wynika to z konieczności wytwarzania dóbr na sprzedaż, czyli towarów, które przynoszą dochód wytwórcom tylko wtedy, gdy zostaną zakupione, tj. gdy nastąpi ich społ. weryfikacja na rynku. Uzyskanie dochodu pieniężnego staje się wymiernym celem działalności gosp. (O. Lange); wymaga to ciągłego porównywania nakładów z wynikami działań gosp., kosztów z korzyściami, czyli określania zysków lub ponoszonych strat; w warunkach ostrej konkurencji rynkowej sukces jednostek i grup gosp. zależy od zdolności do zapewnienia sobie możliwie największego zysku; to, z kolei, wymaga racjonalnego doboru metod wytwórczych, organizacji działalności gosp. oraz oferty towarów, które znajdą nabywców; działalność innowacyjna (→ innowacje) staje się najskuteczniejszym środkiem sukcesu gosp. (J. Schumpeter).

Zmiana motywów działalności gosp., łatwość przystosowywania się do nowych sytuacji narzucanych nieustannie przez rynek, rozwój przedsiębiorczości, jako szczególnej zdolności do wprowadzania innowacji, są świadectwem rewolucji w sferze kultury, w systemie wartości daleko odchodzącym od ograniczeń rel. średniowiecza; ważną rolę w tym przełomie odegrała reformacja, która zerwała z pogardą dla wartości materialnych, głosiła pochwałę ciężkiej pracy, pomnażania bogactwa, oszczędzania i inwestowania.

Racjonalizacja działalności gosp., nieustanna → konkurencja podmiotów gospodarujących i wymuszania nią innowacyjności, zmieniają reguły podziału tworzonych dóbr materialnych; sprawiają, że znaczna część tych dóbr nie podlega spożyciu i przybiera formę dóbr kapitałowych; ulegają one gromadzeniu, zwiększając potencjał wytwórczy społeczeństwa; jest to → akumulacja kapitału, będąca charakterystyczną cechą gospodarki kapitalist.; pomnażanie kapitału zapewnia wysoką dynamikę gosp., zwiększa produkcyjność pracy, tworzy materialną podstawę postępu cywilizacyjnego.

Powstanie. Początki kapitalizmu sięgają XIII w.; we Florencji rozwijał się przemysł wełn. zatrudniający najemną siłę roboczą; podobny wyłom w systemie feud. nastąpił w XIV w. we Flandrii; jednak trwałe podstawy kapitalizmu uzyskał dopiero w XVI w., wraz z rozwojem przemysłu tekstylnego w Anglii; zmiany w sposobach wytwórczości były pobudzane przez przekształcenia w jej otoczeniu; rewolucja nawigacyjna w XV w. i odkrycia geogr. w XVI w., wraz z towarzyszącym im handlem dalekosiężnym, stwarzały rozległe rynki zewn.; napływ kruszców szlachetnych do Europy w wyniku szybkiego wzrostu cen osłabił pozycję warstw feud. na korzyść ludzi handlu, rzemiosła i właścicieli manufaktur; rozwój miast i mieszczaństwa pobudzał rynek wewn. i rozluźniał zależności feud.; w procesie powstawania kapitalizmu istotną rolę odegrały szczególnie miasta pn. Włoch, pd. Niemiec, Niderlandów i Anglii.

Różnie interpretowano powstanie kapitalizmu; w ciągu wielu dziesięcioleci przeważał pogląd, że kapitalizm jest jednym z koniecznych etapów rozwoju cywilizacyjnego, przez który wcześniej czy później musi przejść każde społeczeństwo (XIX-wieczny determinizm, K. Marks); w tym sensie Europa, gdzie kapitalizm powstał najwcześniej, miałaby pokazywać drogę rozwoju innym kontynentom. Rozpowszechniła się również inna opinia — że powstanie kapitalizmu było zjawiskiem wyjątkowym, które nie musiało wystąpić, a które pojawiło się jako wynik splotu wielu okoliczności, czegoś w rodzaju „cudu europejskiego” (E.L. Jones, E. Gellner, M. Mann i in.); to, że Europa potrafiła zerwać ze stagnacją właściwą społeczeństwom wiejskim, z hierarchią zależności osobistych i wkroczyła na drogę trwałego wzrostu gosp., pokonywania głodu, ubóstwa i epidemii oraz budowania instytucji demokr. było wynikiem wielu specyficznych cech tego kontynentu; były to m.in. warunki szczególnie sprzyjające rozwojowi rynku, spowodowane zróżnicowaniem geogr. zach. Europy, pobudzającym do wytwarzania odmiennych dóbr, podlegających wymianie; społeczności pn. i zach. Europy wykazywały „racjonalny niepokój” (M. Weber), ciekawość wobec czegoś nowego, skłonność do dziedziczenia dorobku kultury materialnej innych, zwł. cywilizacji Wschodu; osiągnięcia techn., przejęte za pośrednictwem islamu, ulegały w ciągu wieków dalszym usprawnieniom na miejscu, co zaowocowało najpierw odkryciami geogr., a następnie rewolucją przem. przeł. XVIII i XIX w.; wreszcie Europa, od upadku Rzymu, nigdy nie wytworzyła jednej władzy imperialnej, która wzmacniałaby tendencje stagnacyjne; zawsze był to system konkurujących ze sobą państw, otwartych dla imigrantów, na nowe idee i techniki wytwarzania.

Ewolucja. Kapitalizm jest systemem dynamicznym, nieustannie ewoluującym; istotne znaczenie dla jego powstania i rozwoju miała zdumiewająca, nie znana poza Europą, przemiana ustroju polit.; erozja despotyzmu i innych form zależności osobistej następowała od dawna; od układów stanów z monarchią (jak Magna Charta 1215 w Anglii), przez rewolucję w Niderlandach w XVI w., w Anglii w XVII w. i we Francji w XVIII w.; proces ten wprowadzał podział władzy, poszerzał uczestnictwo kolejnych warstw społ. w życiu polit., a wraz z nabywaniem praw obywatelskich zwiększał margines decyzji gosp. jednostek.

Zmieniały się powiązania między działalnością gosp. a władzą polit.; logika rodzącego się kapitalizmu wymagała, aby kupiec, nakładca, właściciel manufaktury czy fabryki uzyskał niezależność od władzy; takie jest ekon. znaczenie własności prywatnej, uniezależniającej, przynajmniej w pewnym stopniu, właściciela od samowoli monarchy, księcia czy hierarchy kośc.; w dalszej kolejności, postępy w kapitalizmie wymagały aktywnego wsparcia ze strony państwa, tak jak w epoce → merkantylizmu, kiedy władza państw. popierała krajową produkcję przem. i eksport dóbr oraz chroniła przed konkurencją z zewnątrz; jeszcze inne zależności między władzą państw. a gospodarką kształtują się w ostatnim półwieczu, kiedy to polityka gosp. stała się niezbędnym elementem sprawnego funkcjonowania całego systemu. Wraz z ewolucją techniki zmianom ulegała organizacja wytwórczości; produkcja nakładcza, dominująca w przemyśle wiejskim w XVI i XVII w., ustąpiła miejsca manufakturze miejskiej w XVII i XVIII w.; kumulacja wynalazczości okresu rewolucji przem. spowodowała powstanie przemysłu fabrycznego, intensywnie rozwijającego się w ciągu następnego stulecia; wreszcie 2 poł. XX w. znamionuje rozkwit parków przem., usytuowanych na obrzeżach miast w pobliżu ośr. uniwersyteckich; są to centra epoki elektron. najwcześniej absorbujące najnowsze osiągnięcia nauki. Zmienia się struktura własności przedsiębiorstwa kapitalist.; w początkowych okresach rozwoju kapitalizmu przeważało przedsiębiorstwo prywatnego właściciela, wkrótce uzupełnione rozwojem przedsiębiorstw partnerskich (spółek osobowych); na przeł. XIX i XX w. nastąpił rozwój spółek kapitałowych (akcyjnej i z ograniczoną odpowiedzialnością); nieco później rozwinęły się → korporacje wielonarodowe — spółki akcyjne o międzynar. strukturze własności i zarządzania, działające jednocześnie w wielu krajach. Nie mniej widoczne są zmiany w sferze techniki; kapitalizm powstał i rozwijał się przez kilka stuleci opierając się na technice rękodzielniczej; w końcu XVIII w. zaczęto wykorzystywać energię pary i stopniowo stało się powszechne użycie maszyn, co zapoczątkowało I rewolucję przem.; II rewolucja przem. rozpoczęła się w końcu XIX w. wraz z rozwojem przemysłu ciężkiego, transportu kol., przemysłu chem. i upowszechnianiem energii elektr.; w 2 poł. XX w. nastąpiła rewolucja nauk.-techn. związana z zastosowaniem energii jądr., włókien sztucznych, komputerów i biotechnologii. Kapitalizm był w stanie pobudzać innowacje techn. w skali nieporównanie większej, aniżeli czyniły to wszystkie inne znane dotychczas ustroje społ.-gospodarcze.

Wiek XIX był okresem kapitalizmu wolnokonkurencyjnego , o znacznej liczbie przedsiębiorstw działających w różnych dziedzinach wytwórczości, intensywnej konkurencji i ograniczonej ingerencji państwa w życiu gospodarczym. Triumfowała doktryna → liberalizmu gospodarczego A. Smitha i D. Ricardo, głosząca samoregulujące właściwości wolnej konkurencji, zapewniającej najwłaściwsze rozmieszczenie kapitału i pracy między różne dziedziny wytwórczości; zasady liberalizmu gosp. były najpełniej stosowane w W. Brytanii, w mniejszym stopniu w USA, Francji i Niemczech.

W XX w. kapitalizm wolnokonkurencyjny uległ przekształceniom; najpierw zmieniła się struktura rynku; dominujące znaczenie uzyskały wielkie, nieliczne przedsiębiorstwa, narzucające poziom cen i wielkość podaży; zakłóciło to funkcjonowanie systemu, którego logika opierała się na równowadze między popytem a podażą oraz między zyskiem a płacami; w latach 30. doszło do znacznego niewykorzystania potencjału produkcyjnego z jednej strony oraz do wysokiego → bezrobocia z drugiej; uznanie zyskała doktryna ekon. interwencji państwa (M. Keynes), głosząca, że kapitalizm nie gwarantuje pełnego wykorzystania czynników produkcji, dlatego postulowana jest interwencja państwa w celu pobudzenia inwestycji, zatrudnienia i ogólnego popytu; nowa polityka gosp. przyniosła rezultaty, zwł. po II wojnie świat.; lata 1950-70 były rekordowe pod względem tempa wzrostu.

Nieustannej ewolucji podlegały stosunki gosp. między krajami kapitalist.; na przeł. XIX i XX w. nastąpiły: liberalizacja handlu, rozwój wymiany międzynar. i transakcji finansowych; powstał rynek światowy. Liberalne tendencje uległy załamaniu w okresie międzywojennym, gdy poszczególne kraje narzucały wysokie cła blokujące dostęp do rynku wewn.; rozgorzały, zapoczątkowane przez Stany Zjedn., wojny celne, które rozczłonkowały rynek świat. na zamknięte obszary handl. i walutowe, jak strefa funta bryt. czy dolara amer.; handel świat. uległ gwałtownemu ograniczeniu; strategię ochrony rynku krajowego uznano później za jedną z gł. przyczyn „największej depresji” gosp. (A. Lewis) w latach 30. Okres po II wojnie świat., z pewnością pod wpływem niedobrych doświadczeń lat ubiegłych, przyniósł szybki rozwój handlu, obniżenie ceł oraz liberalizację międzynar. przepływów kapitałowych; rozwijały się strefy wolnego handlu, unie celne i wspólnoty gosp., jak np. → Europejska Wspólnota Gospodarcza; ogólna tendencja do otwierania gospodarek nar. ułatwiła bardziej racjonalną, międzynar. alokację zasobów wytwórczych i przyczyniła się do wzrostu ich produkcyjności. Otwarcie gospodarek nar. wzmogło współzależności między poszczególnymi krajami, sprawiło, że wewn. polityka gosp. rządów spowodowała bezpośrednie i natychmiastowe konsekwencje międzynar.; dotyczy to zarówno wielkości podaży pieniądza i wysokości stopy procentowej, jak i wydatków publ. i ich finansowania; ponawiane są próby koordynowania polityki gosp. rządów krajowych; jej celem jest osłabienie zakłóceń międzynar., wywołanych decyzjami wewnątrzkrajowymi, podejmowanymi pod presją bieżącej sytuacji gospodarczej.

Wyzwania. Doświadczenia ostatnich kilku stuleci wskazują na dużą zdolność kapitalizmu do przetrwania i rozwoju; jego podstawowe instytucje — rynek dóbr, usług, pracy i kapitału oraz instytucje demokracji parlamentarnej — zachowały własności przystosowawcze, zwł. wobec tak trudnych wyzwań, jak wielki kryzys i rozpad gospodarki świat. w latach 30. czy zagrożenie ze strony ZSRR po II wojnie światowej. Kapitalizm nie zapewnia jednak równomiernego tempa wzrostu gosp.; od początku XIX w. okresy dobrej koniunktury były przerywane spadkami aktywności gosp.; przynajmniej dwukrotnie, 1873-74 i 1929-33 nastąpiły gwałtowne załamania gosp., pociągające za sobą masowe bezrobocie, falę bankructw, rozprzężenie finansów i destabilizację społ.; na ogół przyjmuje się pogląd, że źródeł załamań koniunkturalnych szukać należy w rytmie inwestycyjnym; następstwa dokonywanych obecnie inwestycji dają o sobie znać w przyszłości, w postaci wzrostu produkcji i podaży; różnica w czasie powoduje, że mechanizm rynkowy nie zapewnia równowagi między ogólnym popytem a podażą, inwestycjami a oszczędnościami przy pełnym zatrudnieniu czynników produkcji, co jest koniecznym warunkiem równomiernego wzrostu gosp.; w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat rządy krajów rozwiniętych przeciwdziałały spadkowi aktywności gosp. na tyle skutecznie, że nie powtórzyły się katastrofalne załamania, które wystąpiły w okresach wcześniejszych. Od początku kapitalizmu decydujące dla tego systemu są współzależności między pracą a kapitałem; dominująca liczebnie i zorganizowana warstwa pracowników najemnych wywiera stałą presję na wzrost płac; jeśli presja ta przekracza granicę wzrostu wydajności pracy, uruchamia to spiralę inflacyjną; przedsiębiorcy, wobec narastającej niepewności wywołanej wzrostem cen, unikają wówczas długofalowych przedsięwzięć inwestycyjnych na rzecz krótkoterminowych lokat finansowych; tendencja do powiększania potencjału produkcyjnego ustępuje miejsca wzmożonym staraniom o ochronę stanu posiadania przed rujnującymi skutkami inflacji; presja powodująca nadmierny wzrost płac spycha system ku → stagnacji gospodarczej.

W dłuższych okresach powstrzymanie nadmiernego wzrostu płac następuje przez wprowadzenie nowej techniki, co osłabia tempo wzrostu zatrudnienia; jednak nadmierna substytucja pracy przez kapitał powoduje nie mniej groźne konsekwencje dla perspektyw wzrostu gosp.; niedostateczne zatrudnienie i zbyt niskie płace ograniczają chłonność rynków, stwarzając barierę na drodze powiększania produkcji; po II wojnie świat. polityka gosp. rozwiniętych krajów kapitalist. skutecznie zapobiegała nadmiernemu bezrobociu z jednej strony i nadmiernemu wzrostowi cen z drugiej.

Lata 70. przyniosły nowe wyzwanie; poprzednio okresy wysokiej inflancji i nadmiernego bezrobocia następowały przemiennie, natomiast w dekadzie lat 70. oba te procesy wystąpiły łącznie; była to dekada → stagflacji — stagnacji gosp., której towarzyszyła inflacja; polityka gosp. dysponująca narzędziami walki z inflacją bądź z bezrobociem nie była przygotowana do skutecznego przezwyciężania jednocześnie inflacji i bezrobocia; polityka antyrecesyjna intensyfikowała inflację, natomiast polityka antyinflacyjna zwiększała bezrobocie; rządy największych rozwiniętych krajów uznały inflację za większe zło i przystąpiły do jej ograniczania za pośrednictwem aktywności gosp.; w rezultacie, na pocz. lat 80. gospodarka kapitalist. przeżyła przedłużoną recesję, która po pewnym czasie ograniczyła wzrost cen; jednak trudny dylemat: albo inflacja, albo bezrobocie, nie został ostatecznie rozstrzygnięty.

Procesy stagflacyjne przypisuje się usztywnieniu struktury gospodarki kapitalist. krajów rozwiniętych; rozproszona początkowo władza gosp. uległa w XX w. silnej koncentracji; poszczególne dziedziny działalności gosp. zostały opanowane przez wielkie koncerny przem., finansowe, handl.; w niektórych branżach potężne związki zaw. decydują o kształcie rynku pracy; na przebieg procesów gosp. znaczny wpływ ma biurokracja rządów centr. i władz lokalnych; w rezultacie, wpływowe grupy interesów podtrzymują swoje roszczenia, niezależnie od stanu koniunktury gospodarczej.

Kapitalizm różnicuje społeczeństwo pod względem materialnym; jeśli nawet w wyniku ogólnego postępu w kulturze materialnej wszystkie warstwy społ. uzyskują poprawę swojej sytuacji życiowej, to nadal utrzymują się znaczne rozpiętości w dochodach; są one źródłem konfliktów społ. od początków istnienia tego systemu; jedną z gł. przyczyn ekon. interwencji państwa jest potrzeba łagodzenia ujemnych skutków zróżnicowania materialnego; znalazło to odzwierciedlenie w koncepcji państwa opiekuńczego, zakładającej konieczność zaspokajania przez rządy podstawowych potrzeb społ. (oświata, opieka lekarska, tanie budownictwo mieszkaniowe oraz świadczenia dla bezrobotnych, ubogich, inwalidów itp.). Realizacja postulatów państwa opiekuńczego przyczyniła się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat do osłabienia napięć społ.; jednocześnie z rozbudową funkcji opiekuńczych rządów przed kapitalizmem staje inne wyzwanie: szybko rośnie udział wydatków rządu w dochodzie nar., przy czym najszybciej rosną wydatki socjalne; wydatki te są finansowane przez wzrost podatków bądź za pośrednictwem powiększania → długu publicznego; oba sposoby finansowania wpływają niekorzystnie na wzrost gosp.; rosnące wydatki ograniczają fundusz akumulacji sektora prywatnego i tempo tworzenia potencjału wytwórczego; natomiast zaciąganie pożyczek przez rządy uszczupla kapitał potrzebny do finansowania inwestycji; wzrost wydatków państwa wpływa również na ogólny wzrost cen, rosnące podatki skłaniają przedsiębiorców do podwyższania cen; kredytowanie wydatków rządowych przez bank centr. zwiększa natomiast nadmiernie podaż pieniądza zwiększając popyt i poziom cen; znaczny wzrost wydatków rządowych w latach 80. uznano za zagrożenie stabilności systemu kapitalist. i zapoczątkowano ich ograniczanie; przedsięwzięcie to jest trudne, gdyż wydatki państw. tworzą dochody wpływowych grup społ. zainteresowanych w ich utrzymaniu.

Kapitalizm powstał w pn.-zach. Europie, następnie rozszerzył się na inne regiony tego kontynentu; znaczne były jego sukcesy w krajach nowo zasiedlanych: Stanach Zjedn., Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii; przez cały XIX w. i pierwszą poł. XX w. nie zdołał, z wyjątkiem Japonii, radykalnie przekształcić gospodarki krajów od dawna zasiedlonych, o starej kulturze duchowej i materialnej, jak Indie, Chiny czy kraje Ameryki Pd.; ze znacznym opóźnieniem następował rozwój kapitalizmu w Europie Wschodniej. W ostatnich latach kapitalizm, przy zachowaniu wielu tradycyjnych instytucji, przyniósł ogromny wzrost gosp. niektórym krajom pd.-wsch. Azji (Hongkong, Korea Pd., Singapur, Tajwan). Upadek gospodarki centralnie planowanej w ostatniej dekadzie XX w. w ZSRR i krajach bloku komunist. stanowi wyzwanie dla systemu kapitalist., który stanął przed zadaniem przyspieszenia modernizacji krajów obejmujących znaczną część ludności świata i rozległych terenów kontynentu euroazjat., tzn. tam, gdzie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat były eliminowane wszystkie ważniejsze instytucje gospodarki rynkowej.

Kapitalizm w Polsce nie rozwinął się w pełni i miał charakter peryferyjny. Jego początki można dostrzec w XV-XVI w., zwł. w działalności wielkich kupców. Podobnie jak w zach. Europie, prowadzili oni interesy w skali międzynar. oraz poszukiwali korzystnych lokat kapitału w ziemi i nieruchomościach, w inwestycjach górn., w handlu, pożyczkach. Charakter kapitalist. miało górnictwo, w którym gwarkowie — inwestorzy i udziałowcy przedsięwzięć wymagających znacznych nakładów o długim okresie zwrotu zainwestowanych środków — kierowali się motywem zysku. Epoka → folwarku pańszczyźnianego (XVI-XVIII w.) zahamowała rozwój kapitalizmu. Wielcy właściciele folwarków (bogata szlachta, magnaci, Kościół) byli wprawdzie wciągnięci w międzynar. handel zbożem, jednak zarówno motywy ich działalności (luksusowa konsumpcja), jak i ekonomika folwarku (wykorzystanie w dużym stopniu pańszczyźnianej siły roboczej, kalkulacja niepieniężna) były odmienne niż w przedsiębiorstwie kapitalist.; szlachta nie miała także, ze względów ustrojowych, możliwości alternatywnych lokat kapitału (np. w handlu niezbożowym). Epoka folwarku przyczyniła się ponadto do upadku miast i mieszczaństwa, zarówno w rezultacie świadomej, antymiejskiej polityki szlachty, jak i przeniesienia środka ciężkości wymiany na handel zagr.; pośrednio przyczyniło się to do osłabienia znaczenia potencjalnych grup nacisku, zainteresowanych zmianami ustrojowymi, które sprzyjałyby rozwojowi kapitalizmu. Relatywny niedorozwój struktur państwa (dworu, a zwł. armii), związany z brakiem absolutyzmu, nie dostarczył tego bodźca rozwoju działalności o charakterze kapitalist., jakim na zach. Europy były zamówienia państwowe. Najwięcej elementów kapitalizmu wytworzyły w tym okresie miasta Prus Król. (Gdańsk, Toruń, Elbląg); także bogaci Żydzi prowadzili gospodarkę o charakterze kapitalist. (kredyt, handel lądowy).

Objawy zmian zarysowały się pod koniec XVIII w. w postaci rozwoju → manufaktur mieszczańskich i działalności domów bankowych; mieszczanie, zwł. warsz., zaczęli także aktywnie działać na rzecz poprawy swego statusu prawnego. Jednak rzeczywiste przyspieszenie rozwoju stosunków kapitalist. nastąpiło dopiero w okresie rozbiorów; wiązało się to po części ze znoszeniem barier stanowych i związanych z nimi ograniczeń działalności gosp. poszczególnych grup ludności (gł. ze zniesieniem poddaństwa), po części zaś z ogólnym przyspieszeniem rytmu życia gosp., związanego z rozwojem kapitalizmu w Europie i świadomą działalnością gosp. państwa.

Rozczłonkowanie pomiędzy 3 państwa zaborcze sprawiło, że procesy gosp. kształtowały się w odmienny sposób w różnych częściach ziem dawnej Rzeczypospolitej. Na terenach zaboru prus. najwcześniej wprowadzono reformy struktur państwa i gospodarki, ułatwiające rozwój stosunków kapitalist.; odbywał się on jednak gł. w rolnictwie i miał charakter satelicki wobec centr. obszarów Niemiec. Sprzyjało temu wprowadzenie prus. instytucji kredytowych, a zwł. zniesienie poddaństwa i reforma uwłaszczeniowa, prowadząca do pełnej indywidualizacji własności ziemi. Rozwój zorganizowanego na zasadach kapitalist. rolnictwa został przyspieszony w 2 poł. XIX w., gdy szybki wzrost przemysłu w Rzeszy stwarzał popyt na artykuły rolne, a także powodował odpływ siły roboczej zbędnej w rolnictwie. Przyczyniła się do tego również polityka celna, chroniąca rynek przed zagr. konkurencją rolną, oraz rozwój szkolnictwa (motywowany zresztą tendencjami germanizacyjnymi), sprzyjający procesom modernizacyjnym. Poza rolnictwem rozwój gosp. na ziemiach pol. należących do Prus dokonywał się gł., dzięki złożom węgla i cynku, na Górnym Śląsku. Produkcja jednak stopniowo tylko nabierała charakteru kapitalist., gdyż rozwijający się przemysł początkowo miał charakter przede wszystkim dworski; dopiero w 2 poł. XIX w. pojawiły się, już na szeroką skalę, nowocz. formy mobilizacji i organizacji kapitału — spółki akcyjne i banki.

W Księstwie Warsz. charakter wczesnokapitalist. miała działalność dzierżawców monopoli skarbowych (sól) oraz dostawców wojsk., tzw. liwerantów. Dzięki realizacji zamówień byli oni w stanie gromadzić znaczne fortuny, które jednak często lokowano w majątkach ziemskich. W Królestwie Pol. politykę odgórnej inicjacji rozwoju gosp. prowadziły władze, zwł. w okresie sprawowania urzędu prezesa Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu przez K. Druckiego-Lubeckiego. Zapoczątkowano wówczas rozwój wytwórczości tekstylnej w okręgu łódz. oraz powołano do życia państw. przemysł hutn. w okręgu staropol. i dąbrowskim. Przedsięwzięcia te odbywały się dużym kosztem, który w ostatecznym rachunku ponieśli podatnicy (gł. chłopi), natomiast efekty (zwł. w hutnictwie) były wątpliwe. Wśród innych dziedzin wytwórczości przem. elementy produkcji kapitalist. były widoczne zwł. w żywiołowo rozwijającym się cukrownictwie. Szybki rozwój przemysłu kapitalist. nastąpił w 2 poł. XIX w., gdy uwłaszczenie chłopów spowodowało po pierwsze — przejście folwarków i zamożniejszych chłopów na tory gospodarki kapitalist., po drugie zaś — rozwój rynku wewnętrznego. Jednocześnie w przemyśle zaczęto masowo wprowadzać innowacje technol., będące wytworami zarówno I, jak i II → rewolucji przemysłowej; w tym okresie zwł. region łódz., Warszawa i Zagłębie Dąbrowskie nabrały rzeczywiście kapitalist. charakteru. Rozwój, dokonujący się bez bezpośredniego zaangażowania państwa, był stymulowany zarówno powiększaniem się rynku lokalnego, jak i rynków wsch. (Rosja, Azja); sprzyjała temu ros. polityka celna, chroniąca obszary imperium przed konkurencją Zachodu. Formy organizacji przedsiębiorstw i mobilizacji kapitału (spółki akcyjne) nabrały nowocz. charakteru. Najsłabszy — ze względu na zacofanie gosp. i niewielkie uprzemysłowienie — był rozwój kapitalizmu w zaborze austr.; nie licząc przemysłu wydobywczego (ropa naft.), ograniczał się on do drobnego handlu i kredytu; kapitalist. charakteru nabierały także folwarki.

Kapitalizm na ziemiach pol. w 2 poł. XIX w. przybierał formy charakterystyczne dla obszarów opóźnionych gospodarczo; duże znaczenie miała burżuazja i kapitały obcego pochodzenia, życie gosp. i społ. było naznaczone silnym piętnem przeżytków feudalizmu (przeludnienie agrarne, duże znaczenie społ. wielkich właścicieli ziemskich), a rozwój gosp. miał charakter wyspowy i nierównomierny. Cechy te charakteryzowały także kapitalizm w Polsce w okresie międzywojennym, a trudności rozwoju były pogłębione najpierw zniszczeniami wojennymi i zadaniami związanymi z unifikacją gosp. terytorium, a w 1 poł. lat 30. z wielkim kryzysem gosp.; wobec niedostatku rodzimych kapitałów poszukiwano rozwiązań w próbach ściągnięcia kapitału obcego, przede wszystkim zaś w bezpośredniej działalności gosp. państwa. Polityka etatystyczna, wyraźna już w pierwszej dekadzie niepodległości, nasiliła się bardzo w latach 30., kiedy to państwo miało dominujący udział w wielu gałęziach przemysłu, zwł. związanego z obronnością.

Okupacja, a następnie epoka komunizmu (zwł. po 1949) spowodowały niemal całkowity zanik działalności gosp. o charakterze kapitalist.; zaczęła się ona odradzać w specyficznej, nielegalnej lub półlegalnej formie, w postaci tzw. drugiego obiegu gosp., albo szarej strefy, w latach 70., a zwł. w 80. Właściwa działalność o charakterze kapitalist. ponownie rozwija się od końca lat 80., w rezultacie relegalizacji prywatnej działalności gosp.; prawne przeszkody w prowadzeniu takiej działalności w pełni usunięto dopiero po 1989, co wraz ze stabilizacją pieniężną, spowodowało gwałtowny wzrost liczby prywatnych przedsiębiorstw. Na przeszkodzie kształtowaniu się gospodarki kapitalist. stoi niedorozwój odpowiedniej infrastruktury techn. (drogi, przejścia graniczne, telekomunikacja), prawno-instytucjonalnej (bankowość, ubezpieczenia, sądy i rozwiązania prawne itd.) oraz rodzaj odziedziczonego po epoce komunist. aparatu wytwórczego (wielkie, często przestarzałe i trudne do sprywatyzowania fabryki); nie sprzyjają temu również wyniesione z czasów komunist. postawy znacznej części społeczeństwa — oczekiwanie opieki ze strony państwa i brak aktywności w kierowaniu własnym losem.

Jacek Kochanowicz (Kapitalizm w Polsce)

A. SMITH Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Warszawa 1954;

W. KULA Kształtowanie się kapitalizmu w Polsce, Warszawa 1955;

K. MARKS Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1955;

J.M. KEYNES Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Warszawa 1956;

J. TOPOLSKI Narodziny kapitalizmu w Europie XIV-XVII wieku, Warszawa 1965;

A. MĄCZAK U źródeł nowoczesnej gospodarki europejskiej, Warszawa 1967;

F. BRAUDEL Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wieku, Warszawa 1992;

D. BELL Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Warszawa 1994;

J. SCHUMPETER Capitalism, Socialism and Democracy, New York 1942;

K. POLANYI The Great Transformation, Boston 1957;

E.L. JONES The European Miracle, Cambridge 1981;

Europe and the Rise of Capitalism, Oxford 1988.

1. Rozwój kapitalizmu - powstanie gospodarki przemysłowo-rolniczej, czyli takiej, w której większą część dochodu narodowego wytwarza przemysł - powstanie klasy robotniczej w wyniku różnicowania się życia społecznego pod wpływem powstawania nowych dyscyplin pracy wymagających nowych kwalifikacji, zwiększonej efektywności i ograniczonych czasem, w odróżnieniu od zajęć rolniczych - nastąpiła kreacja sztucznego typu życia i jednoczesne zachwianie starego porządku społecznego, czyli odejście w przeszłość silnych więzi społecznych opartych na wielopokoleniowej rodzinie wiejskiej - pojawiło się zjawisko anomii (Durkheim i Merton);

2. Industrializacja - rozwój gospodarczy krajów był determinowany przez przemysł i coraz powszechniejsze maszyny i technikę, która zastępowała pracę ludzką;

3. Urbanizacja - w wyniku koncentracji przemysłu i handlu nastąpił szybki rozwój ośrodków miejskich poprzez duży napływ ludności wiejskiej do miast (migracja);

4. Rewolucja Francuska i przekształcenia polityczne Europy Zachodniej

Rewolucja Francuska (1789 r.) przyniosła za sobą przewartościowanie wartości, panujących zwyczajów i obyczajów oraz sposobów postrzegania świata i wiedzy o nim (dominacja postulatu empirycznego podejścia do badań naukowych, odrzucanie wiedzy internalizowanej ,,a priori'') - załamanie i upadek starego porządku społecznego, a w wyniku tego załamanie się porządku i systemu feudalnego;

pojawienie się nowych wartości i zasad ,,wolności - równości - braterstwa'' przyczyniło się do demokratyzacji życia społecznego; obok pozytywnych zmian w życiu społecznym pojawił się chaos (większość społeczeństwa nie była przygotowana na taki przeskok - od ubezwłasnowolnienia (poddaństwa) do wolności w kapitalistycznym rozumieniu) - dlatego pojawiły się idee dążące do uporządkowania rzeczywistości społecznej i jej badania.

5. Czynniki konstytuujące rozwój nauk przyrodniczych od końca XVII wieku i ich konsekwencje dla

rozwoju filozofii społecznej

• rozwój krytycyzmu w nauce - negacja starych prawd, dominacja wiedzy opartej na empirii

(doświadczeniu - główni przedstawiciele Galileusz i Newton), pojawia się fizyka eksperymentalna oraz są

odkrywane pierwsze proste zasady funkcjonowania przyrody i jej ładu;

• pojawia się deizm jako pewna forma krytyki religii w okresie oświecenia - uznająca Boga-Stwórcę, ale

odrzucająca wiarę w kierowanie przez Boga losami świata, wiarę w cuda i objawienie;

• rozwój filozofii społecznej - Ch. L. de Secondat baron de Montesquieu (1689-1755) - początki socjologii historycznej, autor ,,O duchu praw'' - pierwszy myśliciel, który powziął ideę fizyki społecznej (socjologii) poprzez poznawanie rzeczywistości od obserwacji faktów, i z tych faktów wyprowadził rządzące nią prawa, a nie od istoty rzeczy ( ujęcie ,,aprioryczne''). Wskazał - jako pierwszy - na społeczeństwo jako system kształtowany przez ,,ogólny duch'' (naturalne uwarunkowania) dane określonemu narodowi w toku postępu cywilizacyjnego i ubranego w kodyfikacje prawną, jest autorem typologii społeczeństw opartej na typie warunków społecznych, w której możliwe są dane ustroje polityczne

(formy państwa oparte na dominacji jednej z trzech zasad: - despocje, których zasadą jest strach; - monarchie, które odwołują się do honoru, oraz - republiki, które mogą być demokracjami lub arystokracjami opartymi na cnocie).

• doktryna ciągłości historii i nieograniczonego rozwoju - teoria postępu J. Condorceta (1743-1794) i A.

Turgota (1727-1781) - historią i rozwojem gatunku ludzkiego rządzi prawo postępu określające kierunek

zmian, którego źródłem jest stała natura ludzka (dla A. Comte'a to ujęcie było podstawą do stworzenia teorii

dynamiki społecznej); historia jako kumulowanie się zmiany społecznej.

• postulat naturalistycznej nauki o człowieku - idea badania w sposób naukowy (empiryczny)

indywidualnych ludzkich działań oraz interakcji; twórcy to przedstawiciele szkockiej filozofii moralnej - F.

Hutcheson (1694-1746); D. Hume (1711-1776), A. Smith (1723-1790), którzy przyjęli następującą zasadę

badań: człowiek (społeczeństwo) = przyroda

• metody badań w socjologii empirycznej i koncepcja ,,klasyfikacji nauk''

5. Claude H. de Saint-Simon jako prekursor Comte'a - teoria społeczna Claude h. de Saint Simona (1760-

1825) autora ,,Listu mieszkańców Genewy'', ,,Wprowadzenia do prac naukowych XIX w.'', ,,Katechizmu

industrialistów'', ,,Nowego chrześcijaństwa'' i pojęcia ,,społeczeństwo przemysłowe'' . Podjął próbę

stworzenia jednolitej kodyfikacji wiedzy dostępnej człowiekowi - systemu naukowego mogącego pomóc w

zarządzaniu społeczeństwem epoki pozytywnej, który miał być oparty na jednej zasadzie normatywnej

wyjaśniającej wszystkie zjawiska - tą zasadą stało się Newtonowskie prawo ciążenia.

• idea nauki społecznej - postulat stworzenia nauki o ,,fizjologii społeczeństwa'' opartej na wiedzy

przyrodniczej, używającej ,,pozytywnych'' metod naukowych da badania zjawisk społecznych oraz

traktująca społeczeństwo jako organizm będący całością, której części są ze sobą w określonych relacjach,

podlegający stałym prawidłowościom, które można odkryć i użyć do przewidywania badania zjawisk

społecznych oraz ich kontrolowania (kontynuatorem Saint-Simona był A. Comte, który w latach 1818-1822

był jego sekretarzem).

• koncepcja społeczeństwa industrialnego - industria - czyli wytwórczość, wszystko to co służy zaspokajaniu potrzeb zbiorowości, jako podstawa społeczeństwa kapitalistycznego oraz wyróżnik pozycji klasowej, opartej na użytkowaniu dóbr a nie ich posiadaniu.

6. Idee ,,socjologiczne'' współczesne Comte'owi - K. H. Marks (1818-1883) i F. Engels(1820-1895) -rozbudowane idee badania życia społecznego, metody statystyczne, etnografia i etnologia, badania rasowe, badania etnograficzne, badania ewolucji świata społecznego i organicznego, archeologia.

P O Z Y T Y W I Z M A. C O M T E ' A

A. Comte (1798-1857) - ,,Kurs filozofii pozytywnej'' (6 tomów - 1830-1842 - nazwa ,,socjologia'' po raz pierwszy pojawiła się w 1837 r.), ,,Rozprawy o duchu filozofii pozytywnej'' (1844), ,,Rozprawy o całokształcie pozytywizmu'' (1848), ,,Katechizm pozytywisty”” (1852)

POZYTYWIZM [franc. < łac.], filoz. :

1) W węższym znaczeniu — system tzw. filozofii pozytywnej A. Comte'a (Cours de philosophie positive, t. 1-6 1830-42).

2) W szerszym znaczeniu — jeden z gł. nurtów w filozofii XIX i XX w., wywodzący się z refleksji filoz. nad poznaniem nauk. oraz nad strukturą metodol. i osiągnięciami teoret. i prakt. nauk szczegółowych (zwł. ścisłych); pozytywizm postulował usunięcie wszelkiej metafizyki, wartościowanie poznania zgodnie z zasadami → empiryzmu, → fenomenalizmu, → nominalizmu, negował wartość poznawczą wypowiedzi oceniających i normatywnych, uznając za nauk. tylko takie poznanie, które da się osiągnąć za pomocą metod nowoż. przyrodoznawstwa; głosił program jedności metodol. nauki; postulował uznanie tylko tych twierdzeń, które można zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej, oraz ograniczenie zainteresowań badawczych do empirycznie danych faktów naukowych. W rozwoju pozytywizmu można wyróżnić kilka okresów: okres prepozytywizmu (XVII i XVIII w. — J.L. d'Alembert, P.S. Laplace, D. Hume); tzw. pierwszy pozytywizm (2 poł. XIX w. — A. Comte, J.S. Mill, H. Spencer); tzw. drugi pozytywizm (koniec XIX i pocz. XX w. → emipriokrytycyzm); okres rozwoju → logicznego emipiryzmu (XX w.). W 2 poł. XIX w. pozytywizm, połączony z → ewolucjonizmem i → scjentyzmem, stał się poglądem panującym wśród przedstawicieli nauk szczegółowych i wywarł znaczny wpływ na kształtowanie się ówczesnej eur. myśli filoz. i naukowej.

L. KOŁAKOWSKI Filozofia pozytywistyczna. Od Hume'a do Koła Wiedeńskiego, Warszawa 1966.

1. Pozytywizm jako sposób uprawiania filozofii - Wg H. Marcuse'a z ,,...pozytywizmu powstała socjologia i pod wpływem jego rozwinęła się w niezależną naukę empiryczną''; zasadniczą przyczyną wpływu pozytywizmu na socjologię XIX wieku było to, iż pozytywizm był pewną orientacją filozoficzną, czyli typem myślenia, posiadającym szeroki zakres i czasoprzestrzeń, przez to będąc kierunkiem reformatorskim nie dającym się wtłoczyć w ramy akademickie i strukturalne. Charakteryzował się m.in.:

• antykrytycyzmem - odrzucenie filozofii krytycznej prowadzącej do konfrontacji tego co jest, z tym co wg

filozoficznych zasad być powinno, a w zamian za to dążenie do uzyskania wiedzy użytecznej w

organizowaniu nowego porewolucyjnego społeczeństwa;

• postawa antymetafizyczna - odrzucenie dywagacji filozoficznych na rzecz rzetelnej wiedzy naukowej opartej na empirii;

• fenomenalizm - propagowanie poglądów wg których dostępne poznaniu są wyłącznie zjawiska, same zaś rzeczy lub istota rzeczy są niepoznawalne lub nie istnieją;

• instrumentalizm - kierunek w filozofii będący odmiana pragmatyzmu, wg którego prawdy, pojęcia, teorie i wiedza oraz wszelka działalność ludzka są zmienne i dynamiczne, gdyż są reakcjami organizmu na bodźce środowiska i pełnia funkcję narzędzi (instrumentów) do jego opanowania;

• naturalizm - przyrodoznawstwo jako nauka wzorcowa - empiryzm metodologiczny;

• antynormatywizm - scjentyzm pozytywistów (m.in. walka z oceną w nauce), wartościowanie poznania zgodnie z zasadami empiryzmu;

• nauka jako podstawa inżynierii społecznej - orientacja praktyczna

2. Wspólne własności trzech ,,pozytywizmów'' - jak wyżej

Okres prepozytywizmu (lub tzw. pierwszego pozytywizmu XVII i XVIII w. jest związany z twórczością

J. L. d'Alemberta, P.S. Laplace'a i D. Hume'a); drugi pozytywizm to okres twórczości A. Comte'a,

J.S. Milla i H. Spencera); okres trzeci pozytywizmu zwany neopozytywizmem (koniec XIX i początek XX w.) to empiriokrytycyzm, ewolucjonizm i scjentyzm).

3. Filozofia pozytywna w rozumieniu A. Comte'a - Comte w odróżnieniu do innych pozytywistów stworzył swoją własną szkołę, cały jego system oparty był na przekonaniu o istnieniu trwałych potrzeb ludzkich. Poza tym jego filozofie kształtowały następujące poglądy:

1. przeświadczenie o panującym kryzysie społeczeństwa porewolucyjnego, które po upadku ducha średniowiecza rozpadło się na atomy oraz w którym instytucje są prowizoryczne, nie posiadające więzi społecznych - jedynym ratunkiem jest nauka, czyli pozytywny proces poznania;

2. proces poznania przechodzi trzy zasadnicze fazy: teologiczną, metafizyczną i naukową (pozytywną), mająca na celu wykreowanie nowej wiary w społeczeństwie przełomu;

3. postulat stworzenia jednolitego systemu nauk, dążącego do utrzymania jedności nauki w dobie jej specjalizacji. Socjologia jako zwieńczenie tego systemu - dziedzina najdoskonalsza;

4. wg Comte'a wiedzieć to ustalić prawa

• prawa natury - prawidłowości odkryte przez nas w świecie, zachodzące niezależnie od nas;

• prawidłowości - stałe związki współwystępowania i następstwa.

4. Zadania filozofii a zadania nauki w koncepcji COMTE'A. Prawa i przewidywanie. Statyka i dynamika społeczna

Zadanie nauki - zajmowanie się zjawiskami na drodze doświadczenia, poszukiwanie odpowiedzi na tzw.

pytania najważniejsze, na które nie ma jeszcze naukowej odpowiedzi.

Zadanie filozofii - pozytywiści odnosili się z niechęcią do filozofii jako do ,,nauki abstrakcyjnej'' nie

spełniającej wymogów świata współczesnego, szukającej swojej wiedzy poza doświadczeniem.

Statyka społeczna - (,,TEORIA INSTYTUCJI'' COMTE'A) metodyczne badanie porządku społecznego, czyli określanie wzajemnych związków między poszczególnymi częściami społecznego systemu i tym samym określanie czynników kształtowania społecznego consensusu.

W statyce na pierwszym planie znajduje się problematyka: rodziny, własności, podziału pracy, państwa,

języka i religii - rozpatrywana w prefunkcjonalistyczny sposób pod katem wpływu każdej z tych

instytucji na utrzymanie się systemu.

Czynniki prowadzace do samorzutnego łączenia się ludzi (formy zrzeszenia):

1. rodzina - jako bezpośredniego składnika społeczeństwa - zrzeszenie najmniej rozciągłe i najbardziej

samorzutne;

2. społeczeństwo obywatelskie (zorganizowana politycznie zbiorowość) - powstała na drodze rosnącej

złożoności systemu społecznego i jego coraz większego zróżnicowania wewnętrznego na grupy

zawodowe i klasy spowodowane w wyniku podziału pracy. W systemie tym musi zaistnieć rząd jako

instrument koordynacyjny.

3. kościół - instytucja wykreowana przez religię, czyli jedność uczuć.

Dynamika społeczna - (TEORIA POSTĘPU COMTE'A)

1. rozwój społeczny ma charakter prawidłowy;

2. najważniejszym jego prawem jest prawo trzech stadiów: teologicznego (fetyszyzm, politeizm, monoteizm), metafizycznego i naukowego wyjaśniania świata;

3. zgodnie z zasadą wzajemnej zależności wszystkich części systemu społecznego (consensus), przemiany świadomości, których bezpośrednio dotyczy wymienione prawo, są skorelowane z przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego;

4. historia jest realizacją doskonałego ładu społecznego, który zapewni stabilizację bez stagnacji i ewolucję bez rewolucji;

5. przedmiotem dziejów jest ludzkość jako całość.

Jest to ewolucja od militaryzmu do industrializmu

Hipoteza COMTE'A o korelacji między zmianami świadomości a zmianami organizacji społecznej:

Świadomość teologiczna - organizacja sztywna, nastawiona na utrzymanie społeczeństwa w raz

ustalonych sztywnych ramach;

Świadomość metafizyczna - dezorganizacja systemu;

Świadomość naukowa - reorganizacja, zapewniająca trwały porządek społeczny

5. Klasyfikacja nauk:

1. nauki konkretne - oparte na doświadczeniu i określonej, ścisłej metodologii (matematyka, socjologia);

nauki abstrakcyjne - zakres ,,badawczy'' oderwany jest od rzeczywistości, nie jest oparty na

doświadczeniu (filozofia);

2. kryteria klasyfikacji:

historyczne - czas powstania - podział historyczny wg momentu powstania - każda nauka przygotowuje grunt pod powstanie następnej;

logiczne (dogmatyczne) - hierarchia oparta na roli jaka jedna nauka pełni dla drugiej - kryteria:

• stopień malejącej ogólności i abstrakcyjności;

• stopień rosnącej złożoności;

• stopień doniosłości praktycznej;

Hierarchia nauk wg COMTE'A

matematyka - astronomia - fizyka - chemia - biologia - socjologia

Comte odrzucił w swojej klasyfikacji psychologie i ekonomię polityczną nie dając im prawa zaistnienia jako samodzielnym naukom. Psychologię zaliczał do biologii.

3. nauki analityczne - poszczególne elementy łączone w teorie ogólne, wnioski o całości wyciągane są

na podstawie pojedynczych elementów;

nauki syntetyczne - w rozumieniu rzeczywistości główną rolę odgrywa całość, następuje degradacja

elementu.

6. Przedmiot socjologii

Socjologia pojawiła się u Comte'a jako wynik refleksji nad kryzysem społeczeństwa i jako

dopełnienie systemu filozoficznego, który dzięki niej miał zyskać praktyczne znaczenie społeczne.

COMTE jest twórcą nazwy ,,socjologia'', zawarł ją w IV tomie ,,Kursu filozofii pozytywnej'' (1837) -

socjologia jako pomost pomiędzy ideami porządku (konserwatyzm) i postępu (rewolucjonizm), czyli

analiza porządku i postępu jako dwóch koniecznych aspektów każdego dającego się pomyśleć

społeczeństwa. Wiązało się to z potrzebą odkrycia praw zarówno względnie trwałej budowy

społecznego organizmu, jak i jego nieustannego wzrostu, praw samorzutnego porządku społecznego

oraz praw jego równie samorzutnego postępu.

Osobliwości socjologii COMTE'A

• szeroki zakres socjologii oparty na przeświadczeniu, że wiedza o społeczeństwie nie może być

zamknięta w sztywne ramy - COMTE do socjologii włożył wszystko to co nie zmieściło mu się w

przyrodoznawstwie;

• traktowanie każdego stanu społecznego jako nierozerwalnie związanego z określonym stanem wcześniejszym i określonym stanem późniejszym - ,,zmiany w systemie, a nie zmiany systemu'' to był zasadniczy wymóg porządku społecznego rozumianego jako constans;

• przedmiot badań socjologii - to organizm społeczny, czyli ludzkość, a nie określone społeczeństwo. COMTE uważał, że istnieje jeden naród, który jest odnośnikiem dla badań nad innymi ludami.

7. Badanie porządku i badanie postępu (zob. pkt. 6)

8. Założenie o jedności natury ludzkiej:

1. aspekty natury ludzkiej - (natura ludzka to empiryczne dane właściwości jednostek):

• przewaga uczuć nad intelektem;

• przewaga instynktów egoistycznych nad altruistycznymi;

• działanie (praktyka);

• intelekt.

2. pożytek z tego założenia - możliwość wyjaśnienia złożonych procesów społecznych zawartych w

socjologii Comte oraz w jego dynamice i statyce społecznej.

9. Organicyzm - pogląd filozoficzny (będący przeciwieństwem atomizmu lub mechanicyzmu), wg którego cała natura lub jej dziedziny tworzą odrębne struktury organiczne, funkcjonujące celowo i rozwijające się na wzór żywego organizmu. Organicyzm - kierunek w socjologii, wg którego społeczeństwo będąc częścią przyrody spełnia te same funkcje co i organizmy biologiczne wyższego rzędu.

10. Struktura ogólnej statyki społecznej: teoria ogólna i teorie cząstkowe (zob. pkt. 4)

11. Comte jako prekursor funkcjonalizmu ( zob. w pkt. 3,4,6); Funkcjonalizm - próba wyjaśniania faktów społecznych w sposób wzorowany na schemacie funkcjonalnym (teleologicznym) stosowanym w wyjaśnianiu w fizjologii.

12. Idea postępu społecznego i prawa postępu ( zob. pkt. 8)

13. Oddziaływanie COMTE'A na socjologię XIX i XX wieku. Dziełem COMTE'A była:

• po pierwsze synteza dostępnej wiedzy dla człowieka XIX w.,

• po drugie zaś - rozbudowanie tej syntezy do rozmiarów systemu, który miał pomieścić całość ludzkiej wiedzy dostarczając tym samym oparcia dla moralnej, społecznej i politycznej odnowy świata porewolucyjnego,

COMTE wyartykułował i usystematyzował poglądy obiegowe, które scalił w jedną spójną teorię

społeczeństwa i jedną spójną pozytywistyczną ideologię - poprzez nadanie kierunku poszukiwaniom ściślejszych reguł postępowania badawczego - forpoczta ewolucjonizmu w socjologii i antropologii kulturowej.

E W O L U C J O N I Z M W M Y Ś L I S P O Ł E C Z N E J X I X W I E K U

1. Szerokie i wąskie ujęcie ewolucjonizmu

Ewolucjonizm wyrósł z pozytywizmu, jest kierunkiem naturalistycznym, był przyczynkiem do rozwoju socjologii i antropologii społecznej do końca XIX wieku, czyli do pojawienia się doktryn DURKHEIMA. W latach 1860-1890 ewolucjonizm stworzył zestaw pojęć, hipotez oraz metod, które określały antropologię społeczną i socjologię jako całość.

Ewolucjonizm - kierunek rozwijający się w II połowy XIX wieku, głoszący, że rozwój ma charakter ciągły, stopniowy i jednokierunkowy, polegający na różnicowaniu się elementów, ich coraz ściślejszym powiązaniu oraz coraz większym uporządkowaniu.

EWOLUCJONIZM [łac.], biol. system poglądów w naukach biol. traktujący cały świat ożywiony jako zespół bytów org. zmieniających się w czasie w sposób ciągły, tj. ewoluujących; w tym sensie ewolucjonizm jest przeciwstawiany → kreacjonizmowi i → katastrofizmowi, bywa także rozumiany jako synonim biologii ewolucyjnej lub jako teoria ewolucji organizmów; termin ewolucjonizm został wprowadzony do nauk biol. w 2 poł. XIX w. przez H. Spencera i przyjął się powszechnie, wypierając takie określenia jak transmutacjonizm, transformizm i teoria descendencji. Już pod koniec XVIII w. G.L. Buffon i E. Darwin pisali o przemianach gat. pod wpływem środowiska, które wymusza przystosowanie organizmów do otoczenia i prowadzi do powstawania nowych gat.; pierwszą kompletną teorię ewolucji sformułował 1809 J.B. Lamarck (→ lamarkizm); twierdził on, że → ewolucja jest nieuchronnym efektem wewn. tendencji do doskonalenia, właściwej wszelkim formom życia; pod wpływem tego dążenia do doskonałości organizmy przystosowują się do swego środowiska, a następnie przekazują potomstwu cechy nabyte w czasie życia; teoria ta nie miała jednak żadnego uzasadnienia empirycznego; dopiero odkrycie Ch. R. Darwina i A.R. Wallace'a, że w przyrodzie działa → dobór naturalny nieuchronnie prowadzący do ewolucji i uzasadnienie tego twierdzenia w dziele Darwina O powstawaniu gatunków (1859) rozpowszechniły przekonanie, że ewolucja rzeczywiście zachodzi (→ darwinizm); jednakże koncepcja doboru naturalnego nie wyjaśniała zadowalająco ani utrzymywania się w populacji cech korzystnych, ani powstawania nowych, gdyż nie znany był jeszcze wówczas mechanizm dziedziczenia cech; ponadto dobór naturalny był rozumiany jako mechanizm losowy, nie mógł zatem wyjaśnić obserwacji paleontologicznych wskazujących na długotrwałe utrzymywanie się tego samego kierunku ewolucji; dlatego w 2 poł. XIX w. darwinizm był akceptowany przez niewielu biologów, natomiast rozpowszechnioną odmianą ewolucjonizmu stał się → neolamarkizm i rozmaite formy → ontogenezy; wg tych kierunków zasadniczym mechanizmem ewolucji gat. było dziedziczenie cech nabytych a nie dobór naturalny. Pod koniec XIX w. A. Weismann wykazał, że cechy nabyte w trakcie rozwoju osobniczego nie są przekazywane potomstwu i twierdził, że jedyną siłą ewolucyjną jest dobór naturalny (→ neodarwinizm); gdy na przeł. XIX i XX w. w badaniach nad mechanizmem ewolucji zwrócono uwagę na rolę → mutacji oraz ponownie odkryto prawa → Mendla, uznano, że skokowe zjawianie się nowych cech dziedzicznych jest najważniejszym, a nawet jedynym mechanizmem ewolucji (→ mutacjonizm). W połowie XX w. dalszy rozwój genetyki przyczynił się do powstania kierunku zw. → ewolucjonizmem syntetycznym, łączącego ze sobą w spójny system klasyczny darwinizm, Weismanowski neodarwinizm i prawa genetyki. Podstawową tezą syntetycznego ewolucjonizmu jest twierdzenie, że wszystkie zjawiska ewolucji to efekt interakcji genet. sił ewolucyjnych (dobór naturalny, → dryf genetyczny) i środowiska życia populacji lub gatunków.

Współcześnie toczą się wśród ewolucjonistów spory dotyczące powszechności i znaczenia → adaptacji, roli mutacji pozbawionej wartości przystosowawczej, mechanizmu różnicowania się gat. na gat. potomne (→ specjacja), stopniowości przemian ewolucyjnych (→ gradualizm) oraz specyfiki zjawisk → makroewolucji.

L. KUŹNICKI, A. URBANEK Zasady nauki o ewolucji, t. 1-2, Warszawa 1967-70;

A. HOFFMAN Wokół ewolucji, Warszawa 1983;

H. SZARSKI Mechanizmy ewolucji, wyd. 4 Warszawa 1989;

J. DZIK Dzieje życia na Ziemi, Warszawa 1992.

Antoni Hoffman

1. pojęcie ewolucjonizmu w naukach społecznych:

• nauki społeczne utożsamiane z darwinizmem (ewolucja organiczna) - K. DARWIN, H. SPENCER, E. B. TAYLOR, L. H. MORGAN, J. FRAZER, BASTIAN;

• obserwacja rozwoju społecznego na drodze ewolucji społecznej - J. S. MILL (filozofia historii jest jedyną możliwą filozofią społeczeństwa), G. W. F. HEGEL, K. MARKS, TOCQUEVILE, C. H. DE SAINT - SIMON, MICHELET, NEWMAN.

H. SPENCER - wprowadzenie pojęcia ,,ewolucja'' we względnie rygorystycznym sensie pozwalającym odróżnić jego desygnaty od desygnatów takich słów jak ,,zmiana'', ,,rozwój''.

2. Koncepcje ewolucjonizmu:

• orientacja ,,naturalistyczna'' - głosiła tezę o fundamentalnej jedności świata i rządzących nim praw oraz tezę, że metody badań wszelkich zjawisk mogą i powinny być takie same jak metody przyrodoznawstwa.

• orientacja ,,antyhistoryczna'' - rezygnacja z poznania procesów społecznych w ich konkretności i postulowanie tworzenia ogólnych praw rządzących rozwojem ludzkości.

Ewolucjoniści czuli się najlepiej jako badacze społeczeństw pierwotnych, socjologowie i filozofowie

ewolucji powszechnej, szufladkujący fakty historyczne wg kryteriów logicznych dostarczonych przez taką lub inną koncepcję ewolucji, nie zaś według historycznych kryteriów chronologiczno - przestrzennych (historia jako nauka pomocnicza)

2. Założenia teoretyczne ewolucjonizmu

Ewolucjonizm nie posiadał żadnego konkretnego programu ze względu na to, że nie stanowił żadnej zwartej

szkoły. Jedyną próbę stworzenia ,,programu'' ewolucjonizmu podjął H. Spencer w ,,Zasadach socjologii''

Ewolucjonizm polegał na łącznej akceptacji następujących założeń:

1. jedności świata - ewolucjoniści byli pozytywistami poprzez akceptację podstawowych reguł ,,metody

pozytywnej'' i naturalistycznego przekonania o jedności świata oraz wiedzy o nim - badanie ludzkości

metodami przyrodoznawczymi w wyniku przekonania o nierozerwalności ludzkości i przyrody.

2. prawidłowość - odkrywane przez naukę prawa są dwóch zasadniczych rodzajów - współwystępowania i

następstwa, struktury i funkcji. Rzeczywistość ludzka podlega tym samym prawom co świat przyrody.

3. genetyzm - wykrywanie zależności genetycznych - ,,wyjaśnić zjawisko to wskazać jego genezę''

4. jednolitość natury ludzkiej - rzeczywistość ludzka ma pewne cechy trwałe np. niezmienną w pewnym zakresie naturę ludzką. ,,Niezmienne są ogólne zasady funkcjonowania ludzkiego umysłu''.

5. zmienność - zmiana, rozwój wszystkiego cokolwiek istnieje, ruch.

6. globalny charakter zmiany -

„przeżytki kulturowe" - elementy pasujące do dawnej formy świata ale występujące w obecnej, nowej w

danym czasie obserwowanej (np. monarchia w Anglii).

7. zmiana jako postęp - zmiana jest zmianą ukierunkowaną czyli jest utożsamiana z postępem. Każde

społeczeństwo zbliża się do jakiegoś ideału. „Drogi rozwojowe społeczeństw muszą być takie same”.

8. nierównomierność postępu - różne „sektory ludzkości" rozwijają, się nierównomiernie, tempo tego rozwoju nie jest równomierne we wszystkich fazach ewolucji.

„Ewolucja społeczeństw ma miejsce tylko do pewnej granicy (pewnego stopnia skomplikowania struktury) gdzie społeczeństwa tracą na plastyczności i zdolnościach przystosowawczych”

(H. Spencer).

9. ciągłość i stopniowość postępu - zamiana społeczna nie następuje gwałtownie, wyższe szczeble ewolucji są

oddzielone od wyższych przez niezliczone szczeble pośrednie. W 2v/iązku z tym ewolucjoniści mieli

tendencje do operowania skalami i nie ingerowania w żywiołowe procesy społeczne.

10. immanentność zmiany - zmiana stanowi rezultat wzajemnego oddziaływania samorodnych tendencji i

czynników wobec danego społeczeństwa zewnętrznych. Zmienność jest cecha, potencjalną wszystkich

społeczeństw, a czynniki względem nich zewnętrzne są źródłem komplikacji naturalnego i koniecznego

procesu. Dynamika zmian jest egzogenna, ale także i w pewnym sensie endogenna, ale na pewno

immanentna (przyrodzona).

3. Ewolucjonistyczna nauka o kulturze.

Kierunek stojący w opozycji do filozoficznego systemu Spencera? Dążący do większej specjalizacji.

- Edward Burnett TYLOR (1832-1917) (antropologiczne rozumienie kultury) Autor: „Cywilizacji pierwotnej" (1871)

Rola : sformułowanie teorii „nauki o kulturze" oraz rozwinięcie studiów szczegółowych.

Wg. E. B. Taylora badacz kultury powinien zajmować się jedynie pogłębioną analizą tylko niektórych części całości jaką jest społeczeństwo, w czym stał w opozycji do Spencera.

Kultura dla E. B. Taylora to zbiór elementów, które należy poddać klasyfikacji oraz zastosować do ich badania metodę porównawczą, pozwalająca poznać ewolucję tych elementów, ale nie ewolucję kultury jako całości. W ten sposób kultura w jego ujęciu okazała się zbiorem elementów, których ewolucję można rozpatrywać niezależnie od siebie i niezależnie od ewolucji struktur społecznych, co było ewidentnym błędem zasadniczym.

- Lewis Henry MORGAN (1818-1881) Autor : „Społeczeństwo pierwotne" (1877).

Rola : Morgan został spopularyzowany przez Engelsa w „Pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa", który to użył część jego poglądów w idei materializmu historycznego oraz przez neoewolucjonistę Leslie A. White. Wg Morgana najważniejszym aspektem ewolucji społecznej byty przemiany sposobów zdobywania przez ludzi środków utrzymania.

• wprowadzenie do teorii ewolucji społecznej problematyki rozwoju techniki i ekonomii jako jednej ze

zmiennych podstawowych,

• powiązanie sprawy genezy organizacji politycznej ze sprawą rozwoju własności prywatnej, jak również

szerokie potraktowanie zagadnienia ewolucji własności oraz jej społecznych konsekwencji,

• podjęcie próby ustalenia korelacji pomiędzy zmianami różnych instytucji społecznych.

Poza tym twórca teorii rozwoju rodziny od pierwotnego małżeństwa grupowego do współczesnej rodziny monogamicznej - wprowadzenie do antropologii pojęcia wielości społecznych systemów pokrewieństwa, z których każdy ma swoja wewnętrzną logikę.

• James Frazer (1854-1941) Kierownik pierwszej na świecie katedry antropologii społecznej na Uniwersytecie w Liverpoolu (1911). Autor: „Złota gałąź" (t. 1-2, 1890), „Totemism and Exogamy" (t. 1-4, 1910).

Rola : - ukazanie powszechności wierzeń magicznych i sprowadzenie ich na drodze analizy do dwóch typów :

magii homeopatycznej i przenośne),

- zebranie licznych przykładów królów-bogów oraz innych instytucji i zwyczajów uwydatniających ich

popularność w rożnych kulturach.

3. Współczesny ewolucjonizm. Leslie A. WHITE, Julian H. STEWARD. Ewolucjonizm jako światopogląd

Dzisiaj w antropologu społecznej pojawiają się na nowo ewolucjonistyczne interpretacje:

- nacisk na znaczenie czynników materialnych i technologicznych jako wyjaśniających zjawiska kulturowe,

• założenie występowania różnych linii ewolucyjnych - społeczeństwa mogą ewoluować w różnych kierunkach, sobie tylko własnych,

• przywiązywanie większej uwagi do detalu, szczegółu i specyfiki świata społecznego

- Leslie A. WHITE (1900-1975) - Autor: „The Science of Culture. Study of a Man and Civilization" (1949), „The Evolution of Culture. The Development of Civilization to the Fall of Rome”(1959).

Koncepcja kultury jako własności gatunku ludzkiego, czyniąca przedmiotem zainteresowań uniwersalne procesy jej kumulatywnego wzrostu, który ma swoje prawa i określony kierunek. Poglądy White były bliskie poglądom MORGANA. WHITE przyjął pkt. widzenia H. SPENCERA na kategorię zjawisk => fizyczne, biologiczne i kulturowe (związane wyłącznie z homo sapiens, mogącymi posługiwać się symbolami). „To symbol przekształcił człowieka ze zwykłego zwierza w zwierzę ludzkie" => symbol tworzy kulturę, potęgując zdolność adaptacji gatunku ludzkiego. Ewolucja dla WHITE'A to stopniowa kumulacja energii, której nadwyżki powodują powstanie nowych form życia społecznego. Poza tym prezentował w odróżnieniu od H. SPENCERA głęboki antyindywiduailzm i antywoluntaryzm.

- Julian H. STEWARD (1902-1972) -Autor: „Theory of Culture Change. The Methodology of Multilinear Evolution" (1955), Steward byt uczniem Kroebera. Uważał kulturę za nośnik przetrwania ludzkości, to człowiek wprowadza ponadorganiczny czynnik kultury. Steward skupiał swoją uwagę na kroeberowskiej „kulturze rzeczywistości". „Ewolucja kultury to uniezależnienie się od przyrody".

5. Herbert SPENCER (1820-1903). Podstawowe idee i dzieła

Autor: „Social Statics" (1855), „The Study of Sociology" (1873). „System filozofii syntetycznej" (t. 1-10, 1862-1896) => zawarte są w nim m.in. księgi - Zasady biologii, Zasady psychologii, Zasady etyki, Zasady socjologii (3 tomy).

Sformułował w nich twierdzenia dotyczące ewolucji społecznej, instytucji społecznych oraz ich funkcji, struktury społecznej i społeczeństwa jako systemu. Ukształtował socjologiczną terminologię -„struktura społeczna", „funkcja", „instytucja", „organizacja", ...

6. Ujednolicony schemat wiedzy w filozofii SPENCERA. SPENCER a comte'owska idea klasyfikacji nauk

Spencer nawiązywał do Comte'a w systematyce, wszakże dołączył do niej psychologię, nadając jej status nauki. Stworzenie filozofii syntetycznej zawierającej system i klasyfikacje podobną do Comta, wzbogaconą o teorię ewolucji kosmicznej.

7. Spencerowskie pojęcie ewolucji - kluczowe pojęcie dla zrozumienia całego świata, dostępne na drodze poznania empirycznego

a) „prawo ewolucji"

Wprowadzenie trzech nie oddzielonych ściśle, ze względu na płynność okresów przejściowych faz ewolucji:

- nieorganiczną;

- organiczną;

- ponadorganiczna.

Według H. Spencera każdy system ewoluuje od małego zbioru elementów do dużego, czyli w trakcie tego wzrostu pojawia się coraz więcej elementów. Pomiędzy tymi elementami związki, które stają się coraz bardziej złożone i uporządkowane (od chaosu do uporządkowania). Ewolucja w takim wypadku polega na wzroście specjalizacji. W jej wyniku pojawia się zróżnicowanie strukturalne, tworzące zbiór o rozmaitych częściach oraz zróżnicowanie funkcjonalne, w którym części te pełnią określone funkcje. Zbiór ten ewoluuje w określonym środowisku, coraz lepie) przystosowując się do niego i stając się coraz większym. Ewolucja trwa dotąd aż zbiór uzyska równowagę ze swoim środowiskiem, potem może nastąpić rozkład tego zbioru.

Czynniki ewolucji społecznej :

• pierwotne (czynniki „zewnętrzne => klimat, gleba, itd. oraz czynniki „wewnętrzne" => cechy fizyczne

jednostek, inteligencja, itd., czyli gatunek ludzki w określonych warunkach przyrodniczych):

• wtórne (ograniczają wpływ środowiska oraz wyposażenia gatunkowego człowieka) => kultura =>

„nagromadzenie wytworów ponadorganicznych"

b) agnostycyzm - pogląd filozoficzny negujący całkowicie lub częściowo możliwość poznania obiektywnej

rzeczywistości. Według Spencera nie wszystko da się poznać, poznanie pewnych rzeczy następuje przez

wiarę, dlatego tez wiedza jest ograniczona, częściowa, istnieje sfera niepoznawalna.

Wiedzę dzielimy na trzy typy :

- wiedza potoczna - chaotyczny zestaw stwierdzeń,

- wiedza naukowa - częściowo ujednolicona,

- wiedza filozoficzna - w pełni ujednolicona

3. materializm,

4. problem biologizmu koncepcji Spencera.

Wmieszanie pojęć socjologicznych z biologicznymi. Spencer wielokrotnie porównywał zasady działania społeczeństwa do organizmu biologicznego i organizmu biologicznego do społeczeństwa.

EWOLUCJA [łac.], filoz.:

1) proces sukcesywnych zmian przebiegających w określonym kierunku, → rozwój;

2) proces rozwojowy, polegający na przechodzeniu do form coraz bardziej złożonych i zróżnicowanych, do stadiów coraz wyższych, doskonalszych; w tym sensie e. wiąże się z pojęciem → postępu;

3) forma rozwoju polegająca na ciągłych, stopniowych, drobnych przemianach; w tym sensie e. jest przeciwstawieniem rewolucji.

8. Organicyzm SPENCERA a organicyzm COMTE'A

1. co to jest organicyzm: Pogląd eksponujący metaforę, w której społeczeństwo przedstawiane jest jako organizm biologiczny.

2. spencerowskie ujęcie organicyzmu :

• „zasady organizacji., czy tez „ogólne prawa organizacji” organizmów biologicznych i społecznych są takie

same - zgodnie z naczelną tezą filozoficzną o jedności świata;

• pięć podstawowych podobieństw między społeczeństwem a organizmem :

• w jednym i drugim dokonuje się w miarę wzrostu różnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej,

• jedno i drugie cechuje wzrost masy,

• w jednym i drugim ma miejsce zróżnicowanie się funkcji,

• w jednym i drugim poszczególne części są, od siebie zależne i me mogą samodzielnie funkcjonować,

• całość jest trwalsza od poszczególnych składników.

• pojęcie „organizmu jako społeczeństwa" jest metaforą ułatwiającą pojmowanie złożonych zjawisk

społecznych'

• H. Spencer jako liberał uważał, ze w społeczeństwie największą wartością Jest człowiek oraz jego wolność,

w ten sposób częściowo zaprzeczał swojej teorii

c) organicyzm Comte'a

- podejście bardziej konsekwentne niż u Spencera, uważał że elementy są podporządkowane całości i gdy wmontujemy je w całość pełnią rolę służebną wobec całości

9. Istota społeczeństwa. Społeczeństwo jako byt „ponadorganiczny"

Społeczeństwo nie jest organizmem jest bytem ponadorganicznym, składa się z części zwanych instytucjami, które grupują się w podsystemy, a te z kolei w system. Powstanie społeczeństwa jest długotrwałym procesem żywiołowym, którego najważniejszym wymiarem jest stopniowa socjalizacja człowieka.

„Społeczeństwo jest tylko zbiorową nazwą dla pewnej liczby jednostek” (połączenie organicyzmu z nominalizmem). Jako społeczne według Spencera możemy wyróżnić jedynie skutki jakie mogą być osiągnięte tylko przez połączone działanie wielu ludzi. „Społeczeństwa wysoko zorganizowane uzyskują niezależność od wysiłków indywidualnych i zaczynają mieć (w ten sposób) własny charakter".

Idea ewolucji ponadorganicznej :

Spencer był jedynym ewolucjonistą - filozofem. Zakładał - jak wszyscy ewolucjoniści - zasadniczą jedność świata i praw nim rządzących jako jedną z przesłanek teorii rozwoju społecznego Jednak przyjmował, Ze właściwym przedmiotem badań naukowych nie jest jakaś jedna wyizolowana dziedzina, lecz świat jako rozwijająca się całość. Głównym czynnikiem powstawania społeczeństwa jest przyrost ludności. Jego to presja [...] zmusiła ludzi do wejścia w stan społeczny, uczyniła niezbędną organizację społeczną i rozwinęła uczucia społeczne". Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do równie naturalnego => współdziałania z innymi ludźmi, które staje się konieczne w miarę tego, jak ziemia zaludnia się. Im ludzi jest więcej tym bardziej muszą być zorganizowani. Spencer analizował następujące instytucje społeczne: domowe (rodzina), obrzędowe (obyczaje), polityczne, kościelne, zawodowe, przemysłowe.

„Powstanie organizacji społecznych było w istocie przeniesieniem walki o byt ze sfery stosunków między jednostkami do sfery stosunków między społeczeństwami. [...] wspólna obrona i atak zapoczątkowały społeczną współpracę, a z tej rozwinęły się wszystkie inne jej rodzaje”.

Instytucje społeczne - podstawowe założenia :

a) żadna instytucja nie została wymyślona i świadomie wprowadzona w życie => wyjaśnienie roli instytucji przez jej funkcję, a nie przez motywy i cele,

b) zrozumienie i badanie instytucji nie jest możliwe bez uwzględnienia ich genezy i przemian, jakim uległy. Nie można określić jej funkcjonowania poza kontekstem ewolucji;

c) wszystkie instytucje są z sobą ściśle powiązane, tworząc jeden system społeczny,

d) każda instytucja wypełnia określone i sobie tylko właściwe funkcje.

10. System społeczny i podsystemy

Społeczeństwo nie jest organizmem jest bytem ponadorganicznym, składa się z części zwanych instytucjami, które grupują się w podsystemy, a te z kolei w system, np.:

• podsystem regulacyjny jest odpowiedzialny za stosunki systemu ze środowiskiem, utrzymując ich

wzajemną kompatybilność (środowisko systemu społecznego = środowisko społeczne + środowisko

przyrodnicze) => np. wojsko i policja.

• podsystem podtrzymywania zajmuje się wewnętrznymi sprawami danego systemu np. gospodarką, wzrostem dobrobytu ludności.

• podsystem dystrybucji => układ komunikacyjny wiążący dwa powyższe podsystemy.

11. Spencer jako prekursor funkcjonalizmu (pkt. 7,9,10)

- teoria instytucji => ich roli w życiu społecznym,

- teoria systemów i podsystemów.

12. Klasyfikacja społeczeństw i typologia społeczeństw. Społeczeństwa militarne i społeczeństwa industrialne

Dwa podziały społeczeństwa :

a) klasyfikacja oparta na podstawowych założeniach ewolucjonizmu => od prostych do złożonych, czyli przekształcenie „małego prostego agregatu" (grupa w której nie istnieją żadne podgrupy) w „szerszy agregat" (społeczeństwo złożone podwójnie, potrójnie, itd. w którym występuje dużo ośrodków kierowniczych, czyli dużo podgrup).

b} typologia => dwa typy społeczeństw :

• typ militarny - oparty na działaniach wymuszonych, czyli systemie regulacyjnym, dyscyplinie i centralizacji władzy. Ma najczęściej miejsce w sytuacjach zagrożenia, napięć społecznych

• typ industrialny - oparty na systemie podtrzymania, czyli produkcji, demokracji oraz akceptacji

różnorodności. Praca zostaje zastąpiona przez twórczość.

13. Oddziaływanie Spencera na socjologię inną niż funkcjonalna

• duży wpływ na Durkheima, który zajmował się problemem jak człowiek pierwotny stał się człowiekiem współczesnym (problematykę tą jako pierwszy sformułował Spencer w języku ewolucjonistycznym) oraz wczesną socjologię amerykańską.

Był prekursorem jako :

- klasyk ewolucjonizmu, a tym samym wszystkich jego odgałęzień i kontynuacji:

- ukształtował słownictwo socjologiczne:

- miał wpływ na antropologię brytyjską (Radclfffe-Brown, Evans-Pritchard) oraz na neoewolucjonizm.

P S Y C H O L O G I Z M I S O C J O L O G I Z M

1. Pojęcie psychologizmu w naukach społecznych

Psychologizm • pogląd na ujęcie zjawisk społecznych, według którego stosunki społeczne są w pełni uzależnione od psychicznego wyposażenia jednostek. Jest to pogląd antyewolucjonistyczny i antyintelektualistyczny (jednostki opierają swoje działania na emocjach). Jest to orientacja pozytywistyczna powstała na gruncie ewolucjonizmu poprzez jego częściowe lub całkowite zaprzeczenie.

Osobliwości psychologizmu :

a) pozytywizm - kierunki psychologistyczne pozostały na gruncie pozytywistycznej filozofii nauki;

b) odwrót od ewolucjonizmu - np. spadek zainteresowań, dynamiką społeczną;

c) socjologiczny nominalizm - psychologizm był orientacją indywidualistyczna, czy też nominalistyczną -

zainteresowanie cechami psychicznymi jednostek jako punktem wyjścia do opisu społeczeństwa:

d) założenie o cechach psychicznych wcześniejszych od Interakcji społecznej;

e) antyintelektualizm - koncentracja uwagi na nieświadomych procesach psychicznych.

Przykłady :

a) Gustaw le Bon (1841-1931) - Autor: „Psychologia tłumu” (1895),

G. le Bon jako pierwszy sformułował psychosocjologiczną teorię dotyczącą „psychiki tłumu”, według której obserwacja zachowania się tłumów stanowi klucz do wyjaśnienia wszelkich zjawisk społecznych => jednostka ⁺ tłum = generacja nowych zachowań, własnych jedynie tej sytuacji.

b) Zygmunt Freud (1856-1939) - Autor wielu prac; prace o implikacjach socjologicznych : „Totem i tabu” (1913), „Psychologia zbiorowości i analiza ego" (1920), „Przyszłość pewnego złudzenia" (1927), „Kultura jako źródło cierpień" (1930), „Mojżesz i monoteizm" (1939).

Twórca psychoanalizy.

KONCEPCJA OSOBOWOŚCI Z. FREUDA :

Człowiek jest z natury istotą zła, jego życie jest walką o zaspokojenie popędów. Instynkty ludzkie są nie usuwalne i niezmienne, zawarta zaś w nich energia jest wielkością stałą.

STRUKTURA OSOBOWOŚCI:

* ID - z natury zła aktywna warstwa najgłębsza zawierająca wiązkę popędów skierowanych na zewnątrz, niczym nie różni człowieka od zwierząt: jest dana od razu przy narodzinach; ID napotyka w świecie zewnętrznym na opór, jest skazana na rywalizację;

* LIBIDO - energia dla ID, od szybkości jej wyczerpania zależy długość ludzkiego życia;

* EGO - (JAŹŃ) - warstwa ochronna na około ID powstrzymująca od działania w przypadkach określonych na podstawie bezpośredniego doświadczenia w przeszłości - występuje także u zwierząt - hamuje realizację popędów w momentach, kiedy jest to niebezpieczne lub skazane na niepowodzenie,

* SUPEREGO - warstwa hamująca działanie zmierzające do realizacji popędów wynikająca z uwarunkowań społecznych - ponieważ człowiek żyje nie tylko w świecie przyrodniczym, lecz w świecie cywilizacji - kultury - sztucznie przez niego wytworzonym; Jest zależna od środowiska w jakim jest tworzona.

EGO i SUPEREGO są uwewnętrznione przez dziecko w procesie wychowania - wg Freuda w wieku do 3 lat - i pozostają w osobowości „najgłębiej” - wszystkie normy uwewnętrznione w wieku starszym zachowują się jedynie na powierzchni osobowości. Wraz z wiekiem może nastąpić bunt przeciw normom uwewnętrznionym w dzieciństwie, ale pod koniec życia, kiedy człowiek zaczyna się czuć źle - jest zagubiony itd. bardzo często wraca do okresu dzieciństwa i najwcześniejsze superego jest przyjmowane ponownie.

Nie należy za wszelką cenę badać całości istoty człowieczeństwa - każda dyscyplina naukowa poprzez badanie swego określonego wycinka dodaje do wiedzy ogólnej nowe wiadomości.

Freud - Jeden z pierwszych badaczy natury TABU społecznego - systemu zakazów kategorycznych uwewnętrznionych w superego.

Teoria kultury (cywilizacji) Freuda :

Jest to rozciągnięcie na prawach analogii wniosków na temat mikrokosmosu - jednostki na makrokosmos - społeczeństwo

c) Vilfredo Pareto (1848-1923) - Autor : „Kurs ekonomii politycznej" (1896-1897): „System socjologiczny" (1902-1903), „Generalny traktat socjologiczny" (1915-1916)

Stworzył totalną krytykę koncepcji leżących u podstaw mieszczańskiej demokracji, czyli dokonał refutacji (obalenie argumentów, dowodów strony przeciwnej) koncepcji człowieka racjonalnego, lub przynajmniej zdolnego do stania się racjonalnym oraz koncepcji społeczeństwa znajdującego się na drodze nieprzerwanego postępu. Wprowadza szereg pojęć do języka socjologii - pojęcia systemu, równowagi społecznej (pojęcia funkcjonalizmu), elity.

Stworzył „teorię czynności pozalogicznych" : wg której niezmienna natura ludzka jest źródłem irracjonalnych czynników będących częścią psychologicznych aspektów życia społecznego.

Wyróżnił w niej następujące czynności:

- czynności pozalogiczne,

- rezydua - „reszta" w życiu społecznym nie podlegająca dyktatowi myślenia logiczno-eksperymentalnemu;

- derywacje - to co w zjawiskach społecznych najbardziej zmienne.

ELIT TEORIA, koncepcja socjol., kładąca nacisk na hierarchiczny charakter → zróżnicowania społecznego i podkreślająca ważność podziału społeczeństw ludzkich na 2 grupy: elitę rządzącą i masy rządzone; pierwsza jest zawsze mniej liczna, ale monopolizuje władzę i korzysta z przywilejów społ.; druga, nieporównanie liczniejsza, z reguły pozbawiona udziału we władzy, jest rządzona i kierowana przez pierwszą. W ujęciu teorii elit zmiany w składzie elity panujących (rządzących) i ich cyrkulacja stanowi jeden z gł. czynników rozwoju społ. lub nawet (w wersji skrajnej) czynnik podstawowy; historia w tym ujęciu jest procesem nieustającej walki o władzę, procesem krążenia elit i wypierania elit starszych przez elity nowo powstające. Koncepcje zbliżone do teorii elit występują w dziełach filozofów i pisarzy staroż. (np. niektórych sofistów i Platona). Są również obecne w rozważaniach wszystkich wybitnych filozofów polityki, np. w traktatach o wychowaniu dobrego władcy (m.in. Tomasz z Akwinu, Erazm z Rotterdamu, N. Machiavelli), w teoriach uzasadniających rolę grup przywódczych (m.in. teoria konserwatywna wskazująca na zadania arystokracji). We współcz. socjologii teorię elit zapoczątkował i upowszechnił V. Pareto. W socjologii i politologii można wyróżnić 2 gł. typy teorii elit: 1) koncepcje o charakterze ideologiczno-normatywnym, opierające się na → elitaryzmie i postulujące władzę elity jako najdoskonalszy typ ładu społ.; elementy koncepcji tego typu występują m.in. w ideologiach faszyst. i technokratycznych; 2) koncepcje systematyczne, które traktują badania nad elitami, ich składem i dynamiką jako jeden z kierunków i jedno z gł. zagadnień socjologii stosunków polit.; występują m.in. u M. Webera, H. Lasswella, C. Meriama, C.W. Millsa, M. Duvergera.

C.W. MILLS Elita władzy, Warszawa 1961; W. WESOŁOWSKI Socjologia i społeczeństwo, Warszawa 1985.

2. Socjologizm jako reakcja na psychologizm. Socjologizm jako kierunek filozoficzny i kierunek socjologiczny.

SOCJOLOGIZM [łac.-gr.], nurt teoret. i metodol. rozwijający się od końca XIX w., głoszący, że społeczeństwo stanowi rzeczywistość swoistą, która nie może być wyjaśniona za pomocą innych nauk niż socjologia; uznawał socjologię za najważniejszą z nauk humanist., zdolną do dokonania w nich zasadniczego postępu (również w filozofii); znalazł wyraz w poglądach É. Durkheima i jego szkoły.

Tezy socjologizmu :

1. społeczeństwo jest swoistą rzeczywistością różną od rzeczywistości materialnej i rzeczywistości

psychologicznej. Jest „sui generis", czyli bytem samym dla siebie;

2. rzeczywistość społeczna jest podstawową sferą życia każdego człowieka i jednostek. Jednostki kształtowane

są w sposób egzogenny. Wg socjologizmu kultura jest faktem społecznym.

3. Emile Durkheim (1858-1917) . Podstawowe idee i dzieła, autor : „O społecznym podziale pracy" (1893);

• „Zasady metody socjologicznej" (1895), „Samobójstwo" (1897) nt. anomii; „Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii"(1912).

• Profesor uniwersytetu w Bordeaux (od 1887 r. kierownik pierwszej we Francji katedry socjologii) i od

1906 profesor na Sorbonie. Twórca tzw. „francuskiej szkoły socjologii" oraz wydawca pierwszego pisma socjologicznego we Francji „L'Annee Sociologique".

4. Durkheimowska metodologia socjologii:

a) identyfikacja faktów społecznych,

Fakty społeczne - dyrektywy, o tym jak należy się zachowywać (normy społeczne).

Cechy faktów społecznych :

• zewnętrzne w stosunku do jednostki żyjącej w społeczeństwie (normy społeczne obowiązują zanim jednostka pojawi się i będą istniały kiedy odejdzie). Fakty społeczne wywierają przymus na jednostkę;

• nie są wymyślone przez jednostkę;

• nie muszą być jednak odczuwane jako przymus, jednostka może mieć je zintemalizowane jako coś normalnego w jej świecie, przez to nie dostrzegając przymusowego charakteru norm społecznych (im wyższe wykształcenie tym występuje mniejsza percepcja norm jako przymusu), mimo to normy mają charakter przymusowy, zmienianie faktów społecznych (norm) niesie w sobie ryzyko.

b) metody badania faktów społecznych : trzeba badać tak jak rzeczy bez wstępnych założeń.

Typy zasad metodologicznych (zasady obserwowania faktów społecznych) :

- są one zewnętrzne w stosunku do badacza;

- należy je traktować jak rzeczy („sui generis") - podejście naturalistyczno-pozytywistyczne:

- należy dokonać rozróżnienia na fakty społeczne patologiczne i fakty społeczne normalne;

- należy ustalić czy występują jakieś stale regularności >» powielanie jakiś wzorów, w ten sposób można

określić, ze społeczeństwo jest normalne, czyli zdrowe,

- społeczeństwo chore to społeczeństwo, w którym występuje zakłócenie regularności =>

Aby określić w jakim stanie znajduje się dane społeczeństwo należy zastosować metody statystyczne; patologia nie jest czymś normalnym.

c) metody wyjaśniania faktów społecznych :

Dwie idee wyjaśniania faktów społecznych :

Fakty społeczne mogą być wyjaśniane tylko przez inne fakty społeczne, a nie przez fakty indywidualne (jednostkowe).

Wyjaśnienie genetyczne (preferowane przez ewolucjonizm) - wyjaśnienie poprzez znalezienie społecznych przyczyn faktu społecznego.

Wyjaśnienie funkcjonalne (teleologiczne) - celowościowe - wyjaśnienie poprzez wskazanie konsekwencji lub celu faktu społecznego. Durkheim rozumiał termin funkcja jako zaspokajanie całości potrzeb społecznych.

5. Organizacja społeczeństwa:

Dwa typy „solidarności społecznej" , solidarność społeczna (wymiennie więź społeczna) :

a) solidarność mechaniczna - solidarność podobieństwa - reprezentuje ją społeczeństwo tradycyjne - grupy społeczne, w których jednostki żyją są takie same, w takim przypadku jednostki różnią się od siebie w znikomym stopniu, występuje brak zróżnicowania społecznego, -społeczeństwa takie są spójne, bo nie ma w nich podziałów => odczuwanie podobnych emocji, „ przywiązanie do identycznych, wartości, internalizacja tych samych rzeczy jako swoistych.

b) solidarność organiczna - reprezentuje ją społeczeństwo nowoczesne - jednostki różnią się od siebie ze względu na podział pracy, czyli dokonując społecznego podziału pracy między siebie uzupełniają się.

6. Problematyka świadomości zbiorowej i jej badania :

Świadomość zbiorowa (dusza zbiorowa) - całość wierzeń i uczuć wspólnych przeciętnym członkom danego społeczeństwa

1. świadomość zbiorowa w różnych typach społeczeństwa :

Społeczeństwo tradycyjne - świadomość zbiorowa dominuje nad świadomościami indywidualnymi (ludzka tożsamość zdegradowana jest do tożsamości grupy), czyli świadomość zbiorowa zajmuje znaczną część świadomości indywidualnej, jest bardzo silna oraz występuje silny nacisk ze strony grupy na przestrzeganie je; zasad, pod groźbą surowych kar (np. ostracyzmu lub śmierci);

Społeczeństwo nowoczesne - solidarność zbiorowa jest odwrotnością solidarności społeczeństwa tradycyjnego, posiada małą siłę oddziaływania, nie reguluje wszystkich zachowań w grupie i nie karze za wszystko, lecz wystąpienie jej kryzysu lub braku prowadzi do anomii . „ Ja jestem sobą, posiadam własną tożsamość”

2. wskaźnik rodzajów świadomości zbiorowej;

Świadomość zbiorową należy badać w konwencji „sui generis", czyli jako rzeczy, starając się jak najbardziej je obiektywizować, do tego celu najbardziej nadają się systemy prawne.

Ujęcie socjologiczne przestępstwa i kary - przestępstwo to pogwałcenie prawa, natomiast kara / to coś co odstrasza od jego popełnienia. Wg Durkheima kara służy usatysfakcjonowaniu zbiorowej świadomości społeczeństwa, czyli służy odbudowaniu przekonania do wartości swoich norm (moment popełnienia przestępstwa wiarę tą podłamuje).

Prawo restrykcyjne jako wskaźnik społeczeństwa o silnej więzi społecznej - prawo ujawniające oraz surowo karzące przestępstwa.

Prawo restytutywne jako wskaźnik społeczeństwa nowoczesnego - poszukuje rozwiązań w /jaki sposób regulować stosunki społeczne, np. poprzez prawo handlowe, konstytucję, dąży do ułatwienia kontaktów i komunikacji między jednostkami, reguluje działania zachodzące między jednostkami.

7. Anomia jako zjawisko psychiczne i społeczne. Idee durkheimowskie i późniejsze

„Pojęcie anomii w pierwotnym ujęciu Durkheima odnosi się do stanu względnego zaniku norm w społeczeństwie czy grupie.

ANOMIA wg Roberta McIVERA: oznacza stan świadomości człowieka wykorzenionego moralnie, który zamiast norm posiada już tylko chaotyczne popędy, który został pozbawiony poczucia ciągłości, wspólnoty, zobowiązania. Anomia jest stanem świadomości, w którym poczucie więzi społecznej człowieka - źródło jego morale - zostało załamane, albo śmiertelnie osłabione.

Psychologiczne pojęcie anomii posiada określony odnośnik, że dotyczy ono możliwych do zidentyfikowania „stanów świadomości” poszczególnych jednostek.

W socjologicznym ujęciu anomii zakłada się, iż znaczące środowisko człowieka da się z pożytkiem przedstawić jako obejmujące, z jednej strony strukturę kulturową, a z drugiej społeczną. Przyjmuje się w nim, że jakkolwiek blisko zjawiska owe są powiązane, do celów analizy muszą zostać oddzielone, zanim połączy się je z powrotem. Strukturę kulturową można zdefiniować jako zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych członkom określonego społeczeństwa czy grupy. Przez strukturę społeczna rozumie się zorganizowany zespół społecznych zależności, w który uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa czy grupy.

Zwykła anomia odnosi się do stanu zamieszania w grupie czy społeczeństwie, w których istnieje konflikt systemów wartości, co powoduje pewien niepokój i poczucie oderwania od grupy, anomia ostra dotyczy degeneracji, a w ostateczności rozpadu systemów wartości, co prowadzi do silnych

S k a l a a n o m i i w g L e o S RO L E'A

1. przekonania o obojętności przywódców społeczności lokalnej wobec potrzeb ludzi,

2. przekonania, ze niewiele da się osiągnąć w społeczeństwie, którego funkcjonowanie postrzegane jest jako

zasadniczo niemożliwe do przewidzenia i chaotyczne,

3. przekonania, iż zrealizowanie celów życiowych jest raczej niemożliwe,

4. poczucie bezsensu,

5. przekonanie, że jeśli idzie o społeczne i psychologiczne wsparcie, to człowiek nie może liczyć na własnych

przyjaciół

Subiektywne jak i obiektywne ujęcie anomii prowadzi do oczywistego nakazu, by badania empiryczne nad jej źródłami zajmowały się jednocześnie wzajemnym oddziaływaniem tych dwu rodzajów składników.

Szczególny charakter doktryny kulturowej /motyw sukcesu/ jest dwojaki:

- po pierwsze - dążenie do sukcesu nie polega wyłącznie na tym, że jednostki kierują się popędem posiadania

zakorzenionym akurat w ludzkiej naturze; jest ono określonym społecznie oczekiwaniem.

- po drugie - oczekiwanie to uznawane jest za odpowiednie dla każdego, bez względu na sytuację wyjściową czy

pozycję społeczną.

Sukces lub porażka zależą całkowicie od cech własnych człowieka. Groźba porażki motywuje znaczną liczbę ludzi do użycia metod, które zapowiadają sukces poza prawem czy obyczajami. Moralne zobowiązanie do sukcesu popycha więc do osiągnięć uczciwymi środkami, podłymi - jeśli konieczne. Skrajny nacisk kulturowy na sukces osłabia konformizm wobec instytucjonalnie zalecanych sposobów zdążania do tego celu.

Proces demoralizacji - proces w którym normy zostają pozbawione władzy regulowania zachowań, i dochodzi do anomii w aspekcie normatywnym.

Trzy schematy oceny wg Hymana:

1/ schemat optymizmu co do szans na wybicie się w zawodzie w ogóle, optymizmu rosnącego na każdym

kolejnym wyższym szczeblu tej skromnej hierarchii zawodowej;

2/ pojawia się przy szacunku szans istniejących we własnym miejscu pracy badanych. Im wyższy jest szczebel

zawodowy, tym większy jest odsetek osób przekonanych, ze szansę na awans w ich miejscu pracy są spore lub

nienajgorsze;

3/ różnicuje poglądy czarnych i białych pracowników jako zbiorowości. Biali nie dostrzegają wielkiej różnicy

między perspektywami w zawodzie w ogóle, a w ich własnym miejscu pracy.

Za źródło szczególnej presji w kierunku zachowań dewiacyjnych uważa się rozbieżność pomiędzy wzbudzonymi przez kulturę wysokimi aspiracjami a społecznie ustrukturowanymi przeszkodami na drodze do ich realizacji.

Pierwsza formę zachowań dewiacyjnych określono jako innowację , chodzi tutaj o odrzucenie praktyk instytucjonalnych przy jednoczesnym zachowaniu celów kulturowych.

Dwa argumenty Cohena:

1) teoria anomii ma opisywać pewne, ale nie wszystkie rodzaje zachowań dewiacyjnych, określane zazwyczaj jako przestępcze.

2) teoria struktury społecznej i anomii nie uwzględnia nieutylitarnego charakteru dużej części zachowań realizowanych w grupach przestępczych.

Całkowity negatywizm da się zinterpretować bez konieczności włączenia do teorii nowych, skonstruowanych ad hoc zmiennych - jako trwałe odrzucenie autorytetów unaoczniających przeciwstawienie uprawomocnionych aspiracji kulturowych l ograniczonych społecznie możliwości ich realizacji.

Pewni ludzie, ze względu na swą obiektywnie upośledzoną pozycję w grupie, a także ze względu na szczególny układ osobowościowy w większym stopniu niż inni podlegają napięciom wynikłym z rozbieżność; między celami kulturowymi a skutecznym dostępem do ich realizacji. W rezultacie są oni bardziej podatni na dewiacje. Anomia oraz rosnące nasilenie zachowań dewiacyjnych współdziałają w dynamicznym procesie społecznym i kulturowym, współdziałanie to przynosi skumulowane, zabójcze dla struktury normatywnej konsekwencje, o ile się me pojawią przeciwdziałające mechanizmy kontroli.

Teoria struktury społecznej i anomii nie odnosi się jedynie do tak szczególnego celu, jakim jest sukces finansowy oraz ograniczeń społecznych w dostępie do niego. Teorię tę zastosowano np. w wypadku interdyscyplinarnych badań naukowych, do badania zachowań związanych z masowym komunikowaniem czy odchyleń od religijnej ortodoksji Typologia zachowań dewiacyjnych nie ogranicza się bynajmniej do zachowań określanych zazwyczaj jako kryminalne lub przestępcze Wyraźny postęp w teorii przyniosła idee Parsona: chorobę w jednym z jej podstawowych aspektów „należy określić jako formę zachowania dewiacyjnego, i że elementy motywacji do zachowania dewiacyjnego wyrażane w roli chorego są pojęciowo bliskie elementom wyrażanym w inny sposób, włącznie z typami przymusowego konformizmu, które społecznie nie są określone jako dewiacje".

Zachowanie dewiacyjne musi być tożsame ze społeczną dysfunkcją, a ta z kolei z naruszaniem etycznego kodeksu.

Teoria anomii stanowi analizę różnego nasilenia i typów zachowań dewiacyjnych, a nie empiryczną generalizację, jakoby wszyscy ludzie poddani tym naciskom reagowali takimi zachowaniami.

WYDAJE SIĘ OCZYWISTE, ŻE :

1. rozpatrywana teoria dotyczy różnego rodzaju kulturowo wartościowanych celów, a nie tylko celu sukcesu finansowego, zanalizowanego tu gwoli ilustracji;

2. wyróżnia ona formy zachowań dewiacyjnych , bardzo odległe od tych, które stanowią naruszenie prawa;

3. zachowania dewiacyjne nie muszą być dysfunkcjonalne dla skutecznego działania i rozwoju grupy;

4. pojęcia dewiacji społecznej i społecznej dysfunkcji nie zawierają, ukrytych przesłanek etycznych;

5. alternatywne cele kulturowe stanowią podstawę stabilizacji systemów społecznych i kulturowych.

Rytualizm odnosi się do takiego schematu reakcji, w której normy instytucjonalne przestrzegane są niemal przymusowo, podczas gdy określone aspiracje kulturowe zostały odrzucone.

Wg BLAU'A, kiedy struktura sytuacji nie uśmierza lęku o status ani o zdolność do podołania zinstytucjonalizowanym oczekiwaniom, ludzie z tych organizacji reagują nadmiernym konformizmem.

Sytuacje zachęcające do konformizmu obejmują bądź uporczywą frustrację dążeń do silnie pożądanych celów, bądź powtarzającą się obserwację, że uzyskana nagroda nie jest współmierna do konformizmu.

Pojęcie nietolerancji dotyczy „nadmiaru" określonych cech postrzegania postaw i zachowań. Pojęcie osobowości nadmiernej sztywnej i pojęcie wzbudzonego społecznie zachowania rytualistycznego nie są tożsame, choć prawdopodobnie istnieje między nimi związek. Schemat wycofania polega na zasadniczym zarzuceniu zarówno cenionych uprzednio celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych praktyk wiodących do ich realizacji. Wycofanie występuje w odpowiedzi na ostrą anomię, tj. gwałtowne załamanie znanej i uznawanej struktury normatywnej i ustalonych stosunków społecznych, zwłaszcza, jeśli ludzie którzy znaleźli się w takiej sytuacji, uważają że będzie ona trwała bez końca. Anomia niepowodzenia, gdy Fortuna się odwraca i najwyraźniej odchodzi na dobre, anomia pomyślności, gdy los się uśmiecha i ze swego zwykłego statusu społecznego ludzie gwałtownie przesuwają się w górę.

Syndrom wycofania był znany od wieków pod nazwą acedla. Konflikt pomiędzy określonymi kulturowo celami a normami instytucjonalnymi stanowi. wedle rozpatrywanej teorii, jedno ze źródeł anomii. Wynikająca stąd anomia może jednak tylko poprzedzać pojawienie się nowych norm i te właśnie reakcję w typologii przystosowania nazywaliśmy buntem. Kiedy bunt obejmuje poważną część społeczeństwa, dostarcza potencjału rewolucyjnego, który przekształca strukturę - i normnatywną, i społeczną. Zróżnicowane naciski na członków pewnych grup, które skłaniają ich do zachowań dewiacyjnych, utrzymywać się jedynie tak długo, jak długo zasadniczo nie zmieni się struktura możliwości i cele kulturowe.

8. Durkheimowska koncepcja religii

Punktem wyjścia dla durkheimowskiej teorii religii i moralności była jego koncepcja świadomości

zbiorowej. Wg Durkheima religia jest sprawcą uspołecznienia człowieka, czyli wykreowania w jego umyśle

pozazmysłowego doświadczenia. Religia konstytuuje sferę sacrum znajdującą się poza sferą profanum, w obliczu której jednostki odczywają szacunek i lęk, nakazujący powściąganie popędów i zaspokajania niektórych potrzeb organizmu. W wyniku tego religia poprzez nakazy i zakazy zmusza człowieka do przekształcenia się ze zwierzęcia w człowieka.

Człowiek według Durkheima odznacza się wyjątkową dwoistością (homo duplex), która znajdowała zawsze wyraz w systemach religijnych, filozoficznych moralnych, itp., przedstawiających go jako istotę rozdartą pomiędzy duszę i ciało, zmysły i rozum, instynkt i świadomość.

9. Durkheim jako prekursor funkcjonalizmu

Durkheim jako organicysta, zakładał istnienie swoistych potrzeb „organizmu społecznego”, różnych od potrzeb poszczególnych członków tego społeczeństwa, które muszą być bezwzględnie zaspokajane. W postulacie badania tego założenia Durkheim jako pierwszy jasno formułuje postulat analizy funkcjonalnej, co czyni go prekursorem funkcjonalizmu.

10. Znaczenie Durkheima dla innych nurtów socjologii XX wieku

Największy wpływ z oczywistych przyczyn poglądy Durkheima miały we Francji, z uwagi na instytucjonalizację i hermetyczność szkoły francuskiej nie miały jednak większego wpływu na socjologię obcą Kontynuatorem Durkheima po II wojnie światowej byt Georges Gurvitch (1894-1965).

Największy chyba wpływ miał Durkheim na współczesny funkcjonalizm Radclirfa-Browna i Parsonsa, którzy wynieśli je do godności klasyki socjologii.

MARKSOWSKA FILOZOFIA CZŁOWIEKA I SOCJOLOGIA

1. Karol Marks (1818-1883). Podstawowe idee i dzieła, autor: „Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne" (1844); „Święta rodzina" (1845); „Ideologia niemiecka" (1846); „Kapitał" (1867, 1885-1849) - większość prac stworzonych wspólnie z Fryderykiem Engelsem.

2. Wczesne idee z zakresu filozofii człowieka :

a) postulat zniesienia filozofii:

Filozofia w dotychczasowej historii ludzkości dokonała niepotrzebnego podziału świata (dualizm świata) na realny i irracjonalny (bezrozumny). Marks głosił postulat stworzenia filozofii racjonalnej, mogącej odzwierciedlać rzeczywiste stosunki społeczne.

b) filozofia pozytywna, krytyczna i prometejska :

W przedmarksowskiej myśli społecznej występowały dwa typy filozofii :

- filozofia pozytywna - aprobująca istniejące stosunki społeczne, a przez to istniejącą organizację świata realnego (dokonywało się to niekoniecznie explicite) >» jest to przesłanka rozważań filozoficznych. Filozofia pozytywna jest filozofią racjonalną, lecz wg niej sam świat pozbawiony jest rozumności. Ta filozofia nie odpowiadała Marksowi, filozofia pozytywna = irracjonalna;

- filozofia krytyczna - nie zgadzająca się z panującymi stosunkami społecznymi, dokonująca ich krytyki z punktu widzenia rozumu. Marks popierał jej założenia, ale uważał ją za nie wystarczającą, proponując stworzenie filozofii prometejskiej - która pokazywałaby społeczeństwu kierunek dalszego rozwoju. Wg Marksa jedynym kierunkiem rozwoju społeczeństwa, dyktowanym przez filozofię prometejską, jest komunizm,

c) idea wolnej wspólnoty a idea równości :

Wolność jest najwyższą wartością, ważniejszą od równości, Marks jednak pojmuje ją w sposób antyliberalny, uważając ze wolność pojedynczego człowieka jest egoizmem, dlatego interesuje go

- wolność obywatelska - wolność uczestnictwa w kierowaniu sprawami publicznymi, udział w podejmowaniu decyzji publicznych.

• wolność społeczności - wolność od ograniczeń przyrody >» wspólnota jest wolna gdy w pełni opanowała przyrodę (jest to koncepcja oświeceniowa), ale także wolność od ograniczeń ze strony żywiołowych sił społecznych, nie kontrolowanych przez człowieka (np. kapitalizm - żelazne prawa gospodarki, a ludzie trybami bez wpływu na jego funkcjonowanie) => by być wolną, wspólnota musi zapanować nad tymi siłami, starać się podejmować decyzje o sobie. Wprowadza w tym miejscu idee gospodarki socjalistycznej w pełni sterowane), panującej nad wolnością obywatela => wspólnota nad jednostką = pełna kontrola jednostki,

- demokracja totalitarna - cała wspólnota ma prawo decyzji, prawa obywatelskie są uszanowane. przy czym decyzja wspólnoty dotyczy wszystkich i wszystkiego"

d) dynamika potrzeb ludzkich i jej konsekwencje socjologiczne.

Antropologia filozoficzna - dział filozofii zajmujący się człowiekiem, prowadzać rozważania na temat istoty człowieczeństwa (próba odpowiedzi na pytanie co do niej należy)

Idee :

• istota człowieka - człowiek jest istotą charakteryzującą się stała dynamiką potrzeb, tzw. nie możliwe jest pełne zaspokojenie potrzeb człowieka, zawsze pojawią się nowe Konsekwencją takiego podejścia dla socjologii jest stalą potrzeba zaspokajania tych potrzeb i kreacja nowych narzędzi zaspokajających nowe potrzeby.

• prawo postępującego rozwoju sił wytwórczych - stymulacja poprzez niezaspakajalność potrzeb i konieczność stałej potrzeby „budowania" nowych narzędzi.

3. Budowa społeczeństwa :

1. ekonomiczna formacja społeczeństwa,

Idea budowy społeczeństwa klasowego :

Idea ta opiera się na wskazaniu poszczególnych poziomów i związków między nimi.

I poziom - przyroda, czyli to co jest wykorzystywane w sensie gospodarczym => surowce oraz możliwości

zaspokajania ludzkich potrzeb.

II poziom - siły wytwórcze, czyli narzędzia.

I + II poziom = środki produkcji, czyli narzędzia + surowce

III poziom - stosunki produkcji, ludzie żyjąc w społecznościach działają wspólnie, nie pojedynczo, nawiązując z

sobą określone kontakty. Wyróżniamy typy :

a) typ: organizacja produkcji, czyli podział pracy, .

b) typ: stosunki klasowe => występuje w nich podział na role społeczne, właścicieli środków produkcji (klasa

• właścicieli środków produkcji) oraz pozostałych.

Stosunki produkcji- stosunki pomiędzy właścicielami a pracownikami,

I poziom + II poziom + III poziom = IV poziom => sposób produkcji, czyli ekonomiczna baza społeczna.

V poziom - instytucje polityczno-prawne :

- państwo (monopolista w użyciu przemocy),

- prawo (narzędzie wykonywania władzy).

VI poziom - formy świadomości społecznej: nauka (wszelka), filozofia, religia, ideologia.

V poziom + VI poziom = NADBUDOWA

BAZA + NADBUDOWA = EKONOMICZNA FORMACJA SPOŁECZEŃSTWA

b) wewnętrzna dynamika formacji.

Przyroda przynależna do społeczeństwa ulega ciągłym, dynamicznym przekształceniom wywoływanym ciągłą modyfikacją potrzeb społecznych, a przez to ulegają modyfikacji siły wytwórcze (narzędzia), czyli następuje rozwój technologii i dokonuje się stałe przekształcenie w stosunkach produkcji, sposobach organizacji pracy i w efekcie dochodzi do zmiany stosunków klasowych Cały ten proces spowodowany jest ciągle pojawiającymi się sprzecznościami i dążeniem do harmonizowania sił wytwórczych ze stosunkiem produkcji => ruch przekształceń odbywa się od sił wytwórczych w kierunku nadbudowy. Nadbudowa prędzej, czy później musi się dostosować do środków produkcji. Jest to model stale dynamiczny, nie do zatrzymania.

4. Struktura klasowa. Pojęcie interesu. Wewnętrzna dynamika klas społecznych

Struktura klasowa :

Cechy charakterystyczne :

• podział zbiorowości na właścicieli i resztę (nie posiadających). Dotyczy to wszystkich tzw. formacji

antagonistycznych. Marks dokonuje swojej analizy na podstawie społeczeństwa kapitalistycznego.

Pojęcie interesu : sytuacja społeczna najlepiej sprzyjająca zaspokajaniu potrzeb grupy.

Dwa rodzaje interesów (to co przynosi im korzyść):

• interes właścicieli (utrzymanie systemu ekonomicznego, sprawcy kontrrewolucji):

• interes tych, którzy nie są właścicielami /wykonawcy/ (dążenie do zmiany systemu, np. wywołania rewolucji).

Obiektywna sprzeczność interesów - (tzn., że ona jest bez względu na to, czy ludzie wiedzą, że ona jest, czy też

nie) niemożliwość ich pogodzenia, czyli obustronnej realizacji równocześnie => niemożność uzyskania

kompromisu.

Dynamika klas społecznych :

Klasy społeczne przechodzą przez stadia rozwojowe :

1. klasa robotnicza : (proletariat)

• zbiór jednostek mający wspólne, ważne społeczne cechy : jednostki, nie będące właścicielami środków

produkcji posiadają jako cechę wspólną chęć utrzymania się, zarobku poprzez sprzedaż własnej siły

roboczej;

• organizacja zbioru pojedynczych jednostek (stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne):

• świadomość zbiorowa, świadomość wspólnoty czyli świadomość wspólnej sytuacji ekonomiczno-społecznej:

- grupa społeczna, czyli klasa w sobie lub inaczej klasa dla siebie (Hegel); ;

5. Społeczeństwo jako proces :

a) następstwo sposobów produkcji,

Społeczeństwo ludzkie przechodzi przez różne etapy marszu, od jednego do drugiego sposobu

produkcji :

• wspólnota pierwotna - brak prywatnej własności środków produkcji; bardzo słabo rozwiniętych,

• stosunki niewolnicze :

• antyczny sposób produkcji - starożytna Grecja i Rzym (władanie przez indywidualnych posiadaczy),

• azjatycki sposób produkcji - Chiny i Egipt (państwo zarządcą),

• feudalny sposób produkcji; ziemia jako najważniejszy środek produkcji (własność ziemi)

• kapitalistyczny (burżuazyjny) sposób produkcji => obalenie drogą rewolucji

• socjalistyczny sposób produkcji - nawiązanie do wspólnoty, tzn., że nie będzie prywatnej własności środków produkcji, ale wyższy proces technologiczny.

b) dialektyka a ęwolucjonizm:

koncepcja marksowska to niewiele etapów pomiędzy którymi istnieją różne przejścia (przejścia tych

etapów są skokowe); problem ciągłości i nieciągłości. Jest to przeciwne teorii ewolucjonizmu.

c) rozwój a postęp

Teoria rozwoju społecznego - są to mechanizmy zmian następujących po sobie, które da się -wskazać poprzez

naukową koncepcję. Zmiany te ulegają kumulacji i podążają w wyraźnie określonym kierunku.

Teona postępu : jest to teoria filozoficzna nie naukowa, zakładająca, że zmiany zbliżają społeczeństwo do

pewnego ideału, zmiany te rządzone są przez pewne mechanizmy :

• stale rozwijające się siły wytwórcze, będące przyczyną stałego ruchu:

• walka klas.

Z punktu widzenia Marksa są one ważne. Uważał on, że odkrył on teorię rozwoju i że jest ona

pierwszą fazą postępu.

d) siły dynamizujące społeczeństwo (siły napędowe rozwoju społecznego) :

• postęp techniczny - wpływ zmian wytwórczych na całokształt życia społecznego:

• sposób produkcji - określony poziom sił wytwórczych + stosunki społeczne, w jakie wchodzą ludzie rozwijając produkcję materialną:

• walka klas.

e) socjalizm jako koniec „prehistorii” Historia społeczeństwa sama kieruje swoim losem.

Socjalizm jest „koniecznym” rezultatem procesu dziejowego (reminiscencje heglowskie). Marks nie był fatalistą, uważał jednak, ze socjalizm doprowadzi do usunięcia napięć społecznych właściwym swoim poprzednikom, doprowadzając do pełnej stabilności życia społeczno-ekonomicznego. Socjalizm w tym ujęciu był pewnym rodzajem typy idealnego.

6. Przykłady kontynuacji myśli Marksa w myśli socjologicznej :

a) szkoła frankfurcka

„Marksiści gabinetowi” lub „marksizm bez proletariatu”.

Jest to grupa niemieckich „uczonych” skupionych przy Instytucie Badań Społecznych założonym w 1923 roku we Frankfurcie nad Menem. Należeli do niego CarI Grünberg (1861-1940); Max Horkheimer (1895-1973) - twórca teorii krytycznej; Friedrich Pollock (1894-1970), próbowali interpretować kryzysy kapitalizmu.

b) KarI MANNHEIM (1893-1947) :

Przedstawiciel absolutnego historycyzmu. Twórca socjologii wiedzy, badacz ideologii. Profesor na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem,

Autor : „Socjologii wiedzy" (1930) => nauki społeczne uwarunkowane klasowo i społecznie nie mogą być obiektywne. Część jego teorii była antykomunistyczna.

c) współczesny strukturalizm :

Teoria strukturalistyczna - wiąże w sobie funkcjonalizm z teoria konfliktu i wymiany =» zmierzają one do wyjaśnienia rzeczywistości społecznej poprzez badanie relacji między jej tak lub inaczej wyróżnionymi częściami czy elementami.

PRZEŁOM ANTYNATURALISTYCZNY W HUMANISTYCE KOŃCA XIX l POCZĄTKU XX WIEKU

1. Humanistyka i przyrodoznawstwo przełomu XIX i XX wieku

Wiek XIX przynosi w myśli socjologicznej rozwój pozytywizmu, w którego ramach da się zamknąć wszystkich przedstawicieli tej nauki żyjących w tym wieku (COMTE, MARKS, SPENCER, itd.). Obok tego, że każdy z nich posiadał jakieś sobie własne poglądy łączyła ich charyzma jaką otaczali przyrodoznawstwo :

• zainteresowanie poznawcze na drodze empiryzmu, zainteresowanie rozwojem technologii:

• hołdowanie jednemu rodzajowi twórczości naukowej, uformowanej według wzorów nauk przyrodniczych;

paradygmat przyrodoznawstwa;

• poważanie dla nauki: naukowiec = przyrodoznawca.

Pod koniec XIX wieku zaczęto kwestionować paradygmat przyrodoznawczy, zastanawiając się czy humanistykę można wtłoczyć w ramy metodologii przyrodoznawczej. Rozpoczęty się dyskusje nad metodologiczną, samoświadomością, humanistyki (Niemcy). Dyskusje te doprowadziły do wyklarowania się stanowisk na temat istoty humanizmu :

a) jeżeli humanistyka chce być nauką, musi stosować się do wypracowanych przez przyrodoznawstwo wzorów,

b) humanistyka nie może postępować zgodnie ze wzorem nauk przyrodniczych, w związku z tym nie może

ubiegać się o status nauki (rezygnacja z prestiżu naukowca):

c) humanistyka jest nauką inną niż nauki przyrodoznawcze, a wynika to z charakterystyki problematyki jaką się

zajmuje - kierunek rewolucyjny, który doprowadził do przełomu antynaturalistycznego. Mimo dokonania tego wyczynu, jego twórcy uważali się za najlepszych pozytywistów, ponieważ pozytywizm to nurt nakazujący rezygnację z wszystkich z góry przyjętych założeń i dogmatów metodologicznych.

2. Wilhelm DILTHEY (1833-1911) i „nauki o duchu" : Przedstawiciel absolutnego historyzmu.

a) kontrowersje wokół filozofii społecznej i metodologii Dilthey'a :

Od roku 1883 DILTHEY był profesorem na uniwersytecie w Berlinie, prowadził tam studia nad Heglem. Comtem, Millem, Spencerem - krytyczne rozprawy na temat ich działalności oraz socjologii ze względu na ich pozytywistyczne implikacje => stosowanie tych samych metod co nauki przyrodnicze.

b) przedmiotowe odróżnienie nauk o duchu od przyrodoznawstwa

„Nauki o duchu” (nauki humanistyczne) - są według Dilthey'a naukami prawdziwymi, mimo swojej odmienności od nauk przyrodniczych Odmienność ta znajduje się w przedmiocie zainteresowania tych nauk. przedmiotem tym jest rzeczywistość dziejowo - społeczna, duchowa, - będąca podstawowym elementem dziejów i społeczeństwa obok ludzi i ich działań.

• humanistyka zajmuje się złożonymi układami, którymi są narody:

• posiada dwa różne podmioty badań => schematy wiedzy, a przez to kreuje w sobie dwa typy nauk :

- o systemach kultury,

- o organizacji społecznej (np. socjologia)

- dyscypliny naukowe są zintegrowane przez antropologię (psychologię opisową),

- psychologia społeczna => człowiek jako podmiot i kreator rzeczywistości - podstawa humanistyki,

- możliwość stosowania introspekcji, jako wyróżnik lepszej pozycji nauk humanistycznych w stosunku do nauk

przyrodniczych,

- postulat rozumienia, a nie tylko wyjaśniania tak jak czyni to przyrodoznawstwo (wyjaśnienie - próba włączenia

problemu do szerszych ram, odwołanie się do szerszych zasad, poszukiwanie przyczyn. Ma ono charakter

genetyczny w naukach przyrodoznawczych) :

- interpretacja psychologiczna rozumienia, czyli badanie motywów ludzi,

- hermetyczne rozumienie => wiedza o interpretacji, czyli odczytywaniu znaczeń co działania ludzi

oznaczają.

• rozumienie w humanistyce - wiedza o systemie kulturowym, usytuowaniu poszczególnych

aspektów jednostkowych w szerszym kontekście. Brak poszukiwania przyczyn a poszukiwanie

konsekwencji. Nie sprawdza się w badaniu czynności intelektualnych,

• są. częściowo irracjonalne, poprzez brak poszukiwania praw ogólnych. Nie zawiera w sobie =>

twierdzeń o faktach, a twierdzenia wartościujące,

• humanistykę i przyrodoznawstwo różni wynik badań

3. Metodologiczne idee Wilhelma WINDELBANDA (1848-1915): Autor: „Geschichte und

Naturwissenschaft" (1894)

1. działalność ośrodka badenskiego :

b) metodologiczne odróżnienie humanistyki od przyrodoznawstwa. .

• nauki przyrodnicze - nauki uogólniające, ustalające prawa, czyli są to nauki nomotetyczne.

• nauki humanistyczne - nauki interpretujące fakty, zajmujące się konkretem, czyli są to nauki idiograficzne

4, Synteza proponowana przez Heinricha RICKETA (1863-1936) :

Autor : „Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft" (1899).

próba powiązania podejścia przedmiotowego i metodologicznego, RICKET był uczniem Windelbanda. Zaproponował dokonanie syntezy poglądów DILTHEY'A z poglądami WILDELBANDA

Według niego nauki można podzielić pod kątem metody na:

• generalizujące, (nauki przyrodnicze),

• indywidualizujące, (nauki historyczne),

oraz pod kątem przedmiotu na nauki (za Diltheyem):

- o kulturze,

- o naturze.

Po skrzyżowaniu tych podziałów uzyskujemy cztery ogólne typy nauk indywidualnych (historycznych):

- generalizujące o naturze (fizyka, chemia),

- generalizujące o kulturze (socjologia):

- indywidualizujące o naturze (geologia):

- indywidualizujące o kulturze (historia).

Nauki humanistyczne nie mają oceniać, a mają interpretować zjawiska i prezentować różne rozmaite światy, konstruując przedmiot badań ze względu na jego system wartości

b) problem „odniesienia do wartości"- pojęcie fundamentalne dla humanistyki XX w.

„odniesienie do wartości" - interpretacja zjawiska poprzez zestawienie go z systemem ideologicznym, w którym występuje we współczesnej humanistyce stawiamy problemy poprzez umieszczenie ich w ideowym kontekście.

Humanistyka nie powinna sądzić, ale brać pod uwag występujące w społeczeństwie sądy wartościujące. Humanistyka powinna zinterpretować różne wartościowania.

5. Pozytywistyczne i antypozytywistyczne wątki w weberowskiej metodologii nauk społecznych :

Max Weber (1864-1920) - szczegółowe informacje wykład następny.

a) idea wiedzy naukowej; ograniczanie zakresu nauki :

* obiektywność wiedzy naukowej - (podejście pozytywistyczne) nauka nie powinna szukać istoty rzeczy, dążyć

do zrozumienia głębokich przyczyn, które dałyby podstawy do praktycznego działania lub moralnego oddziaływania. Ludzka wiedza o świecie nie daje nam wiedzy umożliwiającej dokonywanie wyborów moralnych. Nauka to systematyzacja doświadczenia oraz ustalanie relacji przyczynowych pomiędzy elementami wykrytymi poprzez doświadczenie (ostatnie stwierdzenie świadczy o odejściu przez Webera od koncepcji Dilthey'a). Rzeczywistość w doświadczeniu jest ogromna i zróżnicowana, przez to wyłamuje się z teorii, będących uproszczeniem rzeczywistości. Z tego względu nauka jest z konieczności selektywna => badacz by odnieść sukces badawczy musi działać selektywnie, prezentujące zarazem różne wizje naukowe Nauka jest tylko pewnym aspektem świadomości społecznej, ustala ona tylko związki przyczynowe pomiędzy faktami poznanymi przez doświadczenie.

•„Nauka to nieskończony kalejdoskop różnych punktów widzenia na różne problemy .

b) niearbitralna relatywność wiedzy naukowej, relatywizm wiedzy - nie ma absolutnych standardów, jaki problem taki punkt widzenia.

Odrzucenie pojęcia kumulacji wiedzy - stwierdzenie braku postępu w starym rozumieniu => jedyny postęp to nowe obrazy świata, których powinno być jak najwięcej i które są bardziej lub mniej przydatne.

Przedmiot nauki - nie jest wyznaczany przez fakty, a wyznaczany jest przez problem (system wartości, nowe problemy) => zaistnienie nowego problemu kreuje nową naukę, przez to wiedza naukowa jest relatywna. W tej sytuacji badacz dobiera sobie punkt widzenia, interpretację oraz model świata i przez ten pryzmat własnej perspektywy dokonuje obserwacji => w ten sposób relatywność wiedzy jest niearbitralna. Te wszystkie wybory pomiędzy różnymi systemami wartości odnoszą się do dwóch wyborów: wyboru problemu i wyboru punktu widzenia.

Relatywność (nauka jest ograniczeniem)

• wybór problemu,

• wybór perspektywy

W modelu tym metodologia jest także niearbitralna, czyli jest standardem naukowości wyrażającym się swoją ponadkulturowością. Model ten nie oznacza => nauki pozbawionej dyscypliny, gdyż logika dowodu musi być traktowana intersubiektywnie.

c) sens postulatu „socjologii wolnej od wartościowania" :

• w badaniach socjologicznych uczeni powinni podporządkować się rygorowi naukowemu

(metodologicznemu), poprzez intersubiektywną logikę postępowania naukowego:

• w faktach społecznych nie występują normy moralne, w związku z tym naukowiec powinien prezentować

wyłącznie fakty a nie wartości >» jest to postulat powstrzymania się od przedstawiania, własnych poglądów

przez naukowców i nauczycieli.

Socjologia według Webera jest rozumiejącą (nie tylko opisuje fakty, ale chce zaznaczyć subiektywny sens działań ludzkich), ale ma być wolna od wartościowania.

d) pojęcia „typu przeciętnego" i „typu idealnego"; zadania socjologii :

Pojęcie „typu przeciętnego" : jest to ogólna prawidłowość (uogólnienia):

„Typy idealne" - (znaczenie techniczne) są (modelami) konstruktami metodologicznymi i pojęciowymi, przydatnymi w zrozumieniu konkretnych społecznych sytuacji. Czyli jest to typ „czysty”, nie posiadający naleciałości i zakłóceń.

Pojęcie „typu idealnego" : typ jest idealny w znaczeniu takim, że jest to wyostrzony, sztucznie czysty, przeracjonalizowany model, który wciela hipotetyczne przekonania badacza i który przez oczywistość swej krańcowości umożliwia badaczowi sprawdzenie owych przekonań oraz być może dostrzeżenie konieczności zbadania innych hipotez przez porównanie z rzeczywistością, którą miał wyjaśnić. Typ idealny służy jako wzorzec przykładany do obrazu jakiegoś zjawiska.

Przykłady :

• kapitalizm - nawiasem mówiąc głównym problemem Webera była próba odpowiedzenia na pytanie dlaczego kapitalizm powstał oraz dlaczego stało się to na zachodzie Europy?.

- feudalizm, itd.

Model przeracjonalizowany - model będący zaprzeczeniem ludzkiego działania, które jest racjonalne.

e) rodzaje typów idealnych :

Problemem interpretatorów Webera jest nie dookreślenie przez niego problemu interpretacji typów idealnych. Wynika stąd duża liczba stworzonych klasyfikacji.

- typy idealne rozumiane jako tzw. indywidua historyczne, czyli pojęcia odnoszące się do zjawisk ograniczonych przestrzennie i czasowo (kapitalizm nowożytny),

- typ idealny odnoszący się do zjawisk nie ograniczonych czasowo i przestrzennie (biurokracja i władza charyzmatyczna):

- typ idealny działania społecznego.

Wg A. von Scheltinga

- generalizujący typ idealny:

- indywidualizujący typ idealny=>

• indywiduum historyczne,

• zespół idei.

Wg. B. Pfistera :

- socjologiczne typy idealne,

- historyczne typy idealne

Wg. H. Oppenheimera ;

Są to wyłącznie pojęcia ogólne, nie różnicowane ze względów przedmiotowych, lecz w zależności od konkretnej funkcji jaką pełnia w badaniach.

f) Max Weber jako klasyk podejścia pozytywistycznego i podejścia antypozytywistycznego. (patrz wyżej i niżej)

Max Weber - reprezentant rewolucji antypozytywistycznej kładzie nacisk na to, że socjologia jest nauką rozumiejącą. Socjologia dąży do zrozumienia subiektywnego sensu ludzkich działań. Max Weber jako reprezentant pozytywizmu. Socjologia dyscypliną wolną od wartościowania.

WEBEROWSKA SOCJOLOGIA

1. Max Weber. Podstawowe idee i dzieła.

Max Weber „Etyka protestancka a duch kapitalizmu", Lublin, Test, 1992, przekład Jan Miźiński,

s. 200; Max Weber „ Szkice z socjologii religii", Warszawa, KiW, 1984, przekład Jerzy Prokopiuk i

Henryk Wandowski, s. 296.

Weber zajmował się szeroką problematyką społeczną, między innymi :

- socjologią, ogólną,

- problematyką metodologiczną;

- socjologią miasta (miasto europejskie jako szczególny rodzaj osadnictwa):

- socjologią religii,

- socjologią etniczności:

- socjologią polityki.

Idee :

- socjologia wolna od wartościowania (klasyk pozytywizmu):

- postulat dawania przez socjologie przyczynowych wyjaśnień pewnych zjawisk:

- typy idealne .

2. Działania i działania społeczne

- budowa analizy społeczeństwa od elementarnych cegiełek, istotny jest ich kształt, forma, taką cegiełką jest działanie (wszelkiego typu związki miedzy ludźmi, czynności) - przypisywanie subiektywnego sensu jakimś sekwencjom => działanie.

- intencjonalność działań (nie koniecznie musi być społeczna) - społeczne działanie bierze pod uwagę inne podmioty - nastawienie na inne osoby, inne wartości o charakterze intersubiektywnym.

3. Subiektywne rozumienie działania społecznego w kategoriach jednostkowych

Wg Webera normy społeczne, struktury społeczne, stosunki i instytucje (sui generis zbudowane z działań społecznych) są rzeczą wtórną w stosunku do jednostkowych działań będących podstawą socjologicznego zrozumienia świata -jednostki interpretują normy, wymogi społeczne oraz nadają im znaczenie strukturom i podtrzymują kontrolę. Działanie społeczne to przefiltrowanie przez mózg jednostki sui generis.

=> socjologia porządna - socjologia, która chce zrozumieć subiektywny sens ludzkich działań => socjologia rozumiejąca,

=> socjologia chce zrozumieć ludzkie działania, a nie je opisać.

4. Rozumienie działania i racjonalna analiza związków między środkami a celami

wczuwanie się - socjolog wczuwa się w działanie człowieka i stara się zrozumieć przez przyjęcie jego punktu

widzenia

rozumienie - przypisanie podmiotom działającym jakiejś motywacji, czyli chce dać przyczynowe wyjaśnienie ludzkiego działania.

działanie - pewien układ złożony z celów i środków (osiągnięcie czegoś - aby to coś osiągnąć -dobór środków) - typ idealny działania racjonalnego.

5. Typy działań społecznych (typologia) :

- zawiera w sobie próbę określenia do czego odnoszą się dane działania, na co są nastawione;

a) działania afektywne :

- motywowane uczuciami - wynikają bezpośrednio z uczuć ludzkich:

b) działania tradycyjne :

- wynikają z uczuć, uczuć utrwalonych, uformowanych, zamienionych w długotrwałe zwyczaje, tradycją danej zbiorowości (nie podejmujemy racjonalnej kalkulacji, działamy w ten czy inny sposób):

c) działania racjonalne :

- ludzie kalkulują, zastanawiają się nad tym jakie środki wybrać by osiągnąć dany cel.

6. Stosunki społeczne i instytucje. Weberowska „socjologia formalna"

=> stosunki społeczne - typ interakcji - wzajemnego oddziaływania pomiędzy ludźmi. => rodzaj interakcji =>

- szansa na jej kontynuowanie (wystąpienie prawdopodobieństwa trwałości interakcji),

- oczekiwanie kontynuacji interakcji (np kupowanie gazet w tym samym kiosku, codziennie przez wiele lat).

=> prawomocne porządki, zbiorowości społeczne, korporacje to metoda budowania z mniejszych kawałków czegoś większego, są to złożone konstrukcje oparte na indywidualnych działaniach ludzkich mających określony sens. Wszystko co istnieje w społeczeństwie w formie tymczasowe; narażone jest na pozbawienie przez ludzi klauzuli przestrzegania, a przez to może to doprowadzić do odrzucenia przez społeczeństwo sensu porządku społecznego.

Socjologia formalna to skomplikowany system pojęciowy, mający dać oparcie socjologii jako nauce.

7. „Pozytywna krytyka materializmu historycznego". Trzy porządki strukturalne.

Materializm historyczny - koncepcja stworzona przez Marksa i Engelsa. Weber uważał, ze materializm nie jest koncepcja trafną, lecz zawiera w sobie wiele idei wartych uwagi np.

• odrzucał => monokauzalizm - jednoprzyczynowość - wszystko co istnieje w świecie społecznym

uwarunkowane jest przez stosunki ekonomiczne, czyli wszystko da się sprowadza do gospodarki => motywował to tym. ze świat jest oparty na rożnych porządkach, które empirycznie mogą być związane ale jeżeli chodzi o ich istotę to są zupełnie różne

• krytyka modelu pojawienia się kapitalizmu u Marksa => wg Webera czynnikami wywołania

ducha kapitalizmu były przemiany świadomościowe, kultura, etyka protestancka

Weber przez cały czas próbował zgłębić przyczyny powstania kapitalizmu, przeprowadzał pod tym kątem badania gospodarki Palestyny. Egiptu, badał oddziaływanie religii na życie społeczne (rola kapłana).

a) trzy porządki strukturalne :

=> porządek polityczny:

=> porządek ekonomiczny;

=> porządek kulturowy.

Porządki te są niesprowadzalne do siebie, posiadają jednak empiryczne łączniki.

8. Dwa pojęcia władzy :

Władza to możliwość podporządkowania sobie zachowania innych osób (jest to zbyt szerokie rozumienie).

1. władza to możliwość wpływania na postępowanie innych. Ten typ władzy wywodzi się z konstelacji

interesów (np. władza, którą sprawuje jedna firma nad drugą lub bank nad wierzycielami) na formalnie

wolnym rynku.

2. Władza to panowanie wywodzące się z prawnych rządów. Rządy prawowite to rządy dające jednym prawo

rozkazywania (Jednostki te uważają, ze maja, takie prawo), drugim obowiązek posłuszeństwa (jednostki te

same uważają, ze mają obowiązek słuchać, czyli uznają, prawo tych poprzednich do panowania).

9. Istota pojęcia panowania. (pkt. 8 => wspólnota wyboru panujących i rządzonych). Weber utożsamiał

„panowanie” z „autorytatywną władzą rozkazodawczą”

10. Trzy typy panowania :

a) istota panowania charyzmatycznego :

Panowanie charyzmatyczne nie jest uzależnione od statusu obdarowanego charyzmą, może ujawnić się poprzez objawienie, w możliwości czynienia cudów, czy chociażby w czynach bohaterskich (Chrystus, Joanna d'Arc, itd.).

Charyzma istnieje dotąd, dokąd postrzegana jest przez otoczenie i jest przez nie respektowana, w momencie jej zaniku przyzwolenie na sprawowanie władzy zostaje cofnięte => ratunkiem jest jej instytucjonalizacja, ale wtedy nie jest to już charyzma.

b) istota panowania tradycyjnego (przywództwa tradycyjnego) :

Jest to jeden z najstarszych typów panowania, które odwołuje się do obyczajów i nie musi być zgodne z prawem. Charakteryzuje się :

• władcy dziedziczą swoja pozycję, czyli obyczaje mówią kto obejmie władzę.

• jest to przywództwo nie sprawdzające się w sytuacjach kryzysowych.

c) istota panowania legalnego :

Jest to działanie oparte na typie działania racjonalnego, opartego na zasadach prawnych (np. konstytucyjnych), określających szczegółowo prawa r obowiązki przywódcy W typie tym rządzą zasady, którym podporządkowany jest każdy - rządzący i rządzony

d) biurokratyczne i niebiurokratyczne panowanie legalne

Przykładem jest biurokracja (w rozumieniu częściowo patologicznym), czyli sposób administrowania państwem (Weber był jednym z najlepszych teoretyków tego zjawiska, reasumując teorie Hegla i Marksa oraz je rozszerzając np. na zjawisko biurokracji gospodarczej).

Najlepszym przykładem jednak jest prezydent i parlament ze swoją władzą, nie będącą władzą biurokratyczną. W tym ujęciu panowanie legalne to przywódca stojący na czele państwa , ale sprawujący władzę nie w sposób biurokratyczny.

11. Pojęcie partii politycznej

• Jest to organizacja, stowarzyszenie, które dąży do utrzymania bądź zdobycia władzy politycznej i państwowej, czyli je) celem jest zapewnienie swoim członkom wpływów na istniejący aparat władzy. Mogą one reprezentować interesy uwarunkowane „sytuacją klasową" lub „stanową" i stosownie do tego dobierać stronników.

12. Istota modelu klasowego. Dwie teorie klas społecznych :

Teoria ta jest elementem weberowskiej teorii stratyfikacji społecznej. Teoria klas społecznych w języku stratyfikacji społecznej sprowadzona jest do koncepcji zróżnicowania ekonomicznego, określonego przez zawód, wysokość dochody czy też wielkości bogactwa. Klasa społeczna jest kategorią służącą analizie dynamiki konfliktu społecznego i jego strukturalnych korzeni (obejmuje):

- porządek polityczny:

- porządek ekonomiczny, jako sprawca podziału społeczeństwa na klasy społeczne (grupy, które mają różne

źródła utrzymania i według tych źródeł dokonuje się ich stratyfikacja).

Teorie klas społecznych :

Klasa społeczna - ugrupowanie interesów wyłaniające się z pewnych warunków strukturalnych oraz które działają jako takie ugrupowania i powodują zmiany strukturalne.

Wg Webera <<klasą>> nazwiemy każdą grupę ludzi, znajdującą się w podobnym położeniu klasowym.

a) teoria uniwersalna (pozarynkowa teoria klas) :

• klasy społeczne istnieją wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z prywatną własnością zasadniczych

czynników produkcji, zwłaszcza rzeczowych środków produkcji i szans wykorzystania siły roboczej.

• struktura klasowa - element struktury ekonomiczne) każdego społeczeństwa, wyznaczający szansę danej klasy w dostępie do rynku pracy i dóbr.

• położenie klasowe - położenie ekonomiczne, zróżnicowane według źródeł dochodu. Wg Webera to „typowa szansa", zaopatrzenia w dobra, zewnętrznej pozycji życiowej, wewnętrznego losu życiowego, która wynika z rozmiaru i rodzaju władzy rozporządzania (lub jej braku) dobrami lub kwalifikacjami niezbędnymi dla wykonywania świadczeń i z określonego sposobu ich zastosowania w danym porządku gospodarczym dla uzyskania dochodów lub przychodów w naturze.

b) rynkowa teoria klas :

Klasy występują we wszystkich tych społeczeństwach, w których istnieją gospodarka towarowo-pieniężna, rynek towarów i pieniędzy oraz rynek pracy. Są to społeczeństwa kapitalistyczne.

Zgodnie z tą teoria, klasy kształtują się w pełni, a stosunki klasowe zaczynają odgrywać dominującą rolę w życiu społecznym, dopiero w gospodarce burżuazyjnej.

13. Istota modelu stanowego. Stany i klasy.

W obu teoriach klas Webera pojęciem korelatywnym i przeciwstawnym „klasie" jest „stan". W obu tych teoriach zakłada się, iż „położenie stanowe" jakiejś grupy ludzi jest wyznaczone przez szacunek społeczny. Weber dopuszcza posługiwanie się tymi pojęciami w opozycji do siebie. tworząc w ten sposób przeciwstawienie społeczeństwa klasowego ze stanowym.

• wymiar kulturowy - stany nie różnią się środkami utrzymania, ponieważ do istoty stanów nie należą sprawy własności. Ich podział dokonuje się na podstawie sposobów konsumpcji, czyli sposobu i stylu życia:

• położenie stanowe - typowy składnik życia ludzkiego, który uwarunkowany jest przez specyficzną,

pozytywną lub negatywną ocenę społeczną w kategoriach prestiżu. Treściowo prestiż stanowy znajduje zwykle wyraz w określonym „stylu życia", którego oczekuje się od wszystkich tych, którzy chcą należeć do danej grupy stanowej.

• podstawy zróżnicowania stanowego :

• przynależność klasowa - pewnego rodzaju styl życia uwarunkowany zasobami ekonomicznymi np.

Yuppi, lub sposób konsumpcji, związany z dostępem do władzy np. l sekretarz PZPR.

• przynależność stanowa => polski szlachcic zaściankowy.

• monopolizacja dóbr materialnych :

- związana ze sferą sacrum,

- związana z obrona, kraju (przysługuje np. tylko rycerzom)

• społeczeństwo stanowe - społeczeństwo monopolistyczne, w którym nie może pojawić się gospodarka kapitalistyczna, z uwagi na silną kontrolę społeczną przechodzenia pomiędzy stanami, blokującą inicjatywę jednostki.

14. Współczesne kontynuacje socjologii weberowskiej

Problemem twórczości Webera jest jej wielowątkowość i skomplikowanie, przez co nie stworzył on własnej szkoły, dlatego mimo charyzmy klasyka socjologii, mało naukowców podejmuje się kontynuować jego pracę.

- rozwój teorii stratyfikacji społecznej,

- typy idealne => metodologowie,

- idee socjologii rozumiejącej => socjologia humanistyczna,

- analiza procesu wypierania tradycjonalizmu przez racjonalizm => teoretycy modernizacji.

SOCJOLOGIA FORMALNA GEORGA SIMMELA

1. Georg Friedrich E. Simmel (1858-1918). Podstawowe idee i dzieła, Autor : „Filozofia pieniądza" (1900); „Socjologia" (1908), „Główne problemy psychologii" (1910), poza tym około 27 książek i niezliczoną ilość artykułów.

Jego idee ewoluowały od pozytywizmu przez neokantyzm do filozofii życia. Filozof kultury, etnograf, ekonomista, bardzo szeroki krąg zainteresowań.

2. „Pozytywistyczny kantyzm" Simmel'a :

a) Simmel jako „pozytywista" i „antypozytywista",

Idee Imanuela Kanta :

- człowiek zawdzięcza myślenie temu, że wyposażony jest w aprioryczne formy, w których lokuje dane doświadczalne np. czas i przestrzeń, w których z kolei lokujemy wszystkie pozostałe informacje. W tej sytuacji zachodzi stosunek pomiędzy wszystkim tym co postrzega człowiek, a innymi rzeczami ze świata zewnętrznego, jest to związek przyczynowy. Ludzkie myślenie wynika z wrażeń i byłoby chaotyczne gdyby nie było struktury apriorycznej. Koncepcja Kanta jest antypozytywistyczna.

b) biologiczne i socjologiczne podejście do kantyzmu.

Simmel chciał dokonać unaukowienia koncepcji Kanta, poprzez; złączenie z podejściem socjologicznym i biologicznym, dokonując następującego podziału' interpretacji uzależnień w odbiorze bodźców:

- wyposażenie naturalne (receptory) warunkuje w jakich formach myślimy (interpretacja biologiczna):

- grupy społeczne z jakimi człowiek jest związany warunkują to jak postrzega świat => patrzymy na świat oczami grupy, jest to wyposażenie wstępne do pełniejszej percepcji świata (interpretacja socjologiczna).

3. Postawa wobec nauk społecznych :

SimmeI przez całe swoje życie był naukowcem niesystematycznym, pisywał swoje eseje na rozmaite tematy i zamieszczał je w różnych pismach (amerykańskich, angielskich, francuskich, niemieckich, itd.). Spowodowane było to tym iż zajmował się wyłącznie tym co go osobiście interesowało. Doprowadziło to do jego kulturowego wyobcowania i alienacji, Zjawisko to było spotęgowane niechęcią, tworzenia precyzyjnych definicji przez Simmela. Mimo to SimmeI byt przywiązany do grupy zagadnień w których znajdowały się :

- problem tworzenia się związków społecznych => bycia w związku społecznym,

- problem podtrzymywania układów społecznych => dynamika układu społecznego,

- problem odbudowy stosunków społecznych.

• aspekt stosunku :

- stosunki między jednostkami oraz jednostką a zbiorowością.

a) sposób uprawiania socjologii :

SimmeI uprawiał socjologię w sposób eseistyczny

b) socjologia Simmela była łącznikiem między makrosocjologią a mikrosocjologią,

Interpretacja w samych stosunkach społecznych. Łącznikiem pomiędzy makro a mikrosocjologią jest psychologia.

c) socjologia Simmela łącznikiem między podejściem psychologicznym a socjologicznym :

SimmeI tworzy psychologię społeczną, dokonuje rozróżnienia pomiędzy procesami psychicznymi a treścią procesów psychicznych =>

- procesy psychiczne są domeną psychologii:

- treść procesów psychicznych (są, to formy uspołecznienia) to domena socjologii.

d) Simmel łącznikiem między socjologią europejską a wczesną socjologią amerykańską

Simmel w niektórych swoich pracach dotykał zagadnień socjologii amerykańskiej, takich jak problem jaźni, mikrosocjologii i psychologii społecznej łącząc ją z makrosocjologią europejska.

4. Działy socjologii :

Zadaniem socjologii jest śledzenie form uspołecznienia (tworzenie się związków społecznych) w skali mikro i makro w różnych miejscach i czasach.

1. socjologia ogólna i jej przedmiot - zajmuje się formami uspołecznienia w społeczeństwie ludzkim oraz

treścią życia społecznego, badanych dowolnymi metodami empirycznymi, których treść znajduje się w

różnych miejscach i czasach (SimmeI nie zajmował się ta formą socjologii):

2. socjologia czysta czyli formalna - zajmuje się wyabstrachowaniem z życia społecznego trwałej formy

stosunków społecznych oraz życia społecznego;

c) socjologia filozoficzna i jej zastosowania - zawiera w sobie dwa rodzaje badań :

- socjologię epistemiologiczna, (teoria poznania) dokonująca, analizy metod poznania, wyjaśniania pojęć:

- socjologię metafizyczną zakładającą, że to co realne nie wyczerpuje zakresu nowych zjawisk => socjologowie

powinni używać wyobraźni, w celu wykoncypowania możliwych acz nieodnalezionych form życia

społecznego.

5. Postulat budowy „socjologii czystej". Badanie „form społecznych".

Socjologia czysta - analiza typów procesów psychicznych w związku ze stosunkami społecznymi.

Pomija ona uwarunkownia historyczne (ahistorycyzm).

Formy stosunków społecznych (życia społecznego) uzależnione są od procesów psychicznych.

Socjologia formalna bada geometrię stosunków międzyludzkich.

Socjologia nometyczna zajmuje się formułowaniem praw,

Socjologia strukturalna zajmuje się stosunkami między ludźmi i grupami.

Socjologia powinna wiązać aspekt strukturalny z psychicznym.

6. Socjologia formalna jako analiza strukturalna. Badanie stosunków grupowych.

Socjologia formalna bada geometrię stosunków międzyludzkich.

- analiza struktur grupowych :

• liczba członków grupy >» liczebność grupy warunkuje zachodzenie określonych cech życia grupowego, np. analiza subtelności przekazu informacji w diadzie, triadzie i wielkiej grupie;

• szczegółowa analiza stosunków społecznych, np. podległości i nadrzędności;

• analiza tajnych stowarzyszeń

7. Konflikt jako czynnik integrujący zbiorowości społeczne :

a) wkład Simmela do socjologii konfliktu,

Socjologicznie pozytywny charakter konfliktu :

• może być czynnikiem integrującym, a zarazem przyczyniać się do zmiany społecznej, stymuluje rozwój

systemu kontroli społecznej;

• umożliwia integrację osobowości.

Socjologicznie negatywny charakter konfliktu :

• wieczne zagrożenie może doprowadzić do apatii, marazmu w życiu społecznym.

Konflikt symbolizuje wrodzone cechy „natury" ludzkiej => skłonność do opozycji, agresji, nienawiści i ukazuje cechy struktury społecznej >» sprzeczność interesu.

b) konflikt a typy struktury społecznej.

Konflikt społeczny w warunkach strukturalnych :

a) grupy sztywne => ideologia tych grup zakłada, że konflikt jest czymś złym i nie powinien mieć miejsca, w momencie pojawienia się zjawisk sprzeczności interesów i napięć strukturalnych, grupa je tłumi, poprzez zakaz ujawniania i istniejąca, silna kontrolę społeczna., następuje kumulacja napięć i sprzeczności, co doprowadza do konfliktu o sile rozbijającej ten system społeczny.

b) grupy elastyczne => ideologia grupowa zakłada realność konfliktu, przygotowując grupę do jego rozwiązania, czyli rozradowania napięć poprzez drobne, częste konflikty umożliwiające rozwiązanie na drodze pokojowej. Grupy te są przez to dynamiczne, stale zmienne przez co nie narażają się na zniszczenie

8. Współczesne kontynuacje socjologii simmelowskiej.

- Socjologia czysta, formalna jako taka :

• nurt socjologii formalnej w socjologii niemieckiej;

Rozwój socjologii konfliktu - Simmel obok Marksa jest klasykiem tej socjologii. Od 1950 roku następuje rozwój teorii modeli społecznych i socjologii konfliktu.

TWÓRCY SOCJOLOGII W HISTORII MYSLI SOCJOLOGICZNEJ

August Comte ( 1798-1857 ) jeden ze współtwórców pozytywizmu i osoba, która w 1838 r. wprowadziła do obiegu naukowego pojęcie socjologii ( po raz pierwszy użył jej w IV tomie Kursu filozofii pozytywnej ). Socjologię definiował jako naukę o strukturze społeczeństwa, prawach jego rozwoju i metodach jego badania.

Według A.Comte'a stworzenie socjologii jak nauki było niezbędne ze względów praktycznych i miało służyć stworzeniu programu przebudowy społeczeństwa zgodnie z założeniami pozytywizmu. Socjologia jako nauka w badaniu społeczeństw miała się posługiwać metodą historyczną, porównawczą oraz eksperymentem i obserwacją. Z teoretycznego punktu widzenia socjologia miała zajmować się porządkiem społecznym ( tą dziedziną była statyka społeczna lub teoria instytucji ) oraz teorią postępu ( ten zakres badań i dociekań był domeną dynamiki społecznej ). Poglądy Comte'a obejmowały takie kwestie jak: stworzenie nowej nauki - socjologii, naprawę społeczeństwa w oparciu o dorobek socjologii, badanie faktów społecznych za pomocą metod naukowych, analizę rozwoju umysłowego społeczeństwa przez pryzmat trzech stadiów ( teologicznego, metafizycznego i naukowego ), stworzenie organistycznej teorii społeczeństwa i problemy kontroli społecznej.

Herbert Spencer ( 1820-1903 ) przedmiotem jego zainteresowań były m.in. różne typy nauki spośród których wyodrębnił: wiedzę potoczną ( luźne twierdzenia o rzeczywistości ), naukową ( częściową systematyzację twierdzeń ) oraz filozoficzną ( pełna systematyzacja ). Analizując ontologiczne podstawy rzeczywistości zwrócił uwagę na wielofazowość i ewolucyjność jej rozwoju, która prowadziła do zwiększania się stanu równowagi ogólnego systemu. Mechanizmy tego procesu ewolucji przebiegały od niestabilności tego, co jednorodne, poprzez mnożenie skutków, specjalizację dzielących się części, równoważenie po dezintegrację jako zmierzanie w kierunku jednorodności. Istotę społeczeństwa ujmował w sposób organistyczny wyodrębniając trzy zasadnicze podsystemy: regulacyjny, podtrzymywania i dystrybucji. W socjologii znany jest z typologii społeczeństw militarnych ( prowadzących ustawiczne wojny ) i industrialnych ( pokojowych, przygotowujących się do kolejnej wojny ).

Max Weber ( 1864-1920 ) traktował socjologię jako naukę wolną od wartości, której celem jest przezwyciężenie pozytywistycznego naturalizmu i przyjęcie perspektywy historyzmu. Wskazał na ograniczoności jej zakresu, niearbitralność ( nierozstrzygalność ) relatywności ( względności ) wiedzy socjologicznej i innych nauk społecznych, przedstawił koncepcję racjonalizacji życia i racjonalizmu kultury zachodniej. Podjął pozytywną krytykę marksizmu m.in. odrzucając jego koncepcję praw historycznych i przyczynowości oraz traktowanie elementów ekonomicznych jako jednych z wielu czynników wpływających na przebieg zmian życia społecznego. Główną dziedziną badań Webera były działania społeczne, omówił zjawisko

odczarowania świata, metodologiczną koncepcję typu idealnego, oraz podjął szereg rozważań dotyczących

etyki protestanckiej.

Emil Durkheim ( 1858-1917 ) przedstawiciel socjologizmu, którego zasadniczym celem badań było określenie relacji między jednostką a społeczeństwem oraz elementów je integrujących ( spajających ). W swojej socjologii postulował, aby fakty społeczne traktować i badać jako rzeczy, uznać społeczeństwo jako rzeczywistość zewnętrzną w stosunku do jednostek i nieredukowalną do nich, a socjologię jako naukę autonomiczną. Przedstawił koncepcję wyobrażeń zbiorowych, duszy zbiorowej, świadomości kolektywnej i człowieka

rozdwojonego ( homo duplex ). Prowadził studia nad solidarnością mechaniczną ( problem łączenia się ludzi ze względu na ich podobieństwa ) i organiczną ( stosunki społeczne oparte na wzajemnym wsparciu i współzależności ) oraz zachowaniami suicydalnymi ( samobójstwami ).

Georg Friedrich Eduard Simmel ( 1858-1918 ) współtwórca socjologii formalnej („czystej”) i badacz różnorodnych wzorów stosunków społecznych, form ludzkiego zachowania, struktur społecznych oraz cech społecznych jednostek i ich uwarunkowań ( traktował społeczeństwo jako skomplikowaną pajęczynę wielokrotnych, wzajemnych relacji pomiędzy jednostkami, które pozostają ze sobą w ciągłej interakcji ). Jest uważany za jednego z prekursorów analiz integracyjnych funkcji konfliktu, jego aspektów regulacyjnych i konfrontacyjnych oraz zjawiska „obcego” ( jednostki, która śladowo angażuje się w życie grupy i nie jest w pełni akceptowana ), a także koncepcji grup sztywnych i elastycznych.

Robert King Merton ( 1910- ) przedstawiciel funkcjonalizmu w socjologii badający problemy związane z funkcjonowaniem i pojawianiem się instytucji oraz organizacji biurokratycznych. Obok tych badań przedmiotem jego zainteresowania jest dewiacja społeczna, zjawisko anomii i sposoby adaptacji do niej oraz postulaty budowy w socjologii teorii średniego zasięgu.

Charles Wright Mills ( 1916-1962 ) amerykański socjolog zajmujący się problemami władzy i jej nierównomiernym podziałem, nierównościami i konfliktami społecznymi, elitami i masami „szarych ludzi”, funkcjonującymi i kreowanymi stereotypami władzy. Przedmiotem jego analiz była klasa średnia.

Georg Herbert Mead ( 1863-1931 ) przedstawiciel behawioryzmu społecznego w socjologii, który początkowo przedmiotem swoich badań uczynił jaźń kształtowaną podczas interakcji. Uważał, że rozwój osobowości jednostki dokonuje się w fazie zabawy ( podejmowania, odgrywania i naśladowania społecznych ról konkretnych osób ) oraz w fazie gry ( następuje generalizacja postaw innych ludzi, dostosowanie własnych działań do grupy oraz kształtuje świadomość społeczna ). Kolejnymi problemami jego badań były kwestie związane z kontrolą (jednostki nad sobą, społeczeństwa nad własnym rozwojem i środowiskiem społecznym), komunikowaniem i przedmiotami społecznymi (przypisywanymi im określonych znaczeń i treści przez członków danej zbiorowości).

Talcott Parsons ( 1902-1979 ) amerykański socjolog przedstawiciel funkcjonalizmu strukturalnego, który podjął trud stworzenia ogólnego systemu teoretycznego obejmującego wszystkie nauki społeczne. Pierwszym rezultatem jego budowy była teoria działania społecznego, którą traktował jako interakcję społeczną między nastawieniem jednostki ( jej motywami ) a oczekiwaniami innych i obowiązującym systemem normatywnym.

Zachodzące zmiany w rzeczywistości społecznej upatrywał m.in. w występujących relacjach wymiany informacji i artefaktach między czterema subsystemami: adaptacji, osiągania celów, integracji i podtrzymywania wzorów.

S O C J O L O G I A

I. PRZEDMIOT I METODA BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

Definicje socjologii

• ujęcie M. Webera (1951), Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre, Tübingen, s. 258

Socjologia jest nauką, która stara się poznać dokładnie działalność społeczną i wyjaśnić podłoże przyczynowe jej przebiegu i skutków.

• ujęcie M. Ginsberga

Socjologia jest nauką o czynnościach i stosunkach społecznych oraz warunkach ich wystąpienia i

skutkach, jakie pociągają za sobą.

• ujęcie R. M. MacIvera

Zadaniem socjologii jest odkrycie związków zachodzących w obrębie stosunków społecznych i

porządku struktury społecznej, praw rozwoju instytucji społecznych w danym środowisku społecznym i

ewolucji samego środowiska społecznego, wykrycie sił, które kierują rozwojem stosunków społecznych,

współdziałania i walk społecznych, procesów przystosowania stosunków społecznych do warunków

czasu i miejsca i przystosowania do przemian historycznych. Socjologia bada te wszystkie zjawiska w

świetle dążeń i pragnień człowieka jako podmiotu życia społecznego, a w ten sposób bada on cele i środki

twórczej działalności społecznej człowieka.

Socjologia jest studium społeczeństwa ludzkiego, kładącym nacisk na uogólnienia dotyczące jego struktury i rozwoju.

Człowiek pełni podwójną rolę w życiu społecznym - jest przedmiotem, ponieważ wszystkie zjawiska społeczne jego dotyczą oraz podmiotu, ponieważ wszystkie jego przejawy są kreowane przez ludzi (jest świadomym, aktywnym i wolnym twórcą tego życia).

SOCJOLOGIA - nauka o działalności społecznej człowieka (jego czynnościach i powstałych dzięki temu instytucji społecznych).

SOCJOLOGIA [łac.-gr.], w najszerszym znaczeniu nauka o społeczeństwie. Termin socjologia został użyty po raz pierwszy przez A. Comte'a, który starał się stworzyć „naukę o społeczeństwie” na wzór nauk przyrodniczych. Stworzył on jednak raczej nazwę niż naukę, po pierwsze bowiem rozważania i badania dotyczące procesów społ. prowadzono już od czasów Arystotelesa, po drugie zaś socjologia Comte'a nie stała się modelem tej nauki zaakceptowanym bez zastrzeżeń przez następne pokolenia socjologów.

Ideę nauki o społeczeństwie rozwijano w różnych kierunkach pod wpływem nowych koncepcji, które tworzyli zarówno sami socjologowie, jak i przedstawiciele innych nauk. Nazwa socjologia upowszechniła się dopiero w 2 poł. XIX w. Poglądy na przedmiot socjologii, jej status jako nauki i metody, z których powinna korzystać, zmieniały się; miało to wpływ na pojawienie się rozmaitych kierunków, szkół, teorii i praktyk badawczych, z których wiele nie ma prawie nic wspólnego z projektem Comte'a. Przede wszystkim socjologia nie stała się, jak chciał Comte, wszechogarniającą „nauką o społeczeństwie”; większość jej przedstawicieli zdała sobie bowiem stopniowo sprawę, że społeczeństwo jest przedmiotem badań nazbyt szerokim i różne jego aspekty muszą być badane przez inne wyspecjalizowane nauki (historię, demografię, psychologię społ., antropologię społ., ekonomię, nauki polit. itd.). Przedmiot socjologii uległ więc z biegiem czasu ograniczeniu: zwyciężył pogląd, iż jest ona jedną z wielu nauk społecznych. Cechą charakterystyczną rozwoju socjologii było wyzbywanie się przez nią ambicji stania się nową filozofią historii, wykrywającą prawa rozwoju społ. i określającą jego kierunek; po długim okresie dominacji tzw. socjologii historycznej nastał okres socjologii analitycznej, nastawionej na badanie elementarnych zjawisk społ. oraz ich powtarzalnych konfiguracji, które w swych cechach najważniejszych nie są zależne od kontekstu hist.; z nauki o „organizmie społecznym” socjologia przeobraziła się w „naukę o elementach” (F. Znaniecki). Inną tendencją w rozwoju socjologii było przechodzenie od wszechogarniających syntez, tworzonych za pomocą spekulacji i dowolnego w wielu wypadkach manipulowania wtórnymi danymi, do podejmowania samodzielnych, metodycznych i systematycznych badań empirycznych, mających dostarczyć informacji o zjawiskach społ. i związkach między nimi. Nurt empirycznych badań społ. pojawił się wcześniej niż socjologia Comte'a i rozwijał się równocześnie z rozważaniami teoret., na ogół niezależnie od nich (np. L.A. Quételet, F. Le Play).

Dopiero w XX w. powstała socjologia empiryczna, wykorzystująca inspiracje teorii i służąca do weryfikowania formułowanych hipotez teoret. (datuje się ją zwykle od wyd. pracy É. Durkheima Le suicide 1897). Rozwój socjologii był również związany z rosnącą specjalizacją w jej obrębie: miejsce socjologii ogólnej zajmowały stopniowo coraz liczniejsze socjologie szczegółowe (socjologia rodziny, socjologia religii, socjologia prawa, socjologia nauki, socjologia sztuki, socjologia miasta, socjologia wsi, socjologia wychowania, socjologia medycyny itd.).

Mimo zarysowanych ogólnych tendencji w rozwoju socjologii, nie doszło nigdy do jej ujednolicenia w skali świat., gdyż pojawianie się nowych teorii i metod nie oznaczało na ogół całkowitego i trwałego zaniku teorii i metod wcześniejszych oraz dlatego, że oblicze socjologii w poszczególnych krajach pozostawało zwykle w dużym stopniu zależne od kontekstu kulturowego i potrzeb lokalnych. Niektórzy autorzy twierdzą, że socjologia była, jest i będzie nauką wieloparadygmatyczną, niezdolną — w odróżnieniu od nauk przyr. — do wyłonienia jakiegokolwiek jednego paradygmatu, któremu byłyby podporządkowane wszystkie badania prowadzone w jej ramach. Nie zdarzyło się, by zespół teorii i metod (nawet w pewnych okresach b. popularny) został przyjęty przez socjologię jako całość — mimo postępów instytucjonalizacji tej dyscypliny i zacieśniającej się współpracy międzynarodowej. W socjologii występowały i występują liczne, konkurujące ze sobą szkoły i kierunki. Ich przedstawiciele zgadzają się wprawdzie, że socjologia zawdzięcza najwięcej takim badaczom jak Comte, H. Spencer, K. Marks, F. Tönnies, Durkheim, G. Simmel, M. Weber, Ch.H. Cooley, V. Pareto, K. Mannheim, Znaniecki, T. Parsons, na ogół jednak różnie interpretują ich dorobek i kontynuują różne wątki ich twórczości. Od końca XIX w. szczególnie wyraźnie zarysowuje się w socjologii opozycja pomiędzy — dominującą początkowo — orientacją naturalist. (socjologia jako jedna z nauk przyr.) i orientacją humanist., uwydatniającą jakościową odmienność świata kultury od świata przyrody. Ta druga orientacja (zw. także socjologią rozumiejącą), której przedstawicielami byli m.in. Weber i Znaniecki, ukształtowała zarówno odmienną od naturalist. teorię życia społ., jak i metody jego badania pozwalające dotrzeć do tego, jak rzeczywistość społ. jest postrzegana i przeżywana przez jednostki ludzkie. Inna, częsta w socjologii opozycja, to antagonizm między badaczami dążącymi do sformułowania ogólnych twierdzeń o zachowaniu się ludzi oraz takimi, których ambicją jest raczej opisanie i objaśnienie stanu konkretnego społeczeństwa w określonym momencie historycznym. Kolejna opozycja dotyczy sporu, czy społeczeństwo należy traktować jako agregat jednostek ludzkich, których cechy decydują o cechach zbiorowości, czy też jest ono odrębną całością — systemem, którego osobliwości są niesprowadzalne do cech przysługujących poszczególnym elementom. Często występuje też w socjologii opozycja między nastawieniem na rozpatrywanie społeczeństwa w stanie równowagi i nastawieniem na uwzględnianie jego dynamiki oraz czynników powodujących zmiany. Jedni socjologowie zajmują się przede wszystkim badaniem równowagi między różnymi elementami systemu społ., dla innych szczególne znaczenie ma badanie konfliktów. Jedni mają zaufanie wyłącznie do metod statyst., podczas gdy inni programowo je lekceważą, preferując tzw. metody jakościowe itd. Tematem nieustających sporów i dyskusji — tym bardziej zaciętych, że nierzadko do różnic merytorycznych dołączają się kontrowersje ideologiczne — jest zwł. ogólna teoria socjologiczna. Większy stopień zgodności poglądów można natomiast zaobserwować na poziomie tzw. teorii średniego szczebla i badań empirycznych, w których socjologowie posługują się pewną liczbą stosunkowo neutralnych technik. Ukształtował się też pewien zasób elementarnej wiedzy o zjawiskach społ., od którego musi zaczynać każdy, kto chce wypowiadać się na ich temat. W socjologii współczesnej wyróżnia się najczęściej następujące nurty teoret.:

1. funkcjonalizm (Parsons, R.K. Merton i in.), charakteryzujący się ujmowaniem społeczeństwa jako systemu utrzymywanego w stanie równowagi przez wewn. mechanizmy samoregulujące i wyjaśnianiem poszczególnych zjawisk społ. przez wskazywanie ich funkcji, tj. wpływu, jaki mają na całość systemu społ., w którego ramach występują, a zwł. tego, jak przyczyniają się do jego przetrwania;

2. teoria konfliktu (R. Dahrendorf, L. Coser, J. Rex i in.), jej cechą szczególną jest skupienie uwagi na różnorodnych konfliktach, które występują w każdym systemie społ., wytrącają go ze stanu równowagi i powodują zmianę;

3. teoria wymiany społ. (G.C. Homans, P. Blau i in.), która koncentruje się na wyjaśnianiu zachowań ludzkich (a także funkcjonowania złożonych struktur społ.) jako nie kończących się serii aktów wymiany nagród i kar między jednostkami;

4. interakcjonizm symbol. (G.H. Mead, H. Blumer, M. Kuhn i in.), uwydatniający refleksyjny charakter działań społ. i zwracający szczególną uwagę na procesy kształtowania się „społecznej jaźni” jednostki podczas interakcji (wzajemnych oddziaływań) z innymi jednostkami;

5. socjologia fenomenologiczna wraz z jej empiryczną odmianą, którą jest etnometodologia; wyróżnia ją zwł. nastawienie na badanie „świata przeżywanego” (codziennego) jednostek ludzkich i  programowe lekceważenie zobiektywizowanych struktur społ., do których badania szczególne znaczenie przywiązywała, krytykowana przez nią socjologia „tradycyjna”;

6. socjologia marksistowska, rozwijana gł., choć nie wyłącznie, w krajach komunist., odznaczająca się kryt. podejściem do całej socjologii „burżuazyjnej”, choć wykorzystująca jej dorobek, silnym przywiązaniem do problematyki teorii rozwoju społ., właściwej socjologii XIX w., oraz problematyki podziałów i konfliktów klasowych;

7. socjologia krytyczna (J. Habermas i in.), związana z tzw. neomarksizmem i w sposobie pojmowania nauki społ. bliska tradycji Marksa, ale odrzucająca jako anachroniczne założenia marksizmu „oficjalnego” i usiłująca stworzyć nową syntezę wiedzy społ.; krytykuje niemal całą socjologię współczesną za „pozytywizm” prowadzący do akceptacji status quo.

Podanej klasyfikacji kierunków socjologii współczesnej nie można uznać za zadowalającą, ponieważ na poziomie studiów szczegółowych różnice między nimi tracą często na znaczeniu; poza tym od lat 60. pojawiają się liczne koncepcje, które nie uzyskały jeszcze dostatecznie silnych wpływów, aby stać się punktem wyjścia innych klasyfikacji, np. szkoła ekologiczna, socjologia psychoanalityczna, kierunek dramaturgiczny, socjologia egzystencjalna, socjologia radykalna, socjologia akcjonalistyczna, socjologia historyczna itd. Niekiedy są to efemerydy, niekiedy zjawiska stosunkowo trwałe, lecz marginalne lub lokalne. Pojawiają się także wybitni teoretycy, wokół których nie ukształtowały się jeszcze w pełni odpowiednio wpływowe szkoły (np. A. Giddens). Wielu socjologów nie przywiązuje większego znaczenia do podziałów teoret., skupiając uwagę na badaniach empirycznych oraz ich metodologii. Postęp w tych dziedzinach jest dużo wyraźniejszy niż w sferze teorii, która wciąż powraca do pytań elementarnych, częściowo nierozstrzygalnych, gdyż w grę wchodzą wykluczające się często opcje filoz. i (lub) ideologiczne. Ogólnie można powiedzieć, iż twórcy socjologii przecenili jej zdolność do stania się nauką o tym stopniu ścisłości, który osiągnęły nauki przyrodnicze. Socjologia potrafi dziś wiele powiedzieć o poszczególnych społeczeństwach i zjawiskach społ., nie rozporządzając zadowalającą i uzgodnioną teorią życia społecznego.

Organizacja socjologii w świecie. Socjologia stała się dyscypliną akademicką dopiero na pocz. XX w. Pierwsza katedra socjologii powstała 1893 na uniw. w Chicago; 1894 został utworzony Międzynar. Inst. Socjologiczny w Paryżu. Jednocześnie zaczęły się ukazywać czasopisma socjol.: „Revue Internationale de Sociologie” (od 1893 w Paryżu), „American Journal of Sociology” (od 1896 w Chicago) i „L'Année Sociologique” (od 1896 w Paryżu, pod red. É Durkheima), zaczęły się też tworzyć stowarzyszenia socjol.: American Sociological Association (1906) i Deutsche Gesellschaft für Soziologie (1909). Obecnie socjologia jest uprawiana niemal we wszystkich krajach świata. Platformą kontaktów międzynar. jest utworzone 1949 pod auspicjami UNESCO Międzynar. Stow. Socjologiczne (ISA), które co 4 lata organizuje świat. kongresy socjol. oraz prowadzi działalność badawczą w licznych wyspecjalizowanych komitetach. Po II wojnie świat. dominującą rolę odgrywała socjologia amerykańska. Spowodowane to było tym, że po pierwsze właśnie w USA socjologia rozwinęła się na niespotykaną dotychczas skalę i oprac. standardowe metody badań empirycznych, które były łatwe do przejęcia; po drugie rozwój socjologii europejskiej został zahamowany zarówno z przyczyn polit. (Niemcy, wcześniej Rosja), jak i przez wojnę. Od lat 60. sytuacja uległa zmianie dzięki odbudowie socjologii jako dyscypliny nauk. w zach. Europie (renesans socjologii brytyjskiej, niem., franc.), oraz w krajach komunist., w których aż do końca lat 50. socjologia nie była tolerowana. Wprawdzie popierano w nich jednostronnie socjologię marksistowską, niemniej jednak w niektórych (zwł. w Polsce) rozpoczął się względnie normalny rozwój badań socjol. i nauczania socjologii. Kraje te włączyły się do wymiany międzynar., powstały w nich instytucje naukowe.

Metody socjologii. Socjologia była i jest zróżnicowana pod względem nie tylko teoret., lecz również metodologicznym. Metodologia nie od razu stała się przedmiotem zainteresowania socjologów, chociaż zajmował się nią już Comte (wyróżniał obserwację, eksperyment, metodę porównawczą i, charakterystyczną dla socjologii, metodę hist.), a zwł. J.S. Mill, który naukom społ. poświęcił osobną część swego Systemu logiki (1843, wyd. pełne 1962). Kontynuacją tych poszukiwań były np. Zasady metody socjologicznej (1895, wyd. pol. 1970) Durkheima, zakwestionowane następnie przez zwolenników tzw. socjologii rozumiejącej. Wczesne poszukiwania metodol. były na ogół podporządkowane zadaniu wyodrębnienia socjologii jako nauki i opracowywania jej ogólnej strategii badawczej (do nielicznych wyjątków należą studia L.A.J. Quételeta, którego interesowała gł. możliwość wykorzystania statystyki w badaniach społ.). W szczególności służyły one wykazaniu, że socjologia może wykorzystać metody przyrodoznawstwa. Dopiero pod koniec XIX w. pojawiła się silna tendencja do podkreślenia, iż socjologia jest nauką humanist. zajmującą się poznawaniem duchowego świata człowieka, niedostępnego dla czysto zewn. obserwacji i dlatego musi korzystać z innych metod niż nauki przyrodnicze. Wbrew Durkheimowi, który zalecał traktowanie → faktów społecznych jak rzeczy, dowodzono coraz częściej, że taka postawa uniemożliwia ich poznanie. Szczególne znaczenie w procesie kształtowania nowej orientacji miał tzw. spór o metodę w humanistyce niem. (zapoczątkowany przez W. Dilthey'a); z tego sporu, którego jednym z gł. uczestników był Weber, wyłoniła się koncepcja → rozumienia jako zasadniczej metody nauk humanist., radykalnie różniącej je od przyrodoznawstwa. Na przeciwstawienie humanist. rozumienia i przyr. wyjaśniania nakładała sie zwykle opozycja metod, mających prowadzić do odkrycia możliwie ogólnych praw, oraz metod, służących raczej poznaniu cech poszczególnych społeczeństw i kultur. Ta, trwająca do czasów obecnych, dyskusja o zasadach metody socjol. miała charakter w znacznej mierze filoz., gdyż wybór metody wiązał się z zajęciem określonego stanowiska w sporze o naturę rzeczywistości społecznej. Z dyskusji wynikały jednak często bezpośrednie implikacje prakt. dla warsztatu socjol., np. stosowanie przez Durkheima metod statyst. było związane z jego ogólnym postulatem obserwowania zjawisk społ. z zewnątrz, a zastosowanie przez Znanieckiego metody → dokumentów osobistych było pochodną postulatu badania zjawisk społ. ze → współczynnikiem humanistycznym. Sam warsztat badawczy socjologii stosunkowo późno stał się gł. przedmiotem zainteresowania metodologii, która w XX w. oddzieliła się stopniowo od filozofii nauki, koncentrując się na bardziej „technicznych” problemach tworzenia wiedzy społ. — problemach zbierania danych oraz ich opracowywania. Nie znaczy to, że stała się tym samym filozoficznie neutralna; na ogół nawiązywała milcząco do założeń naturalist., wykorzystując w ograniczonym jedynie stopniu dorobek socjologii rozumiejącej. Ważną cechą metodologii współcz. jest to, że coraz mniejszą wagę przykłada do formułowania ogólnych zasad metody nauk., coraz większą natomiast — do kryt. analizy praktyki badawczej i stosowanych w niej narzędzi. Postęp socjologii rzadko był zasługą metodologów; znacznie częściej wynikał z dążenia do opisania, wyjaśnienia i zrozumienia konkretnych zjawisk społecznych. Geneza większości metod socjologicznych była prakt., następnie podlegały one systematyzacji i teoret. opracowaniu, dzięki czemu można je było uwolnić od popełnianych wcześniej błędów i określić zakres ich stosowalności. Współcześnie najbardziej masowo stosowaną metodą socjologiczną jest → sondaż, którego narzędziem jest → ankieta. Wielu zwolenników ma metoda monograf., polegająca na pogłębionym badaniu jednego środowiska. Wartościowe prace powstają też dzięki zastosowaniu metod historycznych. Wydaje się, iż najpoważniejszym podziałem metodol. w socjologii współczesnej jest podział na zwolenników „twardych” metod ilościowych i „miękkich” metod jakościowych.

Socjologia polska. Tradycje badań socjol. w Polsce sięgają 2 poł. XIX w. Za prekursorów i twórców socjologii polskiej są uważani J. Supiński, L. Gumplowicz, B. Limanowski, L. Krzywicki, E. Abramowski, K. Kelles-Krauz. Uczeni ci, w większości blisko związani z ruchem socjalist., zajmowali się podstawowymi problemami ówczesnego społeczeństwa pol.: kwestią trwałości narodu pozbawionego własnej państwowości, zagadnieniem położenia społ. robotników i ludności chłopskiej, a także szerszymi teoret. problemami rozwoju społ., częstokroć ze stanowiska marksist. (Krzywicki i Kelles-Krauz). Po odzyskaniu niepodległości nastąpił ożywiony rozwój socjologii, zwł. w badaniach dotyczących takich zagadnień, jak: rekonstrukcja państwa, kultura pol., problemy wychowania, położenie poszczególnych warstw ludności, bezrobocie, emigracja. Powstały 3 silne ośrodki socjol.: warsz. (Krzywicki, L. Petrażycki, S. Czarnowski, S. Ossowski, S. Rychliński, J. Obrębski), pozn. (F. Znaniecki, J. Chałasiński, T. Szczurkiewicz), krak. (F. Bujak, K. Dobrowolski); 1920 została powołana pierwsza katedra socjologii w Poznaniu (Znaniecki), a 1921 Inst. Socjol. (zał. przez Znanieckiego). W Warszawie poza uniwersytetami socjologię uprawiano w Wolnej Wszechnicy Pol. (Krzywicki, Czarnowski, J.S. Bystroń), Inst. Gospodarstwa Społecznego (Krzywicki, Rychliński) i Państw. Inst. Kultury Wsi (zał. przez Chałasińskiego).

W 1930 z inicjatywy Znanieckiego zaczął się ukazywać kwartalnik „Przegląd Socjologiczny”, pierwsze pol. czasopismo socjologiczne. W okresie okupacji niem. organiz. formy działalności socjol. zostały przerwane; wielu uczonych zginęło, wielu opuściło kraj. Bezpośrednio po wojnie uruchomiono katedry socjologii w większości czynnych wówczas uniwersytetów. Pierwszym ośr. socjol. były Pol. Inst. Socjologiczny zał. przez Chałasińskiego w Łodzi i katedra socjologii tamtejszego uniwersytetu. Wkrótce potem zaczęły działać ośr.: warsz. (Ossowski, M. Ossowska, N. Assorodobraj-Kula, J. Hochfeld, S. Nowakowski), łódz. (Chałasiński, J. Szczepański), pozn. (Szczurkiewicz), krak. (Dobrowolski, P. Rybicki); ponadto powstały katedry socjologii we Wrocławiu i w Toruniu. W latach stalinizmu socjologia uległa całkowitej likwidacji jako nauka „burżuazyjna”. Większość ośr. socjol. koncentrowała wówczas prace wokół problematyki historii socjologii i myśli społ., etnografii i antropologii kulturowej, niektóre zaś były zmuszone przerwać działalność. Po 1956 rozpoczęła się odbudowa socjologii polskiej, reaktywowano studia socjol., nastąpił rozwój badań teoret. i metodol., zaczęto modernizować warsztat naukowy. Ukształtował się wówczas z jednej strony silny nurt socjologii marksistowskiej, z drugiej zaś rozpoczęła się recepcja współczesnej socjologii światowej, zwł. amerykańskiej. Mimo licznych ograniczeń polit., na które socjologia natrafiała, w latach 60. i 70. zdołała ona wykształcić liczną kadrę badaczy i zgromadzić bogaty zasób danych na temat przemian społeczeństwa polskiego. Nastąpiła też rozbudowa instytucjonalnej infrastruktury socjologii (uniwersyteckie wydziały socjologii, instytuty badawcze, czasopiśmiennictwo itd.). Pojawiło się także nowe pokolenie socjologów, które wniosło do socjologii polskiej nowe koncepcje i metody badawcze (S. Nowak, J. Lutyński, Z. Bauman, M. Hirszowicz, W. Wesołowski, A. Malewski, A. Podgórecki, A. Kłoskowska i in.). W badaniach empirycznych dominowała problematyka związana z przemianami w strukturze społ. w wyniku przeobrażeń ustrojowych oraz problematyka ruchów migracyjnych dokonujących się 1945-50. Zasługą tych badań było uchwycenie i utrwalenie elementów obrazu społeczeństwa pol. w okresie jego przekształceń. Ich słabością była ograniczona zdolność do syntezy, wynikająca w dużym stopniu z ograniczeń polit., które uniemożliwiały swobodną dyskusję o systemie społ. jako całości. Istniejący system społ.-gosp. musiał być traktowany jako dany, co powodowało, że wiele istotnych spraw znalazło się poza zasięgiem badań i rozważań socjologicznych. Wydarzenia 1980-81 zapoczątkowały głębokie zmiany w socjologii polskiej, polegające zwł. na uznaniu potrzeby syntezy i uwzględniania w badaniach wszystkich, nawet najbardziej politycznie drażliwych aspektów rzeczywistości. Ważnym tematem badań socjologii polskiej stała się też transformacja systemowa zapoczątkowana przez upadek komunizmu.

Głównym ośr. badań socjol. jest Warszawa, gdzie mieszczą się największe placówki socjol.: Inst. Socjologii Uniw. Warsz. i Inst. Filozofii i Socjologii PAN. Silne ośr. nauk.-badawcze socjologii istnieją w Łodzi, Krakowie, Poznaniu i Katowicach. Coraz większą rolę odgrywają także ośr. w Lublinie i Toruniu. O żywotności socjologii polskiej świadczy duża liczba publikacji oraz czasopism poruszających problematykę socjol.; do gł. periodyków należą: „Studia Socjologiczne” (kwartalnik, wyd. od 1961 przez Inst. Filozofii i Socjologii PAN oraz Kom. Nauk Socjol. PAN), „Kultura i Społeczeństwo” (kwartalnik, wyd. od 1957), „Przegląd Socjologiczny” (rocznik, wyd. przez Pol. Inst. Socjologiczny w Łodzi), „The Polish Sociological Bulletin” (początkowo półrocznik, obecnie kwartalnik, wyd. od 1957 jako organ Pol. Tow. Socjologicznego, od 1993 p.n. „Review”). Organizacją reprezentującą socjologów pol. jest utworzone 1957 Pol. Tow. Socjologiczne. Ważną płaszczyzną międzynar. kontaktów socjologów jest Międzynar. Stow. Socjologiczne (1959-62 jego wiceprez. był S. Ossowski, 1967-70 prez. J. Szczepański). Zob. też Polska (Nauka).

J. SZCZEPAŃSKI Socjologia. Rozwój problematyki i metod, Warszawa 1969; tenże Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972; J. SZACKI Historia myśli socjologicznej, Warszawa 1981; S. NOWAK Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985; P. BERGER Zaproszenie do socjologii, Warszawa 1988; Socjologia. Problemy podstawowe, red. Z. Krawczyk, W. Morawski, Warszawa 1991.

Jerzy Szacki

Przedmiot socjologii

1. Poznanie natury i działalności społecznej człowieka i instytucji społecznych wykreowanych przez niego;

Przedmiotem badań jest rozwój stosunków społecznych, struktura społeczna, procesy jej ewolucji,

charakter, funkcje i rozwój instytucji społecznych, zwyczaje i prawa, które rządzą zbiorowościami,

charakter, przyczyny i skutki zrzeszania się ludzi, charakter i rodzaje grup społecznych oraz ich przemiany

w dziejach społeczeństw. Dlatego przedmiotem badań jest język, nauka, stosunki religijne, moralne,

polityczne, wychowawcze, gospodarcze, rodzinne, zawodowe itp.

2. Poznanie stosunków społecznych, związków, wzajemnych zależności i funkcji zjawisk społecznych;

Celem eksploracji jest określenie wzajemnego wpływu życia rodzinnego na relacje gospodarcze,

polityczne, udziału w życiu publicznym oraz relacje zachodzące między nimi.

3. Uogólnienie związków zachodzących między zjawiskami społecznymi w postaci reguł lub praw socjologicznych.

Obiektem analiz są fakty społeczne (rzeczywistość społeczna), które służą do dokonywania pewnych

uogólnień i formułowania praw.

S O C J O L O G I A - nauka społeczna, której celem jest badanie i opisywanie różnych społeczeństw i grup ludzkich; do podstawowych przedmiotów analiz socjologicznych zalicza się m.in. procesy i zjawiska zachodzące w obrębie - rzeczywistości społecznej, wszelkie przejawy i formy życia społecznego, struktury społeczne, zbiorowości, układy interakcji społecznych, traktowanych jako czynnik konstytuujący i podtrzymujący istnienie grup społecznych itp.; często do zadań socjologii zalicza się także prowadzenie teoretycznych analiz dotyczących ontologicznych podstaw tej nauki oraz formułowanie i odkrywanie podstawowych prawidłowości rządzących zmianą i rozwojem społecznym. Podstawowe działy socjologii to: socjologia empiryczna ( w jej ramach liczne socjologie szczegółowe ), socjologia teoretyczna, metodologia badań socjologicznych i historia socjologii.

Podstawowe działy socjologii

Wpływ rozwoju przyrodoznawstwa XIX wieku na kształtowanie się nowej dyscypliny nauki. W początkowym okresie rozwoju twórcy socjologii traktowali ją jako część ( pochodną ) nauk przyrodniczych.

SOCJOLOGIA - „nauka przyrodnicza o społeczeństwie” ( A.Comte ), która zmierza do odkrycia uniwersalnych praw rządzących poszczególnymi zjawiskami społecznymi ( Przewidywać, aby kierować ).

SOCJOLOGIA - zajmuje się „faktami społecznymi” ( na zjawiska społeczne tj. na samych siebie powinniśmy patrzeć tak, jakbyśmy byli obiektami w przyrodzie ) ( E.Durkheim - Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968 ).

Współcześnie następuje wyraźne zróżnicowanie ( podkreślanie odrębności ) socjologii od nauk przyrodniczych - podstawowe aspekty tych różnic:

1. Działania ludzkie nie są identycznie determinowane na wzór zdarzeń przyrodniczych. W przypadku

społeczeństwa następuje podwójna zależność jednostek i instytucji: tworzymy społeczeństwo, będąc

jednocześnie przez nie stwarzani ( jesteśmy poddani ciągłej przebudowie ).

2. Będąc ludźmi, nie tylko żyjemy dla historii, ale nasze rozumienie historii jest integralną częścią tego, czym

jest i czym może się stać historia. Nasza znajomość historii jest zawsze tymczasowa i niekompletna.

Celem współczesnej socjologii jest kształtowanie wyobraźni socjologicznej, która obejmuje wrażliwość historyczną, antropologiczną i krytyczną ( Ch.W.Mills, The Sociological Imagination, Harmondsworth 1970 ).

Wyobraźnia historyczna polega na przywracaniu naszej własnej bezpośredniej przeszłości, „świata, który utraciliśmy”. Celem tych działań jest próba odtworzenia w wyobraźni świata ( tych form życia społecznego ), które zostały obecnie zniszczone.

Wyobraźnia antropologiczna służy analizie i pojmowaniu różnorodnych sposobów egzystencji człowieka

( unikania postaw etnocentrycznych - europocentrycznych ). Wielość ludzkich społeczeństw pozwala nam lepiej zrozumieć własne społeczeństwo.

Wyobraźnia krytyczna jest pochodną dwóch pierwszych i wspomaga socjologię w krytyce istniejących form społeczeństwa ( przeszłości i teraźniejszości ), abyśmy byli świadomi odmienności przyszłości, która potencjalnie otwiera się przed nami.

Przedmiotem badań socjologii są instytucje społeczne zapoczątkowane przez przekształcenia przemysłowe w ciągu ostatnich dwóch, trzech stuleci.

MAKROSOCJOLOGIA [gr.-łac.], dział socjologii, którego przedmiotem zainteresowania są makrostruktury społ.; także socjol. orientacja badawcza zajmująca się przede wszystkim analizą tzw. wielkich procesów i zjawisk społ. (społeczeństwo globalne, klasy i warstwy społ., systemy społ. i ich zmiany, rewolucje społ. itp.) i budowaniem na tej podstawie ogólnych teorii socjol.; przeciwstawienie m. → mikrosocjologii pojawiło się w latach 30. XX w. jako reakcja na żywiołowo rozwijające się badania socjologii szczegółowych — drobiazgowe, empiryczne analizy poszczególnych zjawisk społ., małych grup społ. itd. — ignorujące lub zaniedbujące ogólniejszą teoret. refleksję.

MIKROSOCJOLOGIA [gr.-łac.], dział socjologii, którego przedmiotem zainteresowania są mikrostruktury społ.; przeciwstawieniem m. jest → makrosocjologia.

ROZWÓJ SPOŁECZNY:

1) Potocznie całokształt zmian, jakim ulega dane społeczeństwo (lub nawet społeczeństwo ludzkie w ogólności).

2) W filozofii społ., historiozofii, socjologii (zwł. wczesnej) itp. ciągły proces istotnych, koniecznych i nieodwracalnych przemian społ., mających określony kierunek i podlegających prawom. Rozwój społeczny należy do najtrwalszych tematów myśli społ., przedmiotem systematycznej refleksji stał się jednak dopiero w XVIII i XIX w.; w odpowiedzi na rewol. zmiany, jakim ulegały zwł. społeczeństwa eur., powstały liczne teorie usiłujące wyjaśnić te zmiany w szerokim kontekście dziejów ludzkości od ich początków aż po hipotetyczną przyszłość (oświec. teorie postępu, heglizm, dynamika społ. A. Comte'a, różne odmiany ewolucjonizmu społ., marksizm itd.). Teorie te różniły się gł. tym, w jakich czynnikach upatrywały zasadniczych przyczyn rozwoju społecznego (przemiany świadomości, cechy biol. ludzi, przyr. warunki życia, zmiany demograf., rozwój sił wytwórczych, konflikty międzygrupowe, działalność genialnych jednostek itd.), jak charakteryzowały jego przebieg (np. ewolucja czy rewolucja), kierunek i zasadnicze fazy oraz jaką rolę wyznaczały świadomej aktywności ludzkiej w składających się na rozwój społeczny procesach. W naukach społ. XX w. zainteresowanie zbudowaniem uniwersalnej teorii rozwoju społecznego wyraźnie zmalało (choć nigdy nie wygasło całkowicie, podtrzymywane przez marksistów, neoheglistów, neoewolucjonistów i in.); ustąpiło miejsca badaniu zmian społ. w konkretnych społeczeństwach, albo stałych lub względnie stałych, mechanizmów życia społ., które są niezależne od takiej czy innej fazy domniemanego rozwoju społecznego. Na tę zmianę orientacji wpłynęło, z jednej strony, odkrycie różnorodności dróg rozwojowych społeczeństw ludzkich, prowadzące do stwierdzenia niemożliwości odkrycia jednolitego wzoru, z drugiej — postępujący kryzys optymizmu poznawczego, pozwalającego łudzić się, że wcześniej lub później będzie możliwe ogarnięcie procesu hist. jako całości, wykrycie rządzących nim praw i przewidywanie na tej podstawie dalszego przebiegu wydarzeń. Upadek teorii rozwoju społecznego nie oznacza jednak, że samo pojęcie rozwoju zostało zarzucone; jest ono nadal używane — na ogół w znaczeniu zbliżonym do potocznego.

O N T O L O G I C Z N E P O D S T A W Y S O C J O L O G I I

Metasocjologiczna kwestia sporna dotycząca odpowiedzi na pytanie:

„Jak istnieje i czy w ogóle istnieje społeczeństwo jako takie?”

W sporze tym można wyróżnić cztery zasadnicze stanowiska ontyczne:

1. nominalizm krytyczny - rzeczywistość społeczna jest wytworem wyobraźni, a samo „społeczeństwo” jest tylko pustą nazwą, pozbawioną desygnatu. Możliwość istnienia socjologii jest tu upatrywana w badaniu zachowań, postaw i świadomości jednostek, członków dosłownie rozumianych „zbiorów społecznych”;

2. fikcjonalizm - świat jest fikcją; „społeczeństwo” i „grupa społeczna” to tylko pewne pojęcia. Zwolennicy tego poglądu formułują metodologiczny postulat badania fikcyjnych wyobrażeń, który jest oparty na przekonaniu o możliwości poznania pewnych ukrytych struktur i wyobrażeń, odzwierciedlających niektóre zależności i prawidłowości zjawisk;

3. modalizm genetyczny - „grupie społecznej” i „społeczeństwu” także nie przyznaje się realności istnienia;

modaliści twierdzą, że zajmują się badaniem najczęściej występujących zjawisk, w których udział biorą jednostki; badanie zaś „grupy społecznej” to dla nich badanie wszelkich zbiorowych konsekwencji jednostkowej świadomości typu „my”;

4. realizm socjologiczny - „rzeczywistość”, „społeczeństwo” i „grupa społeczna” posiadają swe realne,

przedmiotowo istniejące odpowiedniki; dzieli się na dwa zasadnicze nurty: m e t o d o l o g i c z n y - w

którym mówi się o niemożności udowodnienia istnienia „grupy społecznej” czy „społeczeństwa”, ale uważa

się, że traktowanie ich jako przedmiotu badania jest poznawczo owocne, oraz

t e o r e t y c z n y - w którym rzeczywistość społeczną i jej przejawy traktuje się jako realnie istniejące.

SOCJOLOGIA A INNE NAUKI SPOŁECZNE

Związek socjologii z innymi naukami społecznymi

Socjologia jako nauka społeczna tworzy teorie wyjaśniające życie społeczne na poziomie ogólnym (obejmujące swoim zasięgiem szerokie obszary rzeczywistości społecznej) lub teorii o ograniczonym zasięgu

(np. teorie dewiacji lub subkultur), mające zastosowanie do ograniczonej liczby danych.

Z powyższego schematu wynika, że obszar zainteresowania socjologii ściśle wiąże się z wieloma innymi naukami społecznymi i humanistycznymi.

Jej związek z antropologią ( z grec. ánthrõpos - człowiek + lógos - słowo, nauka ) wynika z faktu, że zajmuje się ona zarówno badaniami kultur różnych narodów ( zwłaszcza pierwotnych ), jak i rozpatrywaniem człowieka jako istoty społecznej. Zasadniczym przedmiotem jej analiz antropologicznych są powiązania człowieka ze światem kultury i całokształt wytworów społecznych powstałych w wyniku jego aktywności i działań. Współcześni antropolodzy zajmują się przemianami społeczeństw industrialnych i postindustrialnych oraz małymi grupami sąsiedzkimi.

Przedmiotem wspólnego zainteresowania nauk politycznych i socjologii są kwestie związane z władzą, jej genezą, sposobami jej sprawowania i wykorzystaniem w różnych społeczeństwach. Jednocześnie badane są procesy zachowań politycznych zachodzące w różnych grupach zwłaszcza podczas wyborów.

Wzajemne zainteresowania psychologii ( zwłaszcza społecznej ) i socjologii wynikają z chęci poznania różnych mechanizmów kształtujących postawy i zachowania jednostek oraz grup społecznych.

Ekonomia ( z grec. oikonomia - zarządzanie gospodarstwem ) wraz z socjologią skupia się na analizie zjawisk i praw rządzących produkcją, tworzeniem, dystrybucją i konsumpcją dóbr w różnych społeczeństwach.

Historia - studium społeczeństw, ich różnorodności i dokonujących się przemian jakie następowały w każdym z nich w danym okresie historycznym. Zwana jest też często - „nauczycielką życia”.

ETNOLOGIA [gr.], dyscyplina nauk., której przedmiotem badań jest człowiek jako społ. twórca kultury; w etnologii za kulturę uznaje się autonomiczną sferę ludzkiej egzystencji, decydującą o specyfice i odrębności grup etnicznych. Badania etnologiczne koncentrują się na konkretnych, przeważnie współcz. etnicznych systemach kulturowych, uwzględniając ich społ. kontekst i hist. uwarunkowania, oraz na studiach porównawczych nad różnymi kulturami; dążą do ustalenia reguł i prawidłowości w budowie, funkcjonowaniu, zmienności i uwarunkowaniu kultury jako niezbędnej podstawy dla teoret. refleksji antropologicznej. Termin etnologia jest używany powszechnie w Europie i wypiera, często stosowaną zamiennie, nazwę → etnografia. Odpowiednikiem etnologii w krajach anglosaskich jest → antropologia społeczna (tradycja bryt.) lub → antropologia kulturowa (tradycja amer.). Etnologia jest traktowana niekiedy jako pośredni (analit.-interpretacyjny) etap badań, usytuowany między opisującą zjawiska kulturowe etnografią a teoretycznie i syntetyzująco zorientowaną antropologią. Podział ten stopniowo się zaciera na skutek modernizacji metod etnologii, stałego poszerzania jej pola badawczego oraz wzrastającej funkcji dociekań teoretycznych. W klas. rozumieniu przedmiotem badań etnologii była tradycyjna kultura lud. (gł. wiejska, chłopska) narodów eur. (nurt zw. w Polsce → ludoznawstwem) oraz tradycyjne kultury ludów pozaeur. (zw. pierwotnymi, plemiennymi lub przedpiśmiennymi). Na skutek gwałtownych zmian, prowadzących do szybkiego zaniku tzw. tradycyjnych kultur, etnologia poszerzyła zainteresowania o kultury społeczeństw przem. i modernizujących się Trzeciego Świata wraz z ich środowiskiem miejskim, wyłączając jednak studia nad profesjonalną kulturą artystyczną. Etnologia zajęła się również procesami zmiany kulturowej, powstawaniem nowych form kultury, przebiegiem procesów etnicznych, wzorami życia codziennego i specyfiką kulturową współcz. narodów. Prowadzone są badania terenowe, najczęściej w małych społecznościach lokalnych (różne sposoby obserwacji i wywiadów, ankiety i audiowizualna dokumentacja oraz gromadzenie etnogr. kolekcji muzealnych).

Etnologia zazębia się z innymi dyscyplinami nauk społ., mimo to ma swoją specyfikę. Zajmuje się chętniej małymi społecznościami lokalnymi aniżeli większymi zespołami ludzkimi. Opowiada się za bezpośrednim kontaktem badacza z badaną grupą. Preferuje podejście jakościowe, a nie analizy ilościowe. Uwzględnia uwarunkowania hist. analizowanych zjawisk i łączy je z interpretacją synchroniczną. Stara się uchwycić kulturę w sposób całościowy (holistyczny). Wielką wagę przywiązuje do międzykulturowych badań porównawczych i studiów nad wewn. organizacją poszczególnych kultur. Stara się połączyć punkt widzenia etnologa z wizją świata panującą w badanej grupie w celu minimalizacji → etnocentryzmu. Tradycyjny podział etnologii na studia nad kulturą materialną (techn.-użytkową), społ. i duchową (symbol.) wyznaczał jej pole badawcze. Obecnie podział ten zanika ze względu na systemowe traktowanie kultury, a jego miejsce zajmują subdyscypliny usytuowane na pograniczu z innymi naukami, np. etnobotanika, etnomedycyna, etnogeografia, etnolingwistyka, etnopsychologia, etnomuzykologia, etnoarcheologia, etnoreligioznawstwo.

Etnologia rozwijała się stopniowo, a jej pierwszy, przednauk. etap obejmował czasy od starożytności do 2 poł. XIX w. W tym okresie kształtowała się refleksja nad dziejami kultury i istotą jej organizacji, uprawiana początkowo w ramach gr. i rzym. filozofii, a następnie obecna w myśli oświec. z jej teorią prawa natury i postępu. Przełomem w rozwoju etnologii były wielkie odkrycia geogr., które dostarczyły nowych, bogatych źródeł, ukazujących kulturowe zróżnicowanie świata. Doprowadziły do ukształtowania się wczesnego, jeszcze nie w pełni profesjonalnego i samodzielnego ludoznawstwa. Od poł. XIX w. etnologia stała się samodzielną dyscypliną z własnymi katedrami, pismami, towarzystwami i muzeami. Podstawową metodą były gabinetowe studia porównawcze nad wyrwanymi z kontekstu elementami kultury, a celem — rekonstrukcja dziejów ogólnoludzkiej kultury na podstawie danych dotyczących zamor. ludów pierwotnych i eur. kultur ludowych. Dominowały wówczas 2 orientacje: → ewolucjonizm, dążący do odkrycia stadiów rozwoju kultury od faz prymitywnych do cywilizowanych (E.B. Tylor, J. Frazer, J. Bachofen, A. Bastian), i → dyfuzjonizm z elementami antropogeografii (F. Ratzel), śledzący wędrówki elementów kultury w czasie i przestrzeni (F. Graebner, W. Schmidt, L. Frobenius). W latach 20. XX w., wobec krytyki schematyzmu tych orientacji, pojawiły się nowe interpretacje, ukazujące kulturę systemowo i całościowo. Powstały cenne monografie poszczególnych ludów i regionów. W Europie istniały 3 tendencje: socjologizm, studiujący konkretne organizmy społ. i mechanizmy utrzymujące je w równowadze (A.R. Radcliffe-Brown) oraz analizujący społ. naturę zjawisk kulturowych (E. Durkheim, M. Mauss, H. Hubert); → funkcjonalizm, objaśniający treści kulturowe przez odwołanie się do ich funkcji w systemie kulturowym (B. Malinowski) oraz badający budowę konkretnych organizmów społ. i sterujących nimi mechanizmów (Radcliffe-Brown); psychologizm, zainteresowany kategoriami i specyfiką pierwotnego myślenia (L. Lévy-Bruhl, A. van Gennep). Odrębnie rozwijała się amer. antropologia kulturowa (F. Boas i uczniowie), a także radz. etnografia, wykorzystująca przesycony ewolucjonizmem marksist. materializm historyczny.

Po II wojnie świat. nastąpiły m.in.: znaczna modernizacja warsztatu etnologii, coraz większy pluralizm postaw badawczych, współpraca z innymi dyscyplinami, zawężanie specjalizacji. Pojawiły się nowe zagadnienia studiów (zmiana kulturowa, procesy etniczne, kultura społeczeństwa przem.) oraz nowe orientacje: → strukturalizm — dążący do odkrycia nieuświadamianych reguł budowy zjawisk kulturowych (C. Lévi-Strauss); → semiotyka — traktująca kulturę jako zbiór tekstów, których znaczenie należy odczytać dzięki rekonstrukcji kodu kulturowego (W.N. Toporow, J.M. Mieletinski); kognitywizm — kierujący się dyrektywą tzw. studiów od środka (tj. rozpoznający tubylcze systemy poznawcze); etnohistoria — badania nad dziejami kultury z zastosowaniem etnologicznych analiz; etnosocjologia — skupiająca uwagę na procesach etnicznych (J.W. Bromlej) i zmianach społ.-kulturowych współcz. społeczeństw; ponadto inspiracje hermeneutyczne (P. Ricoeur), fenomenologiczne (M. Eliade), neomarksist. (M. Godelier) i ekol. (J.H. Steward). Od przeł. lat 70. i 80. etnologia wkroczyła w fazę istotnych przewartościowań, których celem jest reforma metod, reinterpretacja dotychczasowych ustaleń, a także refleksja nad nowym statusem etnologii.

Etnologia w Polsce. Początki polskiej etnologii tkwią w myśli i praktyce działaczy oświecenia z przeł. XVIII i XIX w. (H. Kołłątaj, J. Lelewel), postulujących gromadzenie danych o kulturze lud., jako podstawie rekonstrukcji dziejów narodu. Romantyczna idea głosząca, iż w kulturze lud. tkwią naturalne i bezcenne pierwiastki kultury nar., inspirowała zbieranie folkloru i dokumentowanie chłopskich obyczajów (Z. Chodakowski Dołęga). W poł. XIX w. wyjątkowo cenne były prace O. Kolberga, zmierzające do systematycznego etnogr. opisu większości regionów kraju, a także teoret. refleksje R. Berwińskiego nad kulturą lud. oraz pierwsze uniwersyteckie wykłady z etnologii prowadzone przez W. Pola w Krakowie. Od lat 70. XIX w., wraz z upowszechnieniem się idei pozytywizmu, nastąpiła dalsza emancypacja etnologii. Powstały fachowe czasopisma („Wisła”, „Lud”), kolekcje, muzea i towarzystwa, ukazywały się publikacje, kształtował się regionalny ruch amatorskiego ludoznawstwa. Obok wybitnych badaczy terenowych (Z. Gloger, I. Kopernicki, S. Udziela) zaznaczyli swą obecność teoretycy kultury (J. Karłowicz, L. Krzywicki). Nadal gł. przedmiotem etnologii była kultura lud., zwł. folklor ludności ziem byłej Rzeczypospolitej; istniało także zainteresowanie kulturą ludów pozaeur., zwł. u podróżników, emigrantów i zesłańców (J. Kubary — Oceania, B. Piłsudski i W. Sieroszewski — Azja Wsch., I. Domeyko i J. Siemiradzki — Ameryka Pd., S. Szolc-Rogoziński — Afryka). W okresie międzywojennym etnologia była samodzielną dyscypliną akademicką. Pierwsza katedra powstała 1910 we Lwowie (S. Ciszewski), następne w Poznaniu, Krakowie, Wilnie i Warszawie. Kierowali nimi wybitni twórcy współcz. etnologii (S. Czarnowski, A. Fischer, S. Poniatowski, Krzywicki, J.S. Bystroń, K. Moszyński, E. Frankowski). Reprezentując różne orientacje (ewolucjonizm, dyfuzjonizm, socjologizm i historyzm), przedstawiali oni obraz tzw. tradycyjnej kultury lud. (gł. folkloru, zwyczajów, sztuki lud. i wierzeń), uzupełniany studiami nad jej genezą, dziejami i regionalnym zróżnicowaniem. W ograniczonym zakresie prowadzono badania nad Słowiańszczyzną, kulturami iberyjskimi, Afryką, Oceanią i ludami azjatyckimi. Po II wojnie świat. etnologia szybko się odbudowała i wzmocniła organizacyjnie. Obecnie jest uprawiana na 7 uniw. i w placówkach PAN. Powstała sieć muzeów etnogr. i muzeów budownictwa lud. (skansenów). Działa Pol. Tow. Ludoznawcze (zał. 1895) oraz Kom. Badań Etnologicznych PAN (zał. 1975). Publikowane są czasopisma: „Lud” (od 1895), „Etnografia Polska” (od 1958), „Ethnologia Polona” (od 1975), „Polska Sztuka Ludowa” (od 1947), „Literatura Ludowa” (od 1952) i in. Wydawana jest monumentalna źródłowa seria dzieł wszystkich Kolberga (od 1961), „Polski Atlas Etnograficzny” oraz liczne monografie regionalne i problemowe, studia, syntezy i podręczniki.

W związku z ideologiczną hegemonią marksizmu w naukach społ., gł. obszarem studiów w latach 50. była kultura materialna, której miejsce w latach 60. zajęły problemy życia społ. wsi (K. Zawistowicz-Adamska, A. Kutrzeba-Pojnarowa), uzupełniane studiami nad lud. plastyką (R. Reinfuss, T. Seweryn), muzyką (M. Sobieski) i literaturą (J. Krzyżanowski). Od lat 70. są prowadzone badania nad kulturą symbol. (magią, mitem, myśleniem pierwotnym, lud. wizją świata). Współczesna etnologia koncentruje uwagę na badaniach nad zanikającą, tzw. tradycyjną (XIX-wieczną) kulturą lud., jej przemianami w XX w. i miejscem w kulturze narodowej. Nurt ten uzupełniają zainteresowania współcz. formami kultury popularnej i życia codziennego oraz studia etniczne, poświęcone mniejszościom, problemom pograniczy i skupiskom polonijnym. Rozwijają się także studia nad kulturami innych krajów i kontynentów (Moszyński, M. Frankowska, W. Dynowski i A. Waligórski). Teoretyczne podstawy powojennej etnologii cechował pluralizm poglądów, nawiązujący do tradycji międzywojennej (funkcjonalizm Waligórskiego, ewolucjonizm kryt. Moszyńskiego, dyfuzjonizm J. Gajka) i poszukujący nowych rozwiązań. Te ostatnie oscylowały między historyzmem, akcentującym wagę dziejów kultury, i socjologizującą interpretacją wyjaśniającą bieżące zmiany społeczne. Połączenie obu tych tendencji, preferowane przez K. Dobrowolskiego i J. Bursztę oraz ich uczniów, zadecydowało o specyfice pol. studiów etnologicznych. Od lat 70. wykorzystuje się inspiracje strukturalizmu, semiotyki, fenomenologii oraz niektóre propozycje anglosaskiej antropologii.

Z. SOKOLEWICZ Wprowadzenie do etnologii, Warszawa 1974;

Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Poznań 1987;

Ethnologie générale, red. J. Poirier, Paris 1968;

A Handbook of Method in Cultural Anthropology, ed. R. Naroll, R. Cohen, New York 1973;

A History of Ethnology, ed. F.W. Voget, New York 1975.

Aleksander Posern-Zieliński

Metoda socjologii

STATYKA I DYNAMIKA

S t a t y k a s p o ł e c z n a (teoria instytucji) - rozpatruje zjawiska społeczne (np. zmiany struktury społecznej w danym okresie czasu - dotyczące np. prawa, reguł kreujących wzajemne relacje między jednostkami i grupami itp.)

D y n a m i k a s p o ł e c z n a (teoria postępu) - zajmuje się badaniem zjawisk społecznych w ruchu (np. ewolucja stosunków społecznych, od rodzin poprzez ród, po naród i społeczność międzynarodową), praktyczną realizacją praw i reguł społecznych w danych warunkach.

INDUKACJA I DEDUKCJA

M e t o d a i n d u k c y j n a - polega na wyciąganiu wniosków z wielu przesłanek jednostkowych, stwierdzających, że pewne przedmioty lub zjawiska społeczne określonego rodzaju mają pewne cechy, przy jednoczesnym braku stwierdzeń przeciwnych.

M e t o d a d e d u k c y j n a - polega na wyciąganiu wniosków szczegółowych ze zdań (przesłanek) ogólnych, uzasadnianie stosunku następstwa za pomocą poprawnej i prawdziwej racji logicznej, dobieranie następstwa do tej racji.

MONOGRAFIA I ANKIETA JAKO SAMODZIELNE BADANIA NAUKOWE

M o n o g r a f i a s o c j o l o g i c z n a - opis szczegółowego zjawiska społecznego lub grupy społecznej, traktowanej jako całościowy układ społeczny. Podstawą badań monograficznych są m.in. systematyczne badania empiryczne, znajomość języka badanej zbiorowości oraz obserwacja uczestnicząca. Może mieć charakter opisowy lub analityczny, statyczny lub dynamiczny oraz celowy (problemowy).

A n k i e t a - kwestionariusz służący do badań, który może być wypełniony przez prowadzącego ankietę (ankietera) z bezpośrednich obserwacji, na podstawie wywiadów przeprowadzonych z szeregiem osób (wywiad z kwestionariuszem) lub wyników uzyskanych z ankiet rozesłanych listownie.

STATYSTYKA

Nauka o metodach zbierania, analizowania i sposobach interpretowania danych liczbowych, charakteryzujących niektóre zjawiska masowe, próbująca formułować i odkrywać prawidłowości i prawa rządzące różnymi zbiorowościami; nauka pomocnicza socjologii.

P R A W A S O C J O L O G I C Z N E

P r a w a s o c j o l o g i c z n e - uogólnione związki zachodzące pomiędzy zjawiskami społecznymi, mają one

charakter kazualny (przyczynowo-skutkowy). Ich zadaniem jest wyjaśnianie podłoża przyczynowego zjawisk społecznych i wskazywanie skutków tych zjawisk. Mają charakter względny (w czasie i miejscu), historyczny i społeczny (ustalają reguły działania społecznego człowieka w określonych warunkach rozwoju kultury materialnej i duchowej). Stopień bezwzględności praw socjologicznych jest tym większy, im bliżej związane są one z prawem natury.

POLITYKA SPOŁECZNA

Celem socjologii jest umiejętne kierowanie życiem społecznym m.in. poprzez politykę społeczną, która obejmuje takie kwestie jak:

1. poznanie aktualnego stanu społeczeństwa;

2. poznanie jego tendencji rozwoju;

3. wskazanie idealnego stanu społeczeństwa;

4. wskazanie środków dla osiągnięcia tego idealnego stanu.

Żygulski Kazimierz, O S O B L I W O Ś C I S O C J O L O G I I

Socjologia to jedna z nauk zajmujących się badaniem społeczeństwa. Istnieje dziś cała rodzina takich nauk, w tym wiele znacznie starszych aniżeli socjologia. Badania społeczeństwa w jego rozwoju prowadzi historia, a zwłaszcza jej wyspecjalizowana dziedzina, historia społeczna. Od XVII wieku w Europie a następnie i w całym cywilizowanym świecie, uprawiana jest demografia, nauka o prawidłowościach rozwoju a zwłaszcza reprodukcji, populacji ludzkich. Starsza od socjologii jest etnografia, uprawiana od końca XVIII w., opisująca życie i kulturę tradycyjnych, małych zbiorowości, zwykle wiejskich. Polska etnografia, która rozpoczęła studia terenowe jeszcze w epoce romantyzmu, interesując się wtedy kulturą ludową a zwłaszcza pieśnią ludową, nagromadziła od tego czasu znaczny i ceniony dorobek naukowy.

Socjologia jest dzieckiem XIX w. i filozofii pozytywizmu postulującego uprawianie nauki empirycznej, wolnej od metafizycznych obciążeń. Samą nazwę nowej dyscypliny, "socjologia" i fundamentalne myśli o jej założeniach i metodach, zawdzięczamy francuskiemu filozofowi A.Comte który w cyklu swych prac publikowanych w latach 40-tych XIX w. postulował konieczność rozwoju nowej nauki badającej struktury i rozwój społeczeństw w oparciu o obserwację, eksperyment, metodę porównań i metodę historyczną.

Rozwój socjologii od czasów Comte'a przede wszystkim w Europie i Stanach Zjednoczonych był spowodowany zarówno potrzebami intelektualnymi jak i praktycznymi. Od połowy XIX w., po obu stronach Atlantyku, rozwija się społeczeństwo przemysłowe, wyrastają ogromne aglomeracje miejskie, dokonują szybkie i głębokie zmiany społeczne, rodzą one konflikty, trwałe napięcia, teorie i ruchy rewolucyjne obiecujące stworzenie idealnego społeczeństwa. Badanie tych procesów jedynie metodami historycznymi czy etnograficznymi okazało się jawnie niewystarczające.

Wejście nowej dyscypliny zarówno w mury uniwersyteckie, zwykle bardzo konserwatywne, jak i do praktyki życia okazało się jednak procesem trudnym. Socjologia musiała stoczyć długie boje o swą akceptację. Jest to, w nauce nowożytnej, pewna osobliwość. Spory polemiki i ataki objęły trzy podstawowe płaszczyzny:

1. Kwestionowano naukową metodę, a raczej metody, socjologii,

2. Ostre konflikty rozegrały się wokół kwestii stosunku socjologii, jako nauki empirycznej o pozytywistycznym rodowodzie, do silnych a niekiedy w XX w. wręcz panujących, ogólnych teorii, w istocie doktryn społeczno-filozoficznych, pretendujących na uniwersalność,

3. Kwestii praktycznej wartości badań socjologicznych zwłaszcza jeśli chodzi o przewidywania przyszłości.

Spory o metody były szczególnie ostre w pierwszej połowie XX w. silne były podówczas poglądy zwane fizykalizmem głoszące, że każda nauka empiryczna, a taką jest socjologia, powinna wzorować się na fizyce, jej matematycznych metodach, ścisłości i ogólności twierdzeń. Socjologia obroniła się i jakkolwiek stosuje również metody matematyczne nie prezentuje swych wyników w tak uniwersalnych formach jak fizyka. Silny nurt socjologii którego reprezentantem był polski uczony F. Znaniecki, podkreśla rolę „współczynnika humanistycznego” w pracach socjologów. Jeśli spór o metodę toczył się wewnątrz uniwersytetów, spór z doktryną, zwłaszcza w państwach totalistycznych, miał dramatyczny charakter. Przykładem mogą służyć losy socjologii w ZSRR uznanej w latach 30-tych za pseudonaukę i zakazanej. Oficjalna, propagandowa doktryna głosiła, że na wszystkie zagadnienia które stawia sobie socjologia, wyczerpującej i ostatecznej odpowiedzi udziela teoria materializmu historycznego. Socjologię w ZSRR zaczęło stopniowo reaktywować dopiero od lat 60-tych.

Czy socjologia ma wartość praktyczną, co i w jakiej mierze może przewidzieć?

Z biegiem lat, gromadzenie wyników zarówno studiów teoretycznych jak i szeroko uprawianych badań empirycznych, w różnym czasie i różnych społeczeństwach, potwierdziło znaczną wartość zarówno metod jak i ustaleń socjologicznych. Przykładem służyć może upowszechnienie badań opinii publicznej, problemów powstawania i rozwiązywania konfliktów w różnej wielkości grupach, badań ról społecznych i ich zmian. Potrzeby praktyczne przyczyniły się także do wyodrębnienia się wielu socjologicznych specjalności. Rozwija się więc socjologia rodziny i socjologia wychowania, socjologia miasta, socjologia wsi, socjologia pracy, socjologia zawodów, socjologia kultury.

Powszechnie akceptowany jest dziś pogląd, że pewna suma wiedzy socjologicznej, potrzebna jest nie tylko w programach wykształcenia ogólnego lecz także w kształceniu nauczycieli, pedagogów, kierowników zespołu pracy, sędziów, dziennikarzy, działaczy w sferze kultury.

T E O R I E S O C J O L O G I C Z N E

F U N K C J O N A L I Z M

Funkcjonalizm - orientacja teoretyczna i metodologiczna w antropologii kulturowej oraz w socjologii rozwinięta głównie na gruncie koncepcji E. Durkheima - w socjologii przez T. Parsonsa i R. K. Mertona, a w antropologii przez B. Malinowskiego i A. R. Radcliffe-Browna. Funkcjonaliści postrzegają społeczeństwo (kulturę) jako zorganizowany kompleks wzajemnie powiązanych ze sobą instytucji (elementów kulturowych) zmierzających do integracji i zapewnienia równowagi całemu systemowi społecznemu (kulturowemu). Wyjaśniając poszczególne zjawiska społeczne (kulturowe), starając się wskazać ich funkcje (oraz związki między nimi) w społeczeństwie (kulturze), twierdząc przy tym, że wypracowane przez nich teoretyczne schematy wyjaśniające funkcjonowanie społeczeństwa (kultury) mają charakter uniwersalny. W nowszych wersjach (m.in. neofunkcjonalizm J. Alexandra i N. Luhmanna) funkcjonalizm traktuje ład społeczny nie tyle jako fakt, ile jako problem - dąży do wskazania, w jakich warunkach harmonia i równowaga są możliwe, dostrzega również zjawiska i procesy przyczyniające się do zakłócenia równowagi (=> dysfunkcja); kładzie większy nacisk na pojęcia systemu i podsystemu.

P O W S T A N I E F U N K C J O N A L I Z M U

Funkcjonalizm i analogie organistyczne:

• krytyka utylitarystycznych doktryn brytyjskiej ekonomii klasycznej (jej racjonalności, kalkulatywności,

wiary w moc „niewidzialnej ręki rynku utrzymującej porządek społeczny);

• rozczarowanie utylitaryzmem;

• zainteresowanie odkryciami nauk przyrodniczych.

Organicyzm A. Comte'a - wyraźna analogia między socjologią a biologią (między społeczeństwem a pojedynczym organizmem) przy wykorzystaniu zdobyczy pozytywizmu;

Organicyzm H. Spencera - wykorzystując Comtowskie rozróżnienie statyki (odnosząc ją do procesu ewolucji od form prostszych do złożonych) i dynamiki społecznej (porównywanie pomiędzy pojedynczym organizmem z organizmem społecznym) dokonał rozdziału struktury i funkcji oraz potrzeby.

Kwestia analogii i jej odróżnienia od rzeczywistości.

Założenia funkcjonalizmu:

1. Rzeczywistość społeczna jest rozpatrywana jako system.

2. Procesy zachodzące w tym systemie mogą być rozumiane jedynie w kategoriach wzajemnych relacji ich części.

3. System jest względnie izolowanym obiektem charakteryzującym się pewnymi procesami, które działają w kierunku utrzymania jego integralności i granic.

Teoria funkcjonalna (w skrajnej postaci)

1. Społeczeństwo jako względnie izolowany system cechuje się samoregulacją zmierzającą do homeostazy i equilibrium (równowagi);

2. Jako system samoutrzymujący się, podobny do organizmu, społeczeństwo posiada przypuszczalnie pewne podstawowe potrzeby lub wymogi, które musza się spełnić, jeśli społeczeństwo ma przetrwać, jeśli ma być zachowania homeostaza lub utrzymane equilibrium;

3. Analiza socjologiczna tego systemu winna ogniskować się na funkcjach jego części w zaspokajaniu potrzeb systemu i utrzymywaniu homeostazy i equilibrium;

4. W systemach posiadających potrzeby istnieje prawdopodobieństwo, że dla utrzymania homeostazy i equilibrium musza istnieć pewne typy struktur.

E. D u r k h e i m i f u n k c j on a l i z m

Mimo krytyki Spencera pozostawał pod wpływem organicystów czego dowodem jest jego podstawowe założenie, że:

1. Społeczeństwo jest rozpatrywane jako całość sama w sobie, która nie może być oddzielona od, ani nie

redukowalna do, swych elementów składowych - społeczeństwo stanowi rzeczywistość sui generis;

2. Nadając całości społecznej priorytet rozpatruje części systemu przez pryzmat podstawowych funkcji,

potrzeb lub wymogów;

3. Pojęcie „potrzeby funkcjonalne” Durkheim ujmował w kategoriach stanów „normalnych” (potrzeby zaspokojone) i „patologicznych” (potrzeby niezaspokojone);

4. Rozpatrując systemy normalne i patologiczne Durkheim wskazywał, że w pewnych momentach systemy są w stanie equilibrium czyli system funkcjonuje normalnie.

Wyjaśnianie zjawiska społecznego polega na szukaniu przyczyny, która je wytworzyła i funkcji, jaką to

zjawisko pełni. Durkheim przyczynił się do tego, że przez blisko 75 lat zasady organicystyczne były włączone do teorii socjologicznej.

F U N K C J O N A L I Z M I T R A D Y C J A A N T R O P O L O G I C Z N A

Funkcjonalizm A. R. Radcliffa - Browna

Co prawda bardziej preferował nazwę strukturalizm niż funkcjonalizm, ale dla antropologów zajmujących się analizą funkcjonalną był wzorem. Pojęcie funkcji opiera się na analogii pomiędzy życiem społecznym a życiem organicznym.

Analiza strukturalna opiera się na następujących założeniach:

1. jednym z warunków przetrwania społeczeństwa jest minimalna integracja jego części;

2. termin funkcja odnosi się do tych procesów, które utrzymują konieczną integrację lub solidarność;

3. w odniesieniu do każdego społeczeństwa można wykazać, że jego właściwości strukturalne przyczyniają się do utrzymywania koniecznej solidarności.

Są one nieredukowalne i przyczyniają się do utrzymywania integracji i solidarności.

Społeczeństwo jest rzeczywistością w sobie i dla siebie. Przeciwstawiał się psychologicznemu i historycznemu wyjaśnianiu zjawisk społecznych, które sam interpretował w kategoriach stosunkowo trwałych społecznych systemów adaptacji, integracji i wzajemnego przystosowania. Traktował społeczeństwo jako samoregulujący się system-organizm, którego zasadnicze potrzeby i wymogi są zaspokojone przez współzależne w stosunku do siebie, podstawowe instytucje społeczne.

F u n k c j o n a l i z m B. M a l i n o w s k i e g o

Teza (dogmat) - elementy kulturowe istnieją w celu zaspokojenia podstawowych ludzkich i kulturowych potrzeb. Dążenie do redukcjonizmu => punktem wyjścia są wrodzone potrzeby (pożywienia, schronienia i reprodukcji), których zaspokojenie wymaga organizacji społecznej (stworzonej według określonych wzorów i symboli) - wymogi kształtujące kulturę:

1. - potrzeby biologiczne;

2. - nabyte potrzeby psychologiczne;

3. - potrzeby niezbędne do utrzymania kultury i wzorów kulturowych

Relacje między potrzebami podstawowymi i pochodnymi a odpowiadającymi im reakcjami kulturowymi

Podstawowe potrzeby Reakcje kulturowe na potrzeby

Pożywi enie Struktury odżywiania

Reprodukcja Pokrewieństwo, szkoły

Komfort materialny Schronienia, domy

Bezpieczeństwo Broń, fortyfikacje, armie

Ruch Działalność, sport

Zdrowie Higiena, leczenie

Potrzeby pochodne Reakcje kulturowe na potrzeby

Produkcja System ekonomiczny

Organizacja działań zbiorowych Organizacja polityczna

Regulowanie działań Struktury kontroli społecznej

Przekazywanie dziedzictwa kulturowego System wychowania

Kultura tworzy integralna całość, złożoną z oddziałujących na siebie instytucji.

F u n k c j o n a l i z m a d u c h M a x a W e b e r a

Wpływ Webera na funkcjonalizm - poprzez:

1. jego ontologiczną wizję „działania społecznego”,

2. jego strategię analizowania struktur społecznych.

Socjologia musi dążyć do zrozumienia zjawisk społecznych na dwóch poziomach: (1) na „poziomie

znaczeń” jakimi posługują się jednostki działające i (2) na „poziomie działań zbiorowych” pomiędzy grupami jednostek - problem dualizmu poznawczego - wpływ subiektywnego stanu jednostek na emergentne wzory organizacji społecznej i vice versa.

Przejście od mikro- do makrozjawisk poprzez konstruowanie typów idealnych (systemu kategorii - abstrakcji służących do „analitycznego zaakceptowania” ważnych właściwości zjawiska społecznego, które wskazują na wspólne cechy podobnych procesów i struktur).

F U N K C J O N A L I Z M - P O D S U M O W A N I E

1. Analiza i znaczenie elementów społeczno-kulturowych dla utrzymania globalnej całości systemowej

poprzez pojęcia „potrzeby społeczne” lub „wymogi”.

2. Świat społeczny rozpatrywany jest w kategoriach systemowych (potrzeb i wymogów), których spełnienie zapewniało przetrwanie systemu.

3. Systemy społeczne były rozpatrywane jako stany „normalne” (posiadające equilibrium lub homeostazę) lub „patologiczne” (ich naruszanie).

4. Świat społeczny jest traktowany jako całość zbudowana z powiązanych wzajemnie części, które spełniają wymogi systemu (utrzymują jego normalność lub equilibrium).

5. Analiza wzajemnych powiązań pod kątem całości systemowej często bywała mglista i tautologiczna.

IMPERATYWIZM FUNKCJONALNY: TALCOTT PARSONS

The Structure of Social Action (1937) - zalety i wady utylitaryzmu, pozytywizmu i idealizmu. Wzajemne oddziaływanie ontologicznej wizji życia społecznego a przyjętą strategią pojęciową tej wizji - „ogólna teoria działania”.

Teoria w socjologii musi stosować ograniczoną liczbę istotnych pojęć, które „w sposób adekwatny ujmują aspekty obiektywnego świata zewnętrznego [...]. Pojęcia te nie odnoszą się do konkretnych zjawisk, lecz do ich elementów wydzielonych analitycznie od innych elementów”

Parsons nie jest zwolennikiem bezpośredniego włączania pojęć do twierdzeń teoretycznych, lecz raczej wykorzystania ich w rozwijaniu „zgeneralizowanego systemu pojęć”. Systemy kategorii u Parsonsa są odpowiednikiem zastosowania „strategii typu idealnego” Webera.

Teoria winna przypominać (w początkowym momencie) ustaloną wcześniej klasyfikację i kategoryzacje zjawisk społecznych odzwierciedlające istotne cechy w organizacji tych zjawisk.

Pojęcia abstrakcyjne (niesprzeczne) => systemy kategorii => definicje operacyjne

=> twierdzenia

systemowa niesprzeczność pojęć abstrakcyjnych teoretyczne

WIZJA ORGANIZACJI SPOŁECZNEJ PARSONSA

Świat społeczny wykazuje właściwości systemowe - funkcjonalna teoria organizacji społecznej;

Działanie woluntarystyczne zawiera trzy elementy:

1. podmiot (indywidualna osoba);

2. podmioty (osobnicy dążący do celu);

3. podmioty (dysponujące alternatywnymi środkami do osiągnięcia celów);

4. podmioty (działają w rozmaitych warunkach sytuacyjnych) - genetycznych i ekologicznych (naciski), co powoduje zróżnicowany wybór celów i środków;

5. podmioty (wartości, normy i idee) - wyznaczają cele i środki;

6. działanie podmiotów jest wynikiem subiektywnych decyzji

Środki 1

Środki 2

Środki 3

Elementy działania woluntarystycznego (jednostka, działanie pojedyncze)

Krytyka Parsonsa własnej koncepcji teoretycznej: jednostka działająca - sytuacja; przejście od izolowanych jednostek działania do systemu działania (ustalenia terminologiczne):

1. jednostki działania nie występują w próżni społecznej;

2. jednostki działania (działający podmiot) zajmuje określona pozycję i odgrywa zachowania normatywne przypisane do roli;

3. pozycje - role nie są odizolowane, ale w różnych typach systemów są ze sobą powiązane;

4. jednostki działania muszą być rozpatrywane z perspektywy systemów interakcji (działania są wzorami ról odgrywanych przez podmioty);

5. systemy interakcji wielości podmiotów składają się na system społeczny.

Działanie - (1) akt indywidualnego podejmowania decyzji w dążeniu do celów, (2) wartości i cele wyznaczają sposób podejmowania decyzji, (3) warunki sytuacyjne /dziedziczność i właściwości otoczenia/ wywierają nacisk na działanie.

Dodatkowym systemem działania jest osobowość (potrzeby i zdolności podmiotów) oraz wzory kultury (podstawy normatywne struktury systemu społecznego).

The Social System (1951) wzajemne relacje (i różnice) między:

SYSTEMEM SPOŁECZNYM - SYSTEMEM OSOBOWOŚCI - WZORAMI KULTUROWYMI

Wprowadzenie - pojęcia wymogów funkcjonalnych (wewnętrzne właściwości i powiązania komponentów działania - integracja /podstawowy wymóg przetrwania/) oraz wymogów funkcjonalnych integracji: (1) - system społeczny musi posiadać dostateczna ilość wchodzących w jego skład podmiotów, które posiadałyby motywację w kierunku działania zgodnego z wymogami odpowiedniego systemu ról;

(2) - w systemach społecznych należy unikać „podporządkowania wzorom kulturowym, które albo nie są w stanie określić choćby minimum porządku społecznego, albo też stawia się w nich przed ludźmi wymogi niemożliwe do spełnienia generując przez to dewiację i konflikt”.

Kluczową sprawą w konceptualizacji systemu społecznego jest pojęcie instytucjonalizacji (względnie stałe wzory interakcji (podlegające normatywnej regulacji, wypełnione treściami kulturowymi: (1) jako ogólne wartości i przekonania kulturowe lub (2) jako zinternalizowane przez system osobowości wartości i wzory) zachodzące między podmiotami zajmującymi pozycje.

INSTYTUCJONALIZACJA (I) jako PROCES (P) i jako STRUKTURA (S).

Schemat I = f(P) => (1) - podmioty w rozmaity sposób zorientowane na wartości wchodzą w sytuacje, w których podejmują interakcje, (2) - zorientowanie na wartości odzwierciedla strukturę potrzeb podmiotów oraz przemiany tej struktury w wyniku internalizacji wzorów kulturowych, (3) - normy powstają wtedy, gdy działające podmioty dopasowują swoje orientacje (podejmowane role, układy ról i wymianę) w procesach interakcji, (4) - normy powstają jako środek wzajemnego przystosowania orientacji działających jednostek oraz są wyznaczone przez ogólne wzory kulturowe, (5) - normy te regulują dalszą interakcję nadając jej stabilność.

Instytucjonalizacja interakcji dokonuje się w systemie społecznym, jest ona procesem, w którym powstaje i utrzymuje się struktura społeczna.

SPOŁECZEŃSTWO - wielki system powiązanych ze sobą instytucji, zinstytucjonalizowane wiązki ról lub wzorów interakcji (podsystemy).

System społeczny => f (wzorów kulturowych oraz systemów osobowości).

Parsons wprowadził zespół kategorii (układ zmiennych) oznaczających niektóre zmienne właściwości tych systemów (pozwalających na kategoryzację typów orientacji w systemach osobowości, wzorów wartości w kulturze oraz wymogów normatywnych za pomocą biegunowych dychotomii - pozwalającej na przybliżenie tej kategoryzacji):

1. AFEKTYWNE ZAANGAŻOWANIE - AFEKTYWNA NEUTRALNOŚĆ (rozmiary uczucia lub afektu odpowiednich dla danej sytuacji interakcyjnej);

2. CAŁOŚCIOWOŚĆ - ASPEKTOWOŚĆ (charakter i zasięg obowiązku w sytuacji interakcyjnej - duży lub rozproszony);

3. UNIWERSALIZM - PARTYKULARYZM (czy wszyscy działający winni być oceniani za pomocą tych samych kryteriów?);

4. OSIĄGANIE - PRZYPISANIE (czy dany podmiot winien traktować inny podmiot na podstawie jego osiągnięć, lub przypisanych mu przymiotów, które nie pozostają w żadnym związku z jego dokonaniami?);

5. ORIENTACJA NA WŁASNĄ OSOBĘ - ORIENTACJA NA KOLEKTYW (czy działający winien przedkładać swe osobiste cele nad cele grupy?);

Powyższa dychotomia ukazuje ukryty wpływ wzorów kulturowych na proces regulowania i kontrolowania innych systemów działania, które zawiera się w pytaniach:

(1) Dlaczego zinstytucjonalizowane wzory zachowań są zdolne do trwania?

• (2) Jak dochodzi do zintegrowania systemów osobowości w systemie społecznym (wzmocnienia

• equilibrium)?

Ad. 2 za sprawą dwóch mechanizmów:

- mechanizmów socjalizacji (środki, poprzez które wzory kulturowe - wartości, przekonania i inne symbole

- zostają zinternalizowane przez system osobowościowy, determinując właściwą strukturę potrzeb), dzięki temu procesowi energia motywacyjna ulokowana jest w rolach (konformizm wobec norm, umiejętność poruszania się w stosunkach interpersonalnych, które łagodzą większość napięć i lęków);

- mechanizmów kontroli społecznej, które prowadzą do redukcji napięcia i dewiacji m.in. za sprawą:

1. - instytucjonalizacji ról (oczekiwania odnośnie ról są jasne i klarowne);

2. - interpersonalnych sankcji i gestów nagradzających wzajemny konformizm;

3. - czynności rytualnych likwidujących w sposób symboliczny źródła napięć, które mogłyby doprowadzić do rozpadu systemu i które wzmacniają dominujące wzory kultury;

4. - struktury (tzw. klapy bezpieczeństwa), w których dochodzi do oddzielenia w czasie i w przestrzeni potencjalnych skłonności „dewiacyjnych” od normalnych wzorów instytucjonalnych;

5. - struktury reintegracyjne służące do zwalczania dewiacyjnych tendencji i doprowadzania z powrotem do ładu w systemie;

6. - ustanowienie pewnych sektorów systemu, które byłyby uprawomocnione do użycia siły i przymusu.

Oba mechanizmy służą rozwiązywaniu jednego z najbardziej stałych problemów integracyjnych

(imperatywów) systemu społecznego. Oba mechanizmy nie zawsze działają właściwie, co powoduje pojawienie się dewiacji i zmiany społecznej.

K O N C E P C J A I M P E R A T Y W Ó W S Y S T E M U (A G I L)

Systemy działania charakteryzują się czterema rodzajami problemów (imperatywów) wiążących się z ich przetrwaniem: ADAPTACJĄ (A), OSIĄGANIEM CELÓW (G), INTEGRACJĄ (I) I KULTYWOWANIEM WZORÓW (L) - AGIL.

ADAPTACJA (A) - zapewnienie przez środowisko wystarczających środków ułatwiających systemowi funkcjonowanie, a następnie ich rozdzielenie pomiędzy poszczególne segmenty systemu;

OSIĄGANIE CELÓW (G) - ustalenie priorytetów systemu oraz mobilizowanie środków, jakimi dysponuje system do ich osiągania;

INTEGRACJA (I) - koordynacja i utrzymanie właściwych wzajemnych stosunków pomiędzy elementami systemu;

KULTYWOWANIE WZORÓW (L) - utrzymywanie wzorów (odpowiednie motywowanie, potrzeby i umiejętności odgrywania ról) oraz kontrolowanie (rozładowywanie) napięć wewnętrznych.

ADAPTACJA (A) OSIĄGANIE CELÓW (G)

A	G
L	I		G
						G
	L		I
		L				I

KULTYWOWANIE WZORÓW (L) INTEGRACJA (I)

Funkcjonalistyczna wizja systemów społecznych

Problem wzajemnej wymiany między systemami i podsystemami (skomplikowane procedury odwzorowywania)

INFORMACYJNA HIERARCHIA KONTROLI

T E O R I A K O N F L I K T U

G e n e z a t e o r i i k o n f l i k t u

Krytyka koncepcji T. Parsonsa (jego fikcyjnej wizji świata opartej na porządku społecznym, stanie equilibrium, która powszechne zjawiska niestabilności, braku porządku i konfliktu traktowała jako dewiację, brak normy i patologię). Koncepcja Lockwooda o powszechności zjawisk niestabilności i społecznych mechanizmach konfliktogennych - zróżnicowanego dostępu do władzy, dóbr i ich podziału - mechanizmy dezorganizacji społecznej.

Teoria konfliktu jako spuścizna po Marksie i Simmlu - cztery płaszczyzny analizy (1) cele intelektualne, (2) założenia odnośnie natury konfliktu, (3) - konceptualizacja zmiennych, (4) - katalog twierdzeń.

1. - Ujęcie Marksa - legitymizacja zmiany społecznej (jak zmienić społeczeństwo eliminując kapitalizm);

- ujęcie Simmla - analiza i refleksja akademicka nad lepszym zrozumieniem życia społecznego; odkrycie praw interakcji i organizacji społecznej oraz opisać je za pomocą praw abstrakcyjnych (Marks traktował je jako prawa ograniczone czasowo, zasadniczym celem było odkrycie praw kapitalistycznego sposobu rozwoju po to by go później wyeliminować lub zawiesić ich działanie); Simmel dążył do odkrycia praw uniwersalnych bez ograniczeń czasowo-przestrzennych i wprowadził rozróżnienia pomiędzy treścią i formą interakcji, celami i kontekstami interakcji.

2. Pojęcie „dialektyki” u Marksa oznacza immanentną sprzeczność (przeciwieństwo np. dobro - zło), która ma nieunikniony charakter, a u Simmla - dialektyka - równoczesna tendencja porządku i dezorganizacji (wszystkie stosunki społeczne ujawniają skłonność do porządku i konfliktu, zastoju i zmiany.

3. Marks - 1. organizacja ekonomiczna (własność środków produkcji determinuje organizacje pozostałych elementów społeczeństwa / kultury, dogmaty religijne, idee/ są odbiciem bazy ekonomicznej społeczeństwa; - 2. destrukcja, polaryzacja i obalenie klasy dominującej przez ciemiężoną; - 3. konflikt jest dwubiegunowy

Marginalizacja społeczeństwa do organizacji ekonomicznej, zbyt optymistyczne założenia

odnośnie konfliktu, interesów klasowych, rozpatrywanie struktury społecznej z punktu widzenia dominacji i podległości jej elementów.

Simmel rozpatrywał strukturę społeczną jako wielość niepodzielnych procesów asocjacji i dysocjacji oraz postulował istnienie „wrodzonego wrogiego impulsu”, który łączy się z przeciwnymi potrzebami miłości i przywiązania lub potrzeby „nienawiści i walki”. Sprzeczności interesów mogą zaostrzyć te instynkty - źródło konfliktu tkwi we wrodzonej konstrukcji osobowości.

(4)

DIALEKTYCZNA TEORIA KONFLIKTU: RALF DAHRENDORF

Wyjaśnianie mechanizmów życia społecznego za pomocą kategorii nacisku, konfliktu lub zmiany - modelem konfliktowych.

PORZĄDEK SPOŁECZNY - Instytucjonalizacja wiąże się z utworzeniem zrzeszeń imperatywnie skoordynowanych - ZISy. Ta organizacja cechuje się stosunkami władzy, w których pewne wiązki ról dysponują możliwością wymuszenia na innych konformizmu (każda władza oznacza zniewolenie jednych przez drugich - dychotomiczne stosunki , to w ZISach winny uzyskać prawomocność (stosunki władzy prawomocnej). Dobra jakimi są władza i autorytet stanowią obiekt współzawodnictwa i walki różnych grup w obrębie określonych ZISów.

T E O R I A W Y M I A N Y S P O Ł E C Z N E J

Geneza teorii wymiany społecznej

• zróżnicowanie źródeł (ekonomicznych, antropologicznych i psychologicznych);

• współczesne teorie wymiany są mieszanką ekonomii utylitarystycznej, antropologii funkcjonalnej i psychologii behawioralnej

Koncepcje klasyczne Faza przejściowa Współczesne nurty teorii wymiany

Klasyczna ekonomia Teorie behawioralne

(kategorie

indywidualistyczne)

Antropologia społeczna Substancjonalne teorie strukturalne

(kategorie kolektywistyczne

i strukturalistyczne)

Formalne teorie strukturalne

Schemat rozwoju teorii wymiany społecznej

UTYLITARYZM JAKO SPUŚCIZNA PO „KLASYCZNYCH” DOKTRYNACH

EKONOMICZNYCH

(Smith, Ricardo, Mill, Bentham) - racjonalna maksymalizacja korzyści materialnych lub „pożytków” z transakcji lub wymiany z innymi ludźmi na wolnokonkurencyjnym rynku - kalkulacja kosztów i poszukiwanie rozwiązań alternatywnych dostarczających maksimum korzyści; (m.in. tezy Durkheima - były próbą znalezienia alternatywy dla myśli utylitarystycznej Spencera; zasady utylitaryzmu a współczesne teorie wymiany: (1) - ludzie z rzadka usiłują maksymalizować korzyści, (2) - ludzie nie zawsze są racjonalni w swoich działaniach; (3) - zawierane transakcje nie są wolne od zewnętrznych regulacji i napięć, (4) - wiedza jaką dysponują ludzie na temat alternatyw działania nie zawsze jest pełna.

ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA A TEORIA WYMIANY

UJĘCIE J. FRAZERA. W 1919 r. J. Frazer (Folklore in the Old Testament) dokonał pierwszej analizy instytucji społecznej z punktu widzenia teorii wymiany - problem pokrewieństwa i małżeństwa w społeczeństwach prymitywnych (między kuzynami przeciwległymi akceptowane, a między równoległymi zabronione)

Współczesne teorie wymiany w socjologii oparte są na podobnej koncepcji organizacji społecznej:

1. - procesy wymiany są rezultatem motywów skłaniających ludzi do zaspokojenia swych potrzeb;

2. - dostarczając zapłaty wszystkim zaangażowanym w wymianę doprowadzamy do

zinstytucjonalizowania interakcji (powstania wzorów interakcji);

3. - zinstytucjonalizowane układy interakcji służą zaspokojeniu potrzeb jednostek oraz ograniczają typy

struktur społecznych, które mogłyby się pojawiać w systemie społecznym.

4. - procesy wymiany różnicują grupy w kategoriach ich względnego dostępu do wartościowania dóbr,

prowadząc w rezultacie do zróżnicowania pod względem władzy, prestiżu i przywilejów.

UJĘCIE B. MALINOWSKIEGO (PSYCHOLOGICZNA TEORIA WYMIANY). (Agronauci Zachodniego Pacyfiku) - system wymiany „Kula” - naramienników i naszyjników, które wędrowały w przeciwnych kierunkach (wymiany niematerialne - symboliczne), które cementowały sieć stosunków społecznych - służył zaspokojeniu indywidualnych potrzeb psychologicznych i potrzeb społecznych integracji społecznej i solidarności; Malinowski uważał, że potrzeby psychologiczne a nie ekonomiczne są siłą, która zapoczątkowuje i utrwala stosunki wymiany.

UJĘCIE M. MAUSSA (STRUKTURALNA TEORIA WYMIANY). Próba określenia, co sprawia, że przyjęte podarunki są odwzajemniane - tą siłą jest społeczeństwo lub grupa; transakcje wymiany są prowadzone w zgodzie z regułami i kodeksami grupy, służą wzmocnieniu moralności grupowej - próba pogodzenia koncepcji utylitarystycznych ze strukturalną (kolektywistyczną) myślą Durkheima.

PIENIĄDZ

WŁASNOŚĆ Arystoteles SPOŁECZEŃSTWO

J. Locke HANDEL PRACA

G. W. F. Hegel

K. Marks

GOSPODARKA

ANTROPOLOGIA RÓWNOŚĆ/NIERÓWNOŚĆ ZASPOKAJANIE

DAR, POTLACZ Platon POTRZEB

M. Mauss J.J. Rousseau S. Freud

B. Malinowski

Wymiana - postępowanie co najmniej dwóch jednostek, które przekazują sobie wzajemne dobra uznane za równowartościowe. W etnologii przyjmuje się, że istnieją trzy zasadnicze typy wymiany:

(1) informacji, (2) kobiet i (3) dóbr i usług. De iure wymiana jest ekwiwalentna, co jednak w praktyce zdarza się raczej rzadko.

Własność - to, co posiada dana jednostka lub grupa; istnienie własności jest jednym z zasadniczych źródeł nierówności między ludźmi. Zakres dopuszczalności własności prywatnej był jednym z centralnych problemów dla teoretyków demokracji (J.J. Rousseau), a dla socjalistów (wg P.J. Proudhona - własność to kradzież).

Potlacz - rytualna wymiana, stanowiąca obyczaj niektórych plemion indiańskich w Ameryce Północnej. Żeby okazać swe bogactwo i znaczenie, plemiona te prześcigały się we wzajemnym obdarowywaniu, doprowadzając się do całkowitej ruiny. M. Mauss określił ten obyczaj mianem „ofiarodawstwa totalnego”, G. Bataille uważał, że rozrzutność jest warunkiem ekonomii.

T E O R I A I N T E R A K C J O N I S T Y CZ N A

Interakcjonizm symboliczny - perspektywa teoretyczna w socjologii zainicjowana przez G. H. Meada, który dokonał wielkiej syntezy własnych idei i koncepcji zaczerpniętych z pragmatyzmu społecznego, darwinizmu i behawioryzmu oraz z prac J. Deweya, W. Jamesa, Ch. H. Cooleya. Interakcjonizm symboliczny przedstawia wizję człowieka, który podlega całemu splotowi rozmaitych ograniczeń i usiłuje przystosować się do otaczającego go środowiska społecznego, który podlega całemu splotowi rozmaitych ograniczeń i usiłuje się przystosować do otaczającego go środowiska społecznego, utrwalając właściowści sprzyjające adaptacji. Proces ten determinuje w dużym stopniu rozwój umysłu i jaźni, lecz niecałkowicie, ponieważ ludzie są jednocześnie rozwijającymi swe niepowtarzalne osobowości indywidualnościami, konstruującymi rzeczywistość w czasie symbolicznych interakcji. Społeczeństwo to zorganizowane interakcje między jednostkami, przebiegające zgodnie ze społecznie określonymi wzorami. W symbolizmie interakcyjnym dąży się do uchwycenia sensu świata znaczeń tworzonych przez ludzi. Aby go pojąć, należy zrozumieć przeżycia ludzi, odkryć ich sens, jaki nadają oni swojemu działaniu, jego wzorom i samej rzeczywistości. Dwa główne nurty w symbolizmie interakcyjnym to „szkoła chicagowska” H. Blumera oraz „szkoła Iwoa” M. Kuhna.

G e n e z a i n t e r a k c j o n i z m u

Próba innego spojrzenia (odejście od makrostrukturalnych schematów analitycznych Marksa, Durkheima, Spencera i innych związanych z wyjaśnianiem wzajemnego wpływu społeczeństwa na jednostki i występujących powiązań) zwrócono uwagę na badanie procesów interakcji społecznej oraz ich konsekwencje dla jednostki i społeczeństwa.

P r ą d y i n t e r a k c j o n i s t y c z n e w E u r o p i e

G. SIMMEL - początek badań nad interakcją (uspołecznieniem), formami konfliktu oraz osobowości („geneza osobowości leży w punkcie przecięcia się niezliczonych wpływów społecznych; jest ona końcowym produktem wpływów społecznych; jest ona końcowym produktem wpływu najróżnorodniejszych grup i faz przystosowania się”) - socjologia formalna.

M. WEBER - zainteresowanie mikroświatem społecznym (zachowaniami społecznymi jako działaniami społecznymi - znaczącymi i symbolicznymi interakcjami między ludźmi, które tworzą rzeczywistość pozostającą poza makrostrukturami - klasami, państwami, narodami, instytucjami).

Analiza społecznych i kulturowych struktur oraz ich wzajemnego wpływu.

E. DURKHEIM - w jaki sposób społeczeństwo rządzi jednostką, przenika do jej wnętrza i kieruje nimi od wewnątrz? - problem mikrorzeczywistości społecznej.

P i e r w s z e i n t u i c j e a m e r y k a ń s k i e

W. JAMES (pojęcie „jaźni”) - ludzie posiadają zdolność postrzegania samych siebie jako obiektów i zdolność wytwarzania odczuć i postaw skierowanych na samych siebie

T y p o l o g i a j a ź n i

M a t e r i a l n a S p o ł e c z n a D u c h o w a

Obiekty fizyczne, które są odczucia w stosunku do samego, orientacja poznawcza i

postrzegane jako „część ich które jednostki czerpią z kontaktów zdolności charakterystyczne

istnienia” i jako decydujące o z innymi ludźmi dla jednostki

ich tożsamości

CH. H. COOLEY - jaźń i procesy społeczne

Jaźń jako (1) - proces, poprzez który jednostki postrzegają siebie jako obiekty wraz z innymi obiektami w ich środowisku społecznym; (2) - jaźń wyłania się w wyniku komunikowania z innymi (jaźń odzwierciedlona)

Grupa pierwotna - uczestnictwo w pewnych grupach jest istotniejsze z punktu widzenia utrzymywania się jaźni (w nich istnieją osobiste i intymne związki, są ważniejsze w kształtowaniu się ludzkich odczuć i postaw)

J. DEWEY (pragmatyzm a myślenie) - problem przystosowania się człowieka do świata, umysł jest procesem, powstającym w wyniku wysiłku ludzi w kierunku przystosowania się do środowiska.

Jak funkcjonuje umysł i jak ułatwia on adaptację do środowiska?

Konwergencja prądów myślowych - pragmatyzmu, darwinizmu i behawioryzmu

G. H. MEAD - UMYSŁ, JAŹŃ, SPOŁECZEŃSTWO

Powiązanie ludzkiego umysłu, jaźni społecznej i struktury społeczeństwa w związku z interakcją społeczną.

Założenia Meada - swoistą cechą umysłu jest zdolność:

1. do stosowania symboli w celu oznaczenia obiektów w środowisku;

2. do szczególnego analizowania alternatywnych linii działań skierowanych na te obiekty;

3. do powstrzymywania niewłaściwych linii działania i wyboru odpowiedniego kierunku działania.

Proces myślowego stosowania symboli lub języka - „PRÓBA GENERALNA W WYOBRAŹNI”, która ułatwia współdziałanie, przystosowanie i przetrwanie.

Analiza Meada koncentrowała się na wczesnych fazach rozwoju umysłu (procesów selekcji - gestów wywołujących oczekiwane reakcje tych, od których zależy przetrwanie i przystosowanie)

Gesty konwencjonalne - mające ten sam sens i wpływające na wzrost efektywności interakcji między jednostkami, pozwalają na precyzyjne przekazywanie dążeń i potrzeb, zamierzonych kierunków działania zwiększając poziom wzajemnego przystosowania się. Postrzeganie i interpretowanie gestów wiąże się z ujawnianiem zdolności do „przyjmowania roli innego” w wyobraźni, co pozwala im na oszacowanie konsekwencji swoich działań. Organizm uzyskuje zdolność:

1. 
   rozumienia gestów konwencjonalnych;

2. zastosowania tych gestów w celu przyjmowania roli innych; UMYSŁ

3. podejmowania w wyobraźni prób generalnych alternatywnych kierunków działań

J A Ź Ń

Interpretacja gestów ułatwia nie tylko współpracę, ale stanowi podstawę samookreślenia i samooceny jednostki, które po osiągnięciu progu dojrzałości mają krótkotrwałą postać „wyobrażenia o samym sobie” w sytuacji interakcyjnej, co ulega dalszej ostatecznej krystalizacji w względnie trwałą „koncepcję samego siebie” ( spójny i stały zespół postaw, dyspozycji lub znaczeń odnoszących się do kogoś jako osoby pewnego typu).

Etapy (stadia) przyjmowania roli „samego siebie”:

1. zabawa (możliwości przyjmowania ról przez dziecko są ograniczone i sprowadzają się do jednej lub

dwóch ról);

2. gra (wraz z rozwojem biologicznym i społecznym) jednostka jest zdolna do przyjmowania wielu ról;

3. uogólniony inny - stadium, w którym jednostka jest zdolna do wyobrażenia sobie całościowej perspektywy społeczności, ogólnych wierzeń, wartości i norm należących do różnorodnych sfer interakcji jednostek - pozwala jej to na zwiększenie adekwatności swoich reakcji wobec innych uczestników interakcji oraz rozszerzenia oceniających wyobrażeń o sobie samym.

S P O Ł E C Z E Ń S T W O

Społeczeństwo („instytucje”) to zorganizowane interakcje (zależne od umysłu - reguluje reakcję /działanie/) pomiędzy rozmaitymi jednostkami, zachodzącymi według określonych wzorów. Społeczeństwo jest uzależnione od zdolności jaźni - oceny siebie z perspektywy „uogólnionego innego”; kontrola społeczna jest możliwa z perspektywy „wspólnych postaw”.

Społeczeństwo postrzega jako zjawisko konstruowane, powstające na bazie interakcji o wyraźnie przystosowawczych funkcjach, które może być zmienione lub odbudowane dzięki procesom oznaczonym przez pojęcia umysłu i jaźni.

Bardzo często te zmiany są nieprzewidywalne - dlatego Mead wprowadził do wyjaśnienia indeterministycznego działania pojęcia W. Jamesa - „JA” i „MNIE”

„JA” - dowodzi istnienia impulsywnych tendencji w jednostkach (zachowanie, działanie nieprzewidywalne);

„MNIE” - wyobrażenie o swoim zachowaniu po fakcie jego zrealizowania (poznanie doświadczalne).

SPOŁECZEŃSTWO (wg Meada) - skonstruowane wzory uporządkowanego działania, które utrzymują się i zmieniają przez symboliczną interakcję zachodzącą pomiędzy jednostkami i wewnątrz nich dzięki procesom umysłu i jaźni.

TEORIA FENOMENOLOGICZNA I ETNOMETODOLOGICZNA

Fenomenologia - kierunek filozoficzny zainicjowany przez F. Brentana, w pełni rozwinięty przez E.

Husserla, jego podstawowe zasady zakładają badanie tego, co jest nam bezpośrednio dane w doświadczeniu, tzw. fenomenów - zjawisk świata zewnętrznego - w których przejawia się ich istota, oparcie rozumowania na intuicji (ogląd intuicyjny fenomenu dokonywany przez świadomość) oraz postulat redukcji fenomenologicznej: „zawieszenia” lub „wzięcia w nawias” naturalnego przeświadczenia o istnieniu realnego świata, a także związanych z nim nastawień i uprzedzeń, w celu dotarcia do tzw. czystej świadomości. W socjologii wpływ fenomenologii uwidocznił się szczególnie w etnometodologii i w pracach A. Schűtza, który przeniósł jej idee na grunt nauk społecznych, modyfikując jednak przy tym założenia Husserla. Uważał mianowicie, że redukcja fenomenologiczna jest niepotrzebna i należy się właśnie skupić na badaniu naturalnego przekonania o istnieniu świata, tzn. świata życia (Lebenswelt)

FENOMENOLOGIA SPOŁECZNA, kierunek socjol., zw. też socjologią fenomenologiczną, powołujący się na założenia → fenomenologii E. Husserla; twórcą dominującej obecnie wersji f.s. jest A. Schütz, który, nawiązując jednocześnie do Husserla, M. Webera i interakcjonizmu symbolicznego, stworzył swoistą odmianę socjologii humanist.; gł. przedmiotem zainteresowania f.s. jest myślenie potoczne, ponieważ, jak się sądzi, rzeczywistość społ. dana jest badaczowi tylko za jego pośrednictwem (a więc inaczej niż obiektywna rzeczywistość przyr.); jest ona „konstruowana” przez przeżywających ją ludzi, co jednak nie znaczy, że ma charakter wyłącznie subiektywny; f.s. jest silnie związana z filozofią i rzadko bywa stosowana w socjologii empirycznej; odegrała pewną rolę jako narzędzie krytyki pozytywizmu i naturalizmu w socjologii.

Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, red. Z. Krasnodębski, Warszawa 1989.

Etnometodologia - socjologiczna perspektywa teoretyczna zainicjowana przez H. Garfinkela, który

poddał krytyce obowiązujące w pozytywistycznym nurcie socjologii przekonanie, że rzeczywistość społeczna i wzory organizacji społecznej są zewnętrznymi, realnymi obiektami, stanowiącymi przedmiot badań tej dyscypliny. Według Garfinkela i innych przedstawicieli tej orientacji świat społeczny budują ludzie nadający mu w swoim codziennym życiu specyficzny i ciągle zmieniający się sens, dzięki czemu rzeczywistość staje się dla nich zrozumiała i przewidywalna. Naczelnym zadaniem socjologii jest zaś rozpoznawanie i analizowanie metod, jakimi posługują się jednostki w celu konstruowania ich subiektywnego świata społecznego - procedury interpretatywne - pewne uniwersalizujące się i zazwyczaj wprost nie dostrzegane reguły i zasady wiedzy potocznej, ustanawiające niektóre cechy i właściwości tzw. rozumowania praktyczno-zdroworozsądkowego.

ETNOMETODOLOGIA [gr.], kierunek socjologii współcz., zapoczątkowany w latach 60. przez R. Garfinkela; gł. przedmiotem zainteresowania e. są metody, jakimi w życiu codziennym posługują się ludzie, żeby skutecznie porozumiewać się ze sobą i bezkolizyjnie układać wzajemne stosunki; zwolennicy e. odnoszą się krytycznie do całej socjologii tradycyjnej i odrzucają jej zasadniczą problematykę; przeciwstawiają jej własny program, a zwł. praktykę drobiazgowych badań mikrosocjol. prowadzonych w celu ujawnienia prakt., milcząco przyjętych reguł, jakimi ludzie się kierują, radząc sobie z sytuacjami życia codziennego.

Wczesna postać fenomenologii E. HUSSERL (ojciec fenomenologii)

Schemat jego filozofii - problemy:

1. Główny problem filozofii - podstawowe pytania:

• co jest realne?,

• co w danym momencie istnieje w świecie?,

• w jaki sposób można rozpoznać to, co istnieje w świecie?.

Nikt nie ma bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością, kontakt ten jest pośredni i dokonuje się

poprzez procesy zachodzące w umyśle. Zrozumienie tego procesu (procesów świadomościowych) stanowi centralny punkt badań fenomenologicznych.

2. Właściwości świadomości:

Świat odczuwany (obiekty, ludzie, miejsca, idee) przez ludzi jako istniejący - „widzialny”; „uświadamiany” jest jako „ten na zewnątrz”, którego parametry określają naszą egzystencję - „świat postawy naturalnej”:

1. „naocznie dany nam świat, w którym żyjemy”, który rzadko jest przedmiotem myślenia

refleksyjnego;

2. ludzie działają na podstawie przypuszczenia, że treścią ich doświadczenia jest dla wszystkich ten sam świat.

Ludzka aktywność dokonuje się w świecie doświadczanym zbiorowo.

3. Krytyka empiryzmu naturalistycznego:

Nauka i świat faktów istnieje „poza” tj. niezależnie i na zewnątrz ludzkich zmysłów i świadomości; jest poznawany za pośrednictwem metody naukowej, a wraz z postępem prób pomiaru wzrasta nasze zrozumienie ich właściwości. Krytyka i wątpliwość Husserla - jak nauka jest zdolna do obiektywnego pomiaru jakiegoś „zewnętrznego” i „rzeczywistego” świata skoro jedynym światem jaki doświadczają jednostki jest dany im świat w ich świadomości?

(4) Alternatywa filozoficzna - radykalne rozstrzygnięcie dla nauk społecznych Husserla

Aby zrozumieć zdarzenia społeczne - trzeba ustalić, na czym polega podstawowy proces świadomościowy (abstrakcyjne procesy świadomościowe) - za pośrednictwem, którego te zdarzenia się dokonują. Celem badań (po radykalnym wyabstrahowaniu jednostki z doświadczenia zbiorowego) jest „czysta świadomość”. Realizacja tego celu polega na osiągnięciu „epoché” - tj. skonstatowanie, że treść potocznego świata może zostać zawieszona (wzięta w nawias). Fundamentalne i abstrakcyjne właściwości

świadomości mogą być odsłonięte i zrozumiane jedynie wtedy, gdy oddzielona i pominięta zostanie treść świata w którym żyjemy. Jego celem było stworzenie abstrakcyjnej teorii ludzkiej świadomości zawieszającej jakiekolwiek przypuszczenia o zewnętrznym świecie społecznym istniejącym „tam na zewnątrz” - co mu się nie udało.

Idee Husserla skrótowo zawierają się w

PODSTAWOWE POJĘCIA SOCJOLOGICZNE

STRUKTURA SPOŁECZNA, podstawowe pojęcie stosowane przez badaczy społeczeństwa, najczęściej w socjologii (rozpowszechnione przez H. Spencera i E. Durkheima) i antropologii społ. (przez A. Radcliffe-Browna). Struktura społeczna w najprostszym rozumieniu jest utożsamiana ze składem, kompozycją (rozkładem częstości), czyli statyst. podziałem ze względu na ważne cechy społ.-demogr.: płeć, grupy wieku, miejsce zamieszkania, kategorie zaw. itp. W socjologii przez struktura społeczna rozumie się układ elementów traktowany jako system. W zależności od tego, jak szeroko ujmuje się strukturę społeczną, i z jakiej perspektywy teoret., jej elementami mogą być kategorie społ. szczebla makro- (klasy, warstwy, grupy zaw.) i mikrostruktury (rodziny, wspólnoty sąsiedzkie), jednostki, pozycje i role społ., a także organizacje i instytucje. Elementy te są powiązane ze sobą układem stosunków, czyli sposobów wzajemnego zachowania, zróżnicowanych reakcji i ciągów powtarzalnych działań. Zależności te kształtują strukturę społeczną oraz decydują o odrębności jej elementów. Struktura społeczna ujmowana z perspektywy najbardziej podstawowych podziałów jest utożsamiana przede wszystkim ze strukturą klasową i/lub → stratyfikacją ; społeczną. W społeczeństwach objętych cywilizacją przem. gł. płaszczyzną formowania się makrostruktur społ. jest podział pracy, a zwł. zróżnicowanie zawodowe. W refleksji teoret. i badaniach empirycznych najczęstszym przedmiotem studiów są podziały klasowo-warstwowe i struktura zawodowa. Znaczenie pojęcia struktury społecznej w naukach społ. wynika z faktu, że jest to podstawowa kategoria opisu i podstawowe narzędzie wyjaśniania funkcjonowania społeczeństwa i zachowań jednostek.

ATOMIZM SPOŁECZNY, pogląd na społeczeństwo i życie społ., wg którego społeczeństwo stanowi luźny zbiór nie powiązanych ze sobą jednostek, a całością życia społ. rządzi zasada autoregulacji, zapewniająca, w wyniku starć interesów indywidualnych, harmonię ogólną; punktem wyjścia analizy społ. dla a.s. nie jest społeczeństwo, lecz izolowana, racjonalnie działająca jednostka; filozoficzną i społ.-etyczną podstawę tego stanowiska stworzyła w XVIII w. filozofia oświecenia; w swej klas. postaci a.s. łączył się z → utylitaryzmem i → liberalizmem; w XIX w. znalazł pełny wyraz w pracach klas. i liberalnej szkoły ekonomicznej; z ekonomii przeniknął do wyodrębniającej się wówczas socjologii; określenie a.s. było używane gł. przez krytyków tego poglądu.

DZIAŁANIE SPOŁECZNE - są to czynności świadome (tj. rozumne i wolne - zaangażowana jest wola ludzka) pojawiające się przy zetknięciu człowieka z innymi ludźmi (interakcjami).

STYCZNOŚCI SPOŁECZNE - elementy więzi społecznej, które tworzą się podczas wzajemnych oddziaływań pomiędzy jednostkami lub grupami, uwidaczniające się w psychicznym kontakcie między działającymi jednostkami (grupami), które przekazują sobie, wymieniają lub potwierdzają określone (materialne lub niematerialne) wartości. Mogą być przyczynami lub skutkami czynności społecznych.

CZYNNOŚCI SPOŁECZNE - (1) działanie społeczne, (2) u F. Znanieckiego oznacza indywidualną lub zbiorową aktywność ukierunkowaną na wpływanie na poszczególne jednostki lub grupy.

Do czynności społecznie zbieżnych zaliczamy: (1) współdziałanie (kooperację), (2) przystosowanie (akomodację), (3) naśladowanie (asymilację). Czynnościami społecznie rozbieżnymi są: (1) walka (konflikt),

(2) przeciwstawienie (opozycja), (3) współzawodnictwo (konkurencja).

WSPÓŁDZIAŁANIE (KOOPERACJA) - współpraca ludzi oparta na wspólnej organizacji, podporządkowaniu się władzy innych i poświęceniu (wyrzeczeniu się do pewnego stopnia dobra indywidualnego na rzecz dobra wspólnego) przy jego osiąganiu (tj. dobra społecznego). Są w pewien sposób zdeterminowane przez czynności lub sytuacje wcześniejsze, niejako wymuszające konkretne zachowania lub kontynuację działań. Jest to termin szerszy niż - współpraca.

PRZYSTOSOWANIE (ADAPTACJA) - swoiste „nagięcie” woli ludzkiej do warunków narzuconych przez innych ludzi. Niezbędnymi środkami do osiągnięcia przystosowania jest tolerancja, obustronna dobra wola i dążenie do kompromisu. Czasami adaptacja dokonuje się pod przymusem (interwencji z zewnątrz). Adaptacja może mieć charakter społeczny i dokonuje się na drodze socjalizacji, w czasie której jednostki i grupy nabywają niezbędnej kompetencji kulturowej (modyfikacja lub zanik określonych elementów kultury), które umożliwiają sprawne funkcjonowanie w nowych sytuacjach społecznych.

NAŚLADOWANIE (MODELOWANIE) - jest dalszą formą procesu przystosowania i ma na celu uniknięcie sporów. Jest formą obrony jednostek i grup słabszych poprzez przyjęcie określonego stylu życia.

Stanowi jedną z form procesu uczenia się (poprzez obserwację i imitację) w procesie socjalizacji i przejmowanie podpatrzonych doświadczeń oraz sposobów działania i zachowania innych jednostek oraz ich uogólniania na inne, podobne sytuacje.

WALKA (KOOPERACJA NEGATYWNA) - zachowania będące wynikiem całkowitej rozbieżności interesów (konfliktu celów, intencji, poglądów, zamiarów, motywacji lub obowiązków), oparte na narastającej wrogości walczących stron i agresji (od słownej, poprzez napaści, gwałty, zbrodnie do wojny). Z walką łączy się rewolucja, wojna, prześladowanie, zemsta, prowokacja, terror itp.

PRZECIWSTAWIENIE (OPOZYCJA) - sytuacja społeczna świadomego zastępowania jednostkowych i grupowych poglądów innymi poglądami. Z przeciwstawieniem łączy się agitacja, propaganda, bierny opór, krytyka itp.

WSPÓŁZAWODNICTWO (KONKURENCJA) - najłagodniejsza postać sprzeczności społecznych, dążenie do wykazania swych wartości społecznych i prześcignięcia innych przy zachowaniu odpowiednich reguł (na podobieństwo gry lub sportu). Z współzawodnictwem łączy się informacja i reklama.

PROCESY SPOŁECZNE - określa zbiór interakcji społecznych tworzących pewien łańcuch lub sieć (np. kooperacja lub konflikt) prowadzących do potwierdzenia i narzucenia rzeczywistości społecznej danej jednostce lub grupie, w wyniku czego pojawia się zmiana społeczna.

STOSUNKI SPOŁECZNE - zespół styczności i czynności społecznych zachodzących między jednostkami i grupami. Tworzą je względnie trwałe i utrwalone schematy zachowań, osadzone w szerszym, społecznym systemie działań. Mogą przybierać formę (1) stosunków unikania - behawioralne odpowiedzi na wzorce i normy społeczne, zabraniające lub znacznie ograniczające podejmowanie pewnego typu kontaktów, (2) stosunków zaczepnych - behawioralne odpowiedzi na wzorce i normy społeczne, nakazujące lub zezwalające w określonej sytuacji społecznej jednostkom lub grupom na agresywne, obelżywe lub wyzywające zachowania, (3) stosunków zależności - zachowania odzwierciedlające pewne hierarchie grupowe i istniejące relacje podrzędności lub dominacji. W odniesieniu do jednostki stosunki społeczne sprowadzają się do trzech zasadniczych kategorii:

1. stanowiska (pozycji) społecznej, (2) funkcji społecznej i (3) procesu społecznego.

STOSUNKI SPOŁECZNE, w socjologii względnie trwałe oddziaływanie na siebie 2 lub więcej jednostek, które własne zachowanie się uzależniają, świadomie lub nieświadomie, od aktualnego lub spodziewanego zachowania innych uczestników interakcji; s.s. podlegają stałym, akceptowanym przez wszystkich regułom (normom); w znaczeniu potocznym całokształt związków i oddziaływań wzajemnych między członkami zbiorowości.

POZYCJA SPOŁECZNA - miejsce w strukturze społecznej, pewna „przestrzeń” społeczna wyznaczona przez układ norm i wartości, której towarzyszą społecznie formułowane oczekiwania, funkcje, przywileje. Każdej pozycji jest przypisana rola społeczna, każda pozycja pozostaje w ścisłym związku ze statusem społecznym jednostki i grupy.

FUNKCJA SPOŁECZNA - każdy element systemu społecznego przyczyniający się do integracji i adaptacji całości tego systemu, jego uwikłanie w relacje systemowe może powodować zachowania naruszające wewnętrzną równowagę systemu. Funkcja może być jawna (manifestowana) lub ukryta (latentna) - nie zamierzona, nierozpoznawalna dla członków danego układu społecznego.

WARSTWA SPOŁECZNA:

1) W socjologii marksist. część klasy społ. (np. wielka i średnia burżuazja).

2) W teoret. refleksji na temat klas społ. (socjologia marksist.) część społeczeństwa, wyróżniająca się pod pewnymi ważnymi względami, np. poziomu wykształcenia, stylu życia, rodzaju wykonywanej pracy, wspólnoty interesów, poczucia własnej odrębności i dystansu w stosunku do innych grup, ale nie dająca się usytuować w schemacie podziału klasowego, ze względu na niejednoznaczny charakter cech klasowych (np. inteligencja).

3) Realnie istniejąca kategoria społ., wyodrębniona ze względu na cechy jej członków (zbliżony dochód, wykształcenie, prestiż, styl życia, dostęp do władzy itd.), określające miejsce w hierarchicznym układzie → stratyfikacji społecznej; większość socjol. badań nad uwarstwieniem społ. dotyczy warstwm społecznych w tym znaczeniu (P. Blau, O.D. Duncan, R. Hauser); w niektórych ujęciach (charakterystycznych zwł. dla socjologii marksist.) pojęcie warstwa społeczna ma charakter pomocniczy w stosunku do pojęcia klas społ., tzn. podziały klasowe są ujmowane jako nadrzędne, natomiast uwarstwienie społ. tworzy drugoplanową płaszczyznę podziałów; w innych ujęciach pojęcie warstwa społeczna ma wartość samoistną, a nawet zastępuje pojęcie klasy (lub jest z nim używane wymiennie).

DYSTANS SPOŁECZNY, termin wprowadzony do socjologii na oznaczenie poczucia obcości doświadczanego przez jednostki i/lub grupy w stosunku do jednostek i/lub grup różniących się miejscem w strukturze społ., stylem życia, religią, wykształceniem itp.; skalę do pomiaru d.s. opracował E. Bogardus i wykorzystał w badaniach stosunków rasowych; we współcz. socjologii termin d.s. jest stosowany gł. w socjometrii.

KULTURA [łac.], jeden z najbardziej popularnych terminów humanistyki i nauk społ., a także języka potocznego, w którym jednak ma zwykle inne znaczenie i silne zabarwienie wartościujące. W znaczeniu najszerszym kultura obejmuje to wszystko, co w zachowaniu się i wyposażeniu członków społeczeństw ludzkich stanowi rezultat zbiorowej działalności. Mówi się też o kulturze jako tym, co w zachowaniu się ludzkim jest wyuczone — w odróżnieniu od tego, co biologicznie odziedziczone. W zastosowaniach pierwotnych słowo cultura odnosiło się gł. do uprawy roli, dość wcześnie jednak zaczęło być stosowane metaforycznie (np. przez Cycerona, który pisał również o „kulturze duszy”) do innych dziedzin, w których starania ludzkie prowadzą do poprawy stanu wyjściowego. Przez stulecia używany w tym drugim znaczeniu jedynie sporadycznie, termin kultura zyskał pewną popularność w XVIII w., kiedy był odnoszony zwł. do moralnego i umysłowego doskonalenia się człowieka; szeroko zaczął być stosowany w XIX w., oznaczano nim całokształt tak duchowego, jak i materialnego dorobku społeczeństwa; w tym znaczeniu używano go na ogół zamiennie z terminem → cywilizacja, od którego później odróżniano go jako określenie dorobku raczej duchowego niż materialnego. W XX w. upowszechniła się tendencja do ujmowania kultury przede wszystkim jako zespołu wzorów rozwiązywania problemów charakterystycznego dla danego społeczeństwa, wzorów postępowania itp.

Nie było i nie ma żadnej ogólnie przyjętej teorii kultury. Różni autorzy, różne dyscypliny nauk. (np. filozofia kultury, historia kultury, antropologia kulturowa, socjologia, etnografia) i różne szkoły nauk. (np. ewolucjonizm, funkcjonalizm, strukturalizm) skupiały uwagę na poszczególnych aspektach kultury — zależnie od stawianych celów badawczych i całości zapatrywań na życie społeczne. Uzgodnienie różnych teorii kultury okazuje się zazwyczaj niemożliwe mimo prób stworzenia jednolitej dyscypliny nauk., której zadaniem byłoby badanie kultury i zintegrowanie całości wiedzy z tego zakresu (kulturoznawstwo). Różnice między podejściami są niekiedy bardzo duże. Po pierwsze, dla jednych badaczy kultury najważniejsze jest uwydatnienie tego wszystkiego, co nie jest „naturą” i odróżnia społeczeństwa ludzkie od społeczeństw zwierzęcych (dopiero niedawno zaczęto mówić także o kulturze tych ostatnich), podczas gdy dla innych najważniejsze jest uwydatnienie różnic między społeczeństwami ludzkimi, z których każde wytwarza właściwe sobie wierzenia, wzory postępowania, praktyki, instytucje itd. Po drugie, dla jednych badaczy (przeważają oni we współcz. naukach społ.) termin kultura nie ma charakteru wartościującego (każda trwała zbiorowość ma swoistą kulturę i chodzi o to, aby uchwycić jej cechy), podczas gdy dla innych jest on terminem wartościującym i odnosi się jedynie do tych jednostek i grup, które stały się „kulturalne”, tj. wzniosły się powyżej poziomu „prymitywizmu”, „dzikości”, „barbarzyństwa” itp. (tym samym można mówić o kulturach „wyższych” i „niższych”). Po trzecie, dla jednych badaczy kultura jest kategorią niezwykle szeroką (tzw. globalne pojęcie kultury), obejmującą np. całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa, przekazywanych z pokolenia na pokolenie wierzeń i praktyk jego członków, przyjętych przez nich wzorów postępowania itd., podczas gdy dla innych kultura to jedynie wycinek owej całości (piśmiennictwo, teatr, muzyka itp.), do którego nie należą np. nauka czy technika. Rozległość problematyki kultury (zwł. rozumianej globalnie) sprawiła, iż wielokrotnie podejmowano próby jej uszczegółowienia drogą wyodrębniania różnych typów kultury (tradycyjna, lud., nowocz., masowa itp.), różnych jej sfer, aspektów (np. materialna, duchowa, społ.) czy takich jej względnie odrębnych dziedzin, jak kultura polityczna, ekon., prawna, lit., artystyczna itd.

A. KŁOSKOWSKA Socjologia kultury, Warszawa 1981; M. CZERWIŃSKI Kultura i jej badanie, Wrocław 1985;

J. KMITA Kultura i poznanie, Warszawa 1985; E. NOWICKA Świat człowieka — świat kultury, Warszawa 1991;

Wiedza o kulturze, t. 1-4, Warszawa 1991-93.

G R U P A S P O Ł E C Z N A, J E J I S T O T A I R O D Z A J E

GRUPA SPOŁECZNA - względnie trwała, posiadająca wewnętrzną organizację zbiorowość społeczna, składająca się z co najmniej dwóch, a niektórych socjologów trzech osób, połączonych więzią społeczną (powstałą na bazie wspólnych wartości, poczuciu własnej odrębności i realizujących wspólne cele).

Każdą grupę społeczną charakteryzują następujące cechy:

1. poczucie odrębności (wewnętrzne w odczuciu jej członków i zewnętrzne wobec innych osób i grup);

2. określona struktura społeczna (zróżnicowanie pozycji i funkcji społecznych członków ją tworzących);

3. wspólne reguły postępowania (prawo, obyczaje i zwyczaje);

4. poczucie wspólnoty losów;

5. wspólnota dobra;

6. wspólnota celu;

7. trwałość istnienia w czasie.

GRUPA SPOŁECZNA, jedno z podstawowych pojęć socjologii, używane w 2 gł. znaczeniach:

1. szerszym — wszelki zbiór ludzi połączonych ze sobą w jakikolwiek sposób (np. posiadających jakąś cechę wspólną);

2. węższym i częściej używanym — każdy zbiór ludzi, który jest zespolony → więzią; społeczną, i którego członkowie przejawiają świadomość łączności społ. w kontaktach wzajemnych oraz z członkami innych grup społecznych.

Na potrzeby analizy socjol. przeprowadza się typologie grup społecznych i wyodrębnia różne typy grup społecznych: o więzi osobistej i o więzi bezosobowej, małe i duże, pierwotne i wtórne, → wspólnotę; i → zrzeszenie, dobrowolne i niedobrowolne itd. W socjologii i psychologii społ. dużą rolę odgrywa podział na grupy społeczne pierwotne i wtórne, zapoczątkowany przez Ch.H. Cooleya. Grupy społeczne pierwotne charakteryzuje mała liczebność, więź osobista (bezpośrednie kontakty), brak specjalizacji, względna intymność i stałość; należą do nich np. → rodzina, społeczność sąsiedzka, grupa zabawowa młodzieży; grupy pierwotne odgrywają doniosłą rolę w procesie → socjalizacji jednostki, pod ich wpływem kształtuje się → osobowość ; jednostek. Grupy społeczne wtórne (np. załoga zakładu przem., partia polit.) nie mają właściwości grup pierwotnych, członkowie ich złączeni są więzią formalną przez wykonywane → role społeczne, co zakłada istnienie → organizacji społecznej; powstają one wraz z przekształceniem się pierwotnych społeczeństw o prostej strukturze w stosunkowo liczebne społeczeństwa nowocz., zróżnicowane ze względu na podział pracy i specjalizację życia społecznego. W psychologii społ. dużą rolę odgrywa pojęcie → grupy odniesienia, a w socjologii stosunków polit. pojęcie → grupy nacisku. Zob. też socjologia , warstwa społeczna.

WIĘŹ SPOŁECZNA

WIĘŹ SPOŁECZNA - ogół stosunków, relacji i zależności wiążących jednostkę z grupą, zbiorowością, ośrodkami kontroli społecznej lub inna jednostką. Najważniejszymi czynnikami więzi społecznej są:

1. wspólnota krwi (więzi krwi);

2. wspólnota miejsca zamieszkania (wspólnota losów);

3. podobieństwo fizyczne i psychiczne (poczucie więzi wspólnotowej);

4. wspólnota mowy i dobra (poczucie więzi kulturowej, wspólnota świadomościowa)

WIĘŹ SPOŁECZNA, socjol. całokształt stosunków, zależności i podobieństw między członkami zbiorowości, grupy społ. lub społeczeństwa, decydujących o tym, że tworzą one względnie zwarte i wyodrębniające się spośród innych całości; w różnych społeczeństwach i okresach dominują różne typy w.s.; zagadnienie to było przedmiotem zainteresowania socjologów, którzy wskazywali np. na różnice między wspólnotą i stowarzyszeniem (F. Tönnies), solidarnością mech. i org. (E. Durkheim), społeczeństwami rodowymi i terytorialnymi (L. Krzywicki) itp.; metaforyczne określenie w.s. nie ma ściśle określonego znaczenia; w zależności od charakteru danej teorii nacisk pada na zjawiska obiektywne (np. podział pracy) bądź na zjawiska subiektywne (wola, świadomość, postawy itp.); termin w.s. występował szczególnie często w socjologii polskiej.

WSPÓLNOTA

WSPÓLNOTA - typ zbiorowości społecznej, która powstaje niezależnie od woli ludzkiej a jej członkowie odczuwają (1) silną więź psychiczną, (2) poczucie bliskości opartej na wspólnych przekonaniach, uczuciach, akceptowanych wartościach, (3) przynależność do niej pozwala na zaspokajania wielu potrzeb i (4) wzajemne stosunki społeczne opierają się na przyjaźni, sąsiedztwie i więzach pokrewieństwa.

MAKROSOCJOLOGIA - jest jednym z podstawowych działów socjologii, która zajmuje się analizowaniem struktur społecznych, ich współzależnościami oraz funkcjami jakie spełniają w społeczeństwie. Przedmiotem analiz makrosocjologii są takie zjawiska jak: zbiorowości społeczne (klasy, warstwy, wielkie społeczności terytorialne) systemy społeczne, struktury społeczne, instytucje społeczne i niektóre procesy społeczne ( np. zmiany społecznej ).

Przykładem teorii na poziomie makrosocjologii jest ujęcie strukturalistyczno-funkcjonalistyczne, których autorzy ( m.in. B.Malinowski, T.Parsons, R.K.Merton i K.Davis ) analizują struktury społeczne w kategoriach konsekwencji ich istnienia ( tj. pełnionych funkcji ). Istotnym elementem tej teorii jest pojęcie systemu, który tworzą współzależne od siebie różne elementy społeczeństwa. Przedmiotem analiz były kwestie

równowagi (stabilności) i nierównowagi (dysharmonii) społeczeństwa, jawne ( konsekwencje znane i oczekiwane ) lub ukryte ( niezamierzone i nieoczekiwane ) funkcje społeczne, eufunkcje (konsekwencje pozytywne) i dysfunkcje (konsekwencje negatywne) struktur społecznych.

Odmienne założenia przyjmują twórcy teorii konfliktu ( koncepcji koercyjnych ) (od K.Marksa, G.E.F.Simmela, C.W.Millsa, R.Dahrendorfa, R.Collinsa po L.A.Cosera ). Podstawowym problemem analiz jest zachowanie różnych elementów ( grup ) społeczeństwa w warunkach konfliktu i współzawodnictwa. Obok globalnych analiz zjawisk konfliktowych, które przebiegają na różnych poziomach społeczeństwa ( płeć, religia, rasa, narodowość, bogactwo, bieda itp. ) przedmiotem badań są występujące podczas tych konfliktów siły asocjacyjne (łączące) i dysocjacyjne (dezintegrujące). Takie ujęcie problemu świadczy o tym, że w pewnych sytuacjach konflikt może pełnić pozytywną funkcję społeczną.

Jedną z bardziej znanych teorii makrosocjologicznych jest „teoria działania” T.Parsonsa (będąca próbą stworzenia ogólnego systemu teoretycznego obejmującego wszystkie nauki społeczne) określająca wzajemne zależności i wpływ czynników kulturowych, struktury społecznej i osobowości na wszelkie działania i czyny jednostek lub zbiorowości. Rozwijając Durkheimowską koncepcję wyobrażeń zbiorowych ( problem instytucjonalizacji norm przez tworzenie wzorów zachowań ) oraz Freudowską koncepcję superego ( problem internalizacji norm - przyswajanie tych norm przez jednostkę ) T.Parsons zauważył, że tworzenie się ładu społecznego i respektowanie jego zasad dokonuje się na dwóch płaszczyznach: jednostkowym i grupowym.

MIKROSOCJOLOGIA (socjologia małych grup) - obejmuje swoim zasięgiem analizy socjologiczne niskiego poziomu ogólności takie mikrostruktury społeczne jak: rodzina, interakcje i stosunki społeczne w małych grupach, społecznościach lokalnych, sposoby komunikowania, problem przywództwa oraz występującymi w nich zachowaniami jednostkowymi i grupowymi.

Przykładem teorii mikropoziomowych jest interakcjonizm symboliczny, który bada interakcje społeczne oraz dąży do uchwycenia sensu świata poprzez zrozumienie znaczeń (symboli) tworzonych przez ludzi. Istotnymi elementami związanymi z poznawaniem tych symboli interakcji są przeżycia (emocje) ludzi i ich działanie oraz procesy adaptacji do otaczającego ich środowiska społecznego.

Kolejnymi teoriami socjologii małych grup są teorie przywództwa. Ich ogólną typologię i charakterystykę przedstawiono na poniższym schemacie.

T E O R I E P R Z Y W Ó D Z T W A

TEORIA CECH TEORIA INTERAKCJI

TEORIA ZALEŻNOŚCIOWA TEORIA DROGI DO CELU

( PRZYWÓDZTWO SYTUACYJNE )

Teoria cech traktuje przywództwo jako wynik kombinacji cech osoby będącej liderem. Zostały one zapoczątkowane badaniami Lewisa M.Termana ( w 1904 r. ), który opublikował monografię pt. A Preliminary Study of teh Psychology and Pedagogy of Leadership. W swoich badaniach wykorzystał pomysły i prace Alfreda Bineta, który starał się określić cechy przywódcy. W 1948 r. Ralph M.Stogdill dokonał krytycznej i szczegółowej analizy wielu prac, które opisywały cechy przywódcy. Rezultat tej analizy zaowocował przedstawieniem katalogu cech przywódcy (stanowiły podstawę teorii cech) . Spośród nich do najważniejszych cech modalnych przywódcy zaliczył: inteligencję, wyniki w nauce, gotowość ponoszenia odpowiedzialności, aktywność i uczestnictwo społeczne i status społeczno-ekonomiczny.

Teoria interakcji w wersji zależnościowej została rozwinięta przez F.E.Fiedlera, który zaobserwował, że

w różnych grupach różni ludzie mogą być przywódcami, ponieważ istnieje konieczność wykonywania wielu różnorodnych, odmiennych funkcji. W toku badań ustalił, że istnieje zależność między dobrymi stosunkami

przywódcy z grupą a funkcjonowaniem przywódcy. W przypadku zadań silnie ustrukturowanych ( złożonych ) i dobrych stosunkach z grupą najlepiej radzą sobie przywódcy zadaniowi ( zorientowani na zadanie ), podobne wyniki uzyskują przywódcy zadaniowi, którzy mają złe stosunki z grupą, ale zadanie jest proste.

Gary A.Yukl stosuje dwojakie podejście do kwestii przywództwa:

1. jako przywództwo wynikające z formalnej funkcji kierowniczej ( managerial leadership ), oraz

2. przywództwo w grupach nieformalnych ( informal leadership )

W obu przypadkach problem przywództwa zawężany jest do procesów grupowych, polegających na

wywieraniu wpływu przywódcy na otaczających go ludzi, przywództwo jest tym rodzajem władzy, który na podstawie osobistych zalet lidera prowadzi do dobrowolnego uznania jego zwierzchności.

Potocznie przywództwo utożsamiano z dominacją w grupie spontanicznej ( nieformalnej ) oraz z kierowaniem lub dowodzeniem ( zajmowaniem dominującej pozycji ) w strukturze instytucjonalnej.

Przywództwo jest relacją zachodzącą pomiędzy kilkoma lub więcej osobami, które są od siebie zależne w dążeniu do pewnych celów. Przywódca to osoba, która z powodu swojej charyzmy, tradycji lub formalnych relacji ( obowiązujących aktów prawnych ) oraz działania powoduje, że inni podążają za nim, podporządkowują się w sposób niewymuszony jego decyzjom.

Z powyższych rozważań wynika, że przywództwo jest rozpatrywane trojako:

1. jako cecha lub właściwość,

2. jako relacje, zależności i stosunki,

3. jako pragmatyczna i funkcjonalna koniunkcja tych cech i relacji.

Z punktu widzenia socjologii problem przywództwa jest rozpatrywany pod kątem umiejętności

oddziaływania na innych, wpływania na ich zachowania i reakcje oraz panowanie nad grupą ( sprawowaniem nad nią władzy ). Obok najbardziej popularnej typologii przywództwa autorstwa M.Webera w socjologii funkcjonuje koncepcja K.Lewina, który stwierdził, że źródłem przywództwa są trzy rodzaje zachowań:

• narzucanie przez przywódcę swojej woli otoczeniu,

• wyrażanie przez niego i spełnianie woli większości grupy,

• gwarantowanie przez niego wolności członkom grupy i niesterowanie nimi.

Wymienione zachowania były podstawą wyróżnienia następujących typów przywództwa:

• autokratyczne ( przywódca narzuca swoją wolę grupie ).

• demokratyczne ( wola przywódcy jest wyrażana z poszanowaniem reguł demokracji ),

• liberalne ( przywódca chroni grupę przed narzucaniem przez kogokolwiek komukolwiek jakiejś woli ).

S P O Ł E C Z E Ń S T W O - forma życia zbiorowego ludzi, ukształtowana historycznie; specyficzny system interakcji pomiędzy jednostkami tworzącymi relatywnie samowystarczalną zbiorowość, która zajmuje określone terytorium, wytwarza i uczestniczy we wspólnocie kulturowej, definiując samą siebie na zasadzie poczucia odrębności pod jakimś względem od innych zbiorowości. Uważa się często, iż społeczeństwo stanowi liczebnie dużą grupę społeczną, tj. taką, w której obrębie tworzą się podgrupy oraz występują wszystkie typy procesów społecznych.

S P O Ł E C Z E Ń S T W O - jest zbiorem lub systemem zinstytucjonalizowanych sposobów postępowania ( tj. różnych typów przekonań i zachowań, które są społecznie reprodukowane, języka, sposobów komunikacji społecznej itp.).

T y p o l o g i a s p o ł e c z e ń s t w :

ACEFALICZNE ( najprostsze ) - małe zbiorowości społeczne oparte na bezpośrednich kontaktach jednostek z pozostałymi członkami tego społeczeństwa, które charakteryzują się m.in. brakiem przywództwa, władza jest na ogół zdecentralizowana, brak jest jakichkolwiek instytucji politycznych, społeczna organizacja opiera się na związkach pokrewieństwa.

ARGARNE - życie, organizacja i stratyfikacja społeczna tej zbiorowości są ściśle podporządkowane specyficznym formom upraw rolnych.

ANDROGYNICZNE - zbiorowości, w których osobowość jednostek i typy ról społecznych nie są wyraźnie definiowane w kategoriach płci tj. cech męskich i żeńskich. Ich społeczne i osobowościowe cechy obu płci w życiu tej grupy występują naraz (łącznie).

ARYSTOKRATYCZNE ( typ wyróżniony w XIX w. przez A. de Tocqueville'a ) polegający na tym, że następuje dziedziczenie pozycji społecznej oraz przywilejów. Ład społeczny oparty jest na autorytetach i silnej zależności grupowej.

BEZKLASOWE - w marksistowskiej teorii rozwoju społecznego koncepcja zakładająca likwidację klas społecznych w wyniku zniesienia własności prywatnej oraz ustanowienie ustroju pozbawionego przywilejów klasowych.

BEZPAŃSTWOWE - społeczeństwo, które nie wykształca instytucji polityczno-państwowych, a zarządzanie i osiąganie określonych celów grupowych dokonuje się za sprawą jednostek dysponujących stosunkowo niewielkim zakresem władzy.

DEMOKRATYCZNE - społeczeństwo oparte na demokratycznym ładzie i organizacji, indywidualizacji jego członków, egalitaryzmie oraz braku dziedziczenia pozycji i przywilejów społecznych.

FEUDALNE - społeczeństwo o hierarchicznej strukturze, wzajemnych zobowiązaniach i świadczeniach pomiędzy feudałami ( właścicielami ziemskimi ) a innymi grupami społecznymi.

GLOBALNE - społeczeństwo, które rozwija się za sprawą telekomunikacji umożliwiającej tworzenie ponadpaństwowych wspólnot ekonomiczno-politycznych oraz kształtowanie się poczucia społecznej odpowiedzialności za losy całej ludzkości.

INDUSTRIALNE - według koncepcji H.Spencera społeczeństwo charakteryzujące się decentralizacją władzy, ochroną interesów jednostki, podatnością na zmiany i ściśle podporządkowane celom jak najlepszego i najpełniejszego zaspokojenia jego potrzeb.

KAPITALISTYCZNE - społeczeństwo oparte na prywatnej własności środków produkcji, wolnym rynku, gospodarce towarowo-pieniężnej oraz znacznym zbliżeniu władzy politycznej i ekonomicznej.

KOMUNISTYCZNE - marksowska koncepcja rozwoju społeczeństwa socjalistycznego oparta na egalitaryzmie, likwidacji starych przywilejów klasowych oraz własności prywatnej oraz zasadzie podziału dóbr materialnych dokonywanych według potrzeb jego członków.

ŁOWIECKO-ZBIERACKIE - społeczeństwo pierwotne o dość niskim poziomie rozwoju technologiczno-organizacyjnego, w którym jednostki i grupy utrzymują się dzięki zbieraniu jadalnych owoców roślin, drobnych zwierząt / mięczaków, skorupiaków itp. /, polowaniu i łowieniu ryb.

MASOWE - społeczeństwo powstałe w wyniku dynamicznego rozwoju urbanizacyjnego, dużego zagęszczenia zaludnienia i wielkim wpływie mediów ( środków komunikacji i przekazu ). Charakteryzuje się m.in. atomizacją i deindywidualizacją członków, rutynizacją i alienacją pracy, znacznym spadkiem znaczenia i wpływu religii na życie społeczne, upadkiem autorytetów i systemów wartości, słabym rozwojem stosunków i relacji międzyludzkich, rozwiniętą kultura masową oraz dużą podatnością członków tej zbiorowości na różnego rodzaje manipulacji politycznych. ( Zob. T.S.Eliot, F.R.Leavis, K.Mannheim, D.Bell ).

MIEJSKIE - społeczeństwo, które w większości zamieszkuje w miastach, jest liczebnie duże i homogeniczne, charakteryzuje się zróżnicowanym i wyspecjalizowanym podziałem pracy oraz słabszą kontrolą społeczną.

MILITARNE - społeczeństwo o względnie stabilnej strukturze i organizacji opartej na wojskowym zarządzaniu, w którym przymus jest stałym elementem interakcji grup konkurujących ze sobą o władzę. Ośrodek władzy jest silnie scentralizowany i poddaje społeczeństwo ścisłej kontroli. Władza wykazuje małe zainteresowanie potrzebami jednostek, a jej działanie podporządkowane jest jednemu celowi walce z wrogiem ( zewnętrznym lub wewnętrznym ).

OBYWATELSKIE - według T.Hobbesa w tym społeczeństwie wewnętrzne stosunki społeczne opierają się na prawie naturalnym, którego podstawą jest szeroka ochrona prywatnej własności. G.W.Hegel tym mianem określił społeczeństwo udzielające instytucjonalnych gwarancji systemowi stosunków interpersonalnych w procesie produkcji i dystrybucji.

PIERWOTNE - w teorii ewolucjonistycznej najwcześniejsza forma społeczeństwa charakteryzująca się silną homogenicznością kulturowa, brakiem pisma i organizacji państwowej, pieniądza, na ogół bezpośrednimi interakcjami oraz niewielka liczbą członków.

POSTINDUSTRIALNE - społeczeństwo ukierunkowane na szeroko rozwinięty sektor usług ( głównie przetwarzanie informacji ), kosztem przemysłu wydobywczego i wielkiej, masowej produkcji.

PRZEMYSŁOWE - społeczeństwo industrialne o wykształconej organizacji państwowej, w którym znaczna większość członków jest zatrudniona w sektorze nierolniczym, gospodarkę zaś cechuje komercjalizacja produkcji masowej, dominacja przemysłu ciężkiego, a także wysoki ogólny stopień - industrializacji ( uprzemysłowienia ).

SOCJALISTYCZNE 1. według teorii rozwoju formacji społeczno-ekonomicznych K.Marksa takie, którego funkcjonowanie jest oparte na ustroju socjalistycznym, pierwszym stadium rozwojowym formacji komunistycznej; 2. z punktu widzenia szerszej perspektywy teoretycznej - oparte na społecznej własności środków produkcji oraz planowej gospodarce sterowanej w dużej mierze przez państwo.

TRADYCYJNE - najczęściej charakteryzowane jako agrarno-rolnicze, homogeniczne kulturowo, o słabo wykształconym podziale pracy, niskim standardzie życia ludności, powszechnym analfabetyzmie; jego członków łączy silne poczucie wspólnoty i umiejscowienia w jej obrębie.

UKRYTE - termin używany w stosunku do - zrzeszeń ( grupa utworzona dobrowolnie ze świadomym zamiarem osiągnięcia konkretnych celów; jej członkowie uznają te same lub zbliżone wartości, formy zachowania, działania oraz postawy, związane z realizacją wytyczonych celów grupowych; w obrębie zrzeszeń obowiązują mniej lub bardziej formalne określone zasady kierowania, zarządzania i organizowania aktywności zbiorowych), które pełniąc wiele politycznych funkcji skierowanych na zewnątrz własnej grupy, w swym zasadniczym charakterze upodobniają się do - tajnego związku.

WIEJSKIE - o wewnętrznej organizacji i strukturze podporządkowanej produkcji rolniczej ( uprawie ziemi i hodowli ); charakteryzuje się najczęściej małą liczebnością członków, - izolacjonizmem kulturowym i kulturową homogenicznością, wysokim stopniem solidarności członków, spontanicznym, zwyczajowym i osobnym charakterem ich działań.

WIELOKULTUROWE - takie, w którym istnieją i funkcjonują różniące się między sobą kulturowo rasowe, religijne i językowe grupy społeczne, podlegające często procesowi - akomodacji kulturowej, chociaż nie tworzące jednej, wspólnej dla wszystkich kultury.

JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO

W socjologii ogólnej jednym z jej zasadniczych elementów składowych są kwestie związane z zachowaniami człowieka i grup. Zachowania człowieka i grup wyrażane werbalnie lub motorycznie są manifestacją ich postaw. Postawy wspólnie z osobowością społeczną człowieka i jego naturą stanowią przedmiot rozważań socjologicznych koncepcji człowieka. Obok tych wymienionych czynników w badaniach nad zachowaniami jednostek i grup zwraca się uwagę na wzajemne relacje i wpływy wynikające z oddziaływania grupy na jednostkę i odwrotnie. Z punktu widzenia socjologii człowiek w swoim życiu przechodzi 4 fazy:

1. konstytucyjno-somatyczną (to czas narodzin i dzieciństwa);

2. doboru partnerskiego (okres poszukiwania partnera i tworzenia trwałych związków);

3. inwestycji rodzicielskich (wychowywania dzieci, troski o nie, zapewnienia im dobrego dzieciństwa i

godziwej edukacji);

4. dojrzałości (braku troski o dzieci, braku aktywności zawodowej).

Człowiek jako istota społeczna

Pogląd, że człowiek jest „produktem” społeczeństwa upowszechnił się w socjologii i psychologii społecznej dzięki kilku niezależnie od siebie ukształtowanym koncepcjom teoretycznym . W teoriach socjologicznych człowieka przedmiotem analiz oprócz jego osobowości społecznej i składających się na nią postaw jest zagadnienie natury ludzkiej.

Najistotniejszym elementem tych badań i analiz jest osobowość społeczna człowieka. Powyższe pojęcie jest definiowane i analizowane wieloaspektowo, jednak najczęściej jest rozpatrywane jako zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie tworzących się zarówno pod wpływem kultury i struktury zbiorowości, w których została wychowana, i w których uczestniczy oraz jej cech biologicznych / wynikających z dziedzi-czności / i psychicznych / posiadanej pamięci, inteligencji, temperamentu, charakteru, zainteresowań, uczuć itp. /. Elementy osobowości społecznej przedstawia poniższy schemat.

Elementy społeczne Elementy psychiczne Elementy biologiczne związane z

naturą człowieka

Kulturowy ideał osobowości	Jaźń subiektywna	Instynkty wrodzone
Rola społeczna	Jaźń odzwierciedlona	i społeczne

Schemat 4. Elementy składowe osobowości społecznej

Spośród wymienionych przedmiotem większości analiz socjologicznych są elementy społeczne osobowości, czyli jej kulturowy ideał i role społeczne, które w życiu codziennym jednostki przejawiają się jako dynamiczna organizacja idei, nawyków i postaw.

Z powyższego schematu wynika, że osobowość społeczną tworzą następujące elementy:

1/ kulturowy ideał osobowości, czyli zespół cech mówiących o tym, jaki ideał wychowawczy należy propagować w danej epoce historycznej, aby młodą jednostkę wychować na dobrego członka społeczeństwa. W rozważaniach nad osobowością społeczną wyróżnia się tzw. osobowość podstawową. Jest ona rozwinięciem i kontynuacją kulturowego ideału osobowości z lat dzieciństwa, ukształtowana w latach młodości i życia dorosłego dzięki kontaktom z kulturą i instytucjami społecznymi przygotowującymi młodego człowieka do życia w danym społeczeństwie. Osobowość podstawowa jako pojęcie w socjologii funkcjonuje w trzech znaczeniach:

- jako osobowość występująca statystycznie najczęściej;

- jako typowy zespół cech wspólnych występujących u jednostki w dużej zbiorowości, mimo różnic w zachowaniu zewnętrznym;

- jako osobowość najbardziej charakterystycznie wyrażająca istotne wartości danej kultury występującej nawet wśród znacznej mniejszości danego społeczeństwa;

2/ rola społeczna jaką pełni każda jednostka jest względnie stałym i wewnętrznie spójnym system zachowań będących reakcjami na zachowania innych ludzi, które przebiegają według wzoru przyjętego w danej grupie, a niekiedy prawnie uregulowanego / przykładem takich ról jest rola małżonka, rodzica, przełożonego lub podwładnego w pracy itp. /.

Zakres realizacji każdej roli społecznej zależy m.in. od:

a/ właściwości anatomiczno-psychicznych danej jednostki,

b/ akceptowanego w danej zbiorowości wzoru osobowego,

c/ sposobu definiowania danej roli, zarówno przez jej „nosiciela”, jak i grupę, z którą dana rola się kojarzy,

d/ struktury i organizacji grupy oraz sankcji, jakimi dysponuje wobec swoich członków zasługujących na wyróżnienie lub karę.

3/ jaźń / sumienie / subiektywne stanowiące zespół wyobrażeń o sobie, wytworzonych na podstawie traktowania nas przez najbliższe otoczenie społeczne;

4/ jaźń / sumienie / odzwierciedlone jest zespołem wyobrażeń, jakie każdy z nas posiada o sobie, na podstawie tego, co naszym zdaniem sądzą o nas inni ludzie .

J.Szczepański ze względu na styl i aktywność życiową wyróżnia cztery charakterystyczne typy osobowościowe współczesnego społeczeństwa polskiego:

1/ twórcy - jednostki wnoszące nowe idee, pomysły, rozwiązania organizacyjne, wynalazki zmieniające życie zbiorowości w której żyją,

2/ ludzie przeciętni - jednostki solidnie pracujące, ale niczego nie modernizujące w swoim życiu i swojej zbiorowości,

3/ ludzie aktywni negatywnie - złodzieje, wandale, pasożyci społeczni,

4/ jednostki zdane na pomoc i opiekę innych - dzieci, starcy, chorzy, bezdomni, inwalidzi, część emerytów.

Inną koncepcję i typologię osobowości społecznej przedstawił F.Znaniecki. Podstawowym kryterium jej wyróżnienia był charakter oddziaływania / wpływu / wychowawczego na jednostkę w okresie dzieciństwa oraz kto był osobą znaczącą w procesie jej socjalizacji. Znaniecki, biorąc pod uwagę osobowość, dzielił dorosłych członków społeczeństwa na:

1/ ludzi dobrze wychowanych, których osobowość kształtowali wychowawcy i instytucje upowszechniające kulturowe ideały wychowawcze,

2/ ludzi pracy / homo faber / realizujący głównie zadania gospodarcze, których osobowość kształtowała się w ich warsztatach pracy i współpracujących zespołach pracowniczych,

3/ ludzi zabawy / homo ludens /, wychowywanych i wprowadzanych do życia społecznego dzięki uczestnictwu w grupach zabawowych i innych grupach rówieśniczych,

4/ ludzi zboczeńców / wszelkich non konformistów i ludzi marginesu społecznego / poddanych wpływowi różnych środowisk wychowawczych.

Powyższą typologię uzupełnia kategoria ludzi przyszłości / dobrych, a mądrych /, którzy dążą do poszukiwania i tworzenia nowych systemów kulturalnych i samodzielności osobistej w środowisku ludzi samodzielnych .

Kolejnym elementem analizy człowieka jako istoty społecznej jest jego natura. Wiele teorii i koncepcji socjologicznych od dawna próbuje wyjaśnić sens człowieczeństwa m.in. poprzez poznanie natury ludzkiej. Samo pojęcie natury ludzkiej jest definiowane jako zespół zdolności i sił motorycznych działających w organiźmie, które umożliwiają człowiekowi zaspokajanie potrzeb, aktywne przystosowanie się do środowiska i utrzymanie życia. Jest ona raczej niezmienna, lecz pod wpływem najbliższego otoczenia bądź radykalnej zmiany stylu życia może ulec pewnej modyfikacji. Spośród wielu czynników ją opisujących zwrócono uwagę na instynkty wrodzone i społeczne, czyli posiadane skłonności i umiejętności człowieka oraz jego chęci do współdziałania z osobami z najbliższego otoczenia .

Według Ch.H.Cooleya człowiek nie posiada natury w momencie narodzin, tylko ją nabywa przez współżycie społeczne. W odosobnieniu ulega ona zanikowi .

Wymienione czynniki tj. osobowość społeczna człowieka, jego natura oraz najbliższe otoczenie / środowisko w którym przebywa / mają decydujący wpływ na jego zachowanie. Zachowanie jest elementem składowym postawy, która jest definiowana jako względnie trwały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu bądź dyspozycja do występowania takiego stosunku, wyrażająca się w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych . Samo pojęcie postawy wzbudza w wielu środowiskach naukowych liczne polemiki i kontrowersje, jednak w przypadku socjologii jej definicje uwypuklają stosunek nosiciela postawy do jej przedmiotu. W wielu opracowaniach polskich do analiz przyjmuje się propozycję S.Miki, który uważa, że „postawa to pewien względnie trwały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu bądź dyspozycja do występowania takiego stosunku, wyrażająca się w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych” . Strukturę i sposoby manifestowania postaw przedstawia poniższy schemat.

Z powyższego schematu wynika, że dyspozycje człowieka wobec danego obiektu postawy są wypadkową jego wiedzy, przekonań, przypuszczeń, pewności opinii o nim, stosunku emocjonalnego, żywionych wobec niego uczuć, które są wyrażane werbalnie

/ słownie / lub motorycznie poprzez określone zachowanie lub jego brak.

Nasze uspołecznienie przejawiające się w codziennych zachowaniach wobec samego siebie oraz bliższego lub dalszego otocznia społecznego jest rezultatem działania wielu czynników. Odzwierciedlają one m.in. nasze wychowanie w grupach pierwotnych / rodzinie, środowisku rówieśniczym /, w instytucjonalnych grupach wychowawczych / w szkole, wojsku,

kościele /, indywidualną motywację do pełnienia danych ról społecznych, możliwości realizacji skrywanych potrzeb, pragnień i emocji oraz sytuacji, które wywarły lub wywierają istotny wpływ na nasze życie.

Sytuacje społeczne a zachowania ludzi

Pojęcie sytuacji było przedmiotem rozważań wielu filozofów, zwłaszcza egzystencjalistów / m.in. M.Heideggera i K.Jaspersa / oraz psychologów społecznych . W przypadku psychologii społecznej zasadniczym elementem badań i analiz jest wpływ warunków i okoliczności działania człowieka na jego zachowanie oraz możliwości jego modyfikowania niż opis samych sytuacji.

W socjologii sytuacje społeczne są jednym z najistotniejszych przedmiotów badań socjologii analitycznej zwanej humanistyczną lub rozumiejącą oraz behawioryzmu. Po raz pierwszy zostało ono użyte przez amerykańskiego socjologa Wiliama I.Thomasa, który określił, że sytuacja społeczna jest taka, jak ją definiują jej uczestnicy . Potocznie pod pojęciem sytuacji społecznej określa się ogólne zależności między człowiekiem a jego otoczeniem społecznym, których miarą jest poziom zaangażowania / wyrażany poprzez jego reakcje psychiczne, werbalne lub motoryczne, podejmowane działania / w tym środowisku społecznym. W socjologii jej uzupełnieniem jest propozycja definicji M.Webera, która określa sytuację społeczną jako wzajemne oddziaływanie ludzi na siebie i powstające w ich wyniku całe sieci znaczeń, oczekiwań i zachowań tworzących różnego rodzaju odniesienia.

Odwołując się do powyższych definicji możemy wyróżnić następujące elementy sytuacji społecznej:

- kontekst ogólny czyli zespół informacji jaki jednostka posiada na temat społeczeństwa lub danego otoczenia społecznego, posiadanego w nim statusu, zakresu powinności i praw itp.,

- kontekst socjalizacyjny wynikający z poziomu dostosowania się jednostki do swojego najbliższego otoczenia społecznego / akceptacji warunków działania i funkcjonowania, występujących i przestrzeganych w nim norm oraz reguł postępowania /,

- obszar działania społecznego wynikający z pełnionych ról / np. małżeńskich, rodzicielskich, zawodowych, towarzyskich itp./ oraz możliwości / warunków / należytego ich wypełniania.

Powyższe definicje i elementy ją charakteryzujące wskazują, że każda dowolna grupa ludzi jest powiązana siecią wzajemnych zależności / powiązań i sytuacji /, które wywierają wpływ na rzeczywiste i możliwe poglądy oraz zachowania osób w nich uczestniczących. Przybycie nowych jednostek lub zmiana warunków funkcjonowania danego otoczenia społecznego powoduje zakłócenie istniejących sieci powiązań / powstawanie nowych i zmianę starych relacji /. Wymienione procesy mogą przebiegać w sposób żywiołowy / spontaniczny / lub kontrolowany / prognozowany /. Jednak w pewnej perspektywie czasu działania jednostek tworzących dane otoczenie społeczne zmierzają do osiągnięcia stanu równowagi społecznej / zaadaptowania tego środowiska / do nowych warunków. Znajomość tych realiów stwarza możliwości kreowania / tworzenia / pożądanych z punktu widzenia najbliższego otoczenia sytuacji społecznych poprzez oddziaływanie informacyjne, socjalizacyjne i stwarzanie warunków działania tym jednostkom oraz grupom.

Znajomość poszczególnych elementów sytuacji społecznej jest istotne zwłaszcza w środowisku wojskowym, którego funkcjonowanie oparte jest na specyficznych i nieco odmiennych niż w życiu cywilnym zasadach. W tych środowiskach zjawisko tzw. „głodu lub niedoboru informacyjnego” w sytuacji zagrożenia wywołuje najczęściej fatalne następstwa. Brak realnej informacji, wiedzy o przeciwniku, zaufania do decyzji przełożonych w warunkach wojny był wielokrotnie przyczyną paniki, a nawet dezercji. W historii wojen jest wiele przykładów, że lekceważenie tego zjawiska przyczyniało się do porażek i klęsk walecznych, dobrze wyekwipowanych i doświadczonych oddziałów.

Kolejnym elementem, który m.in. odzwierciedla poziom socjalizacji danego środowiska jest jego moralność. Doświadczenia historyczne uczą, że spójność wojska oparta na ślepym posłuszeństwie i bezwzględnym drylu, silnej kontroli społecznej, przy braku innych elementów więzi społecznych między przełożonymi a podwładnymi nie sprzyjała woli walki w sytuacjach heroicznych. Pomijany i często lekceważony problem tzw. „morale wojsk”, od początków XIX wieku stał się jednym z elementów wyszkolenia wojskowego. Od tego czasu możemy zaobserwować stopniowe odchodzenie w wojsku od koncepcji „ślepych bagnetów” na rzecz „myślących bagnetów”. Współczesna socjalizacja środowisk wojskowych / polegająca na zmianie poglądów i postaw żołnierzy / spowodowana jest naciskami przełożonych lub grup posiadających uprzywilejowana pozycję w wojsku. Naciski przełożonych przejawiają się w formie perswazji, lub w stosowanych karach i wyróżnieniach. Natomiast presja grupy skłaniająca jednostkę do konformizmu jest tym skuteczniejsza, im jej członkowie są dla danej jednostki osobami znaczącymi, pod pewnymi względami podobni do tej jednostki oraz dominują nad nią posiadanym doświadczeniem i kwalifikacjami .

Trzecim, istotnym elementem determinującym procesy psychiczne i zachowania ludzi w sytuacjach zagrożenia są stworzone im możliwości i warunki ich neutralizacji lub ograniczenia. W środowisku wojskowym powyższe procesy i zachowania wynikają zasadniczo z poziomu zaufania do posiadanego sprzętu, swoich kwalifikacji i umiejętności / wyszkolenia / oraz przełożonych, które stwarzają realne szanse osiągnięcia sukcesu nawet w tych warunkach.

Z dotychczasowych obserwacji empirycznych wpływu sytuacji społecznych na procesy psychiczne i zachowania ludzi wynika, że w zależności od warunków i osób w nich ucze-stniczących modyfikują one bezpośrednio lub pośrednio sposób postrzegania zjawisk, ich rejestrowanie w pamięci, motywację do działania, poziom aspiracji i osiągnięć oraz swoje reakcje psychofizyczne.

Ustalono w toku badań m.in., że w określonych sytuacjach społecznych mamy najczęściej do czynienia z następującymi zachowaniami ludzi:

1. Obecność innych osób modyfikuje procesy postrzegania / dowiodły tego m.in. eksperymenty powodujące zniekształcanie procesów spostrzeżeniowych pod wpływem nacisku grupy lub innej osoby /, w sytuacjach zagrożenia opanowanie i korzystna dla grupy interpretacja obserwowanych faktów przez przywódcę wpływa dodatnio na zachowania szeregowych członków grupy;

2. Obecność innych osób / znaczących dla danego środowiska / modyfikuje poziom wykonania czynności przez szeregowych członków, w sytuacjach zagrożenia zachowanie przywódcy może mobilizować / pobudzać do działania / lub dezorganizować / zniechęcać /;

3. Stosowanie określonych praktyk wychowawczych w grupie powoduje pojawienie się na ogół danego rodzaju motywacji i zachowań / występuje zjawisko naśladowania /;

4. Zwiększająca się liczba innych osób, ich wzajemne bliskie rozmieszczenie w przestrzeni powoduje, że w określonych sytuacjach pojawiają się zachowania o charakterze obronnym, wzmaga się niezadowolenie z uczestnictwa w grupie i radykalizm jej członków;

5. Stałe przebywanie w dużych skupiskach ludzkich, o dużej gęstości zaludnienia prowadzi najczęściej do różnych form ograniczania i zmiany charakteru kontaktów z innymi ludźmi, a także do różnego rodzaju zachowań aspołecznych, jak nieudzielenie pomocy, przemoc, zabór rzeczy lub pozostawionych bez opieki itp. Są to zjawiska, które występują w specyficznych środowiskach społecznych wojska, w więzieniach oraz w internatach.

Wymienione powyżej jedne z wielu reguł określających zachowania jednostek i grup umożliwiają przywódcom i przełożonym zwłaszcza w instytucjach hierarchicznych na stwarzanie określonych sytuacji społecznych, które powinny wywoływać korzystne z punktu widzenia celów wojska tych instytucji procesy psychiczne i zachowania podwładnych oraz ograniczać reakcje i zachowania niepożądane.

Jednostka a grupa społeczna

Z poprzednich rozważań wynika, że zachowanie człowieka zależy od wielu elementów / m.in. jego wiedzy, żywionych uczuć, potrzeb, pragnień, okoliczności i sytuacji w której działa itp. /. Jednym z istotnych elementów wpływających na zachowania człowieka jest jego najbliższe otoczenie społeczne. Grupa społeczna w której przebywa dana jednostka powoduje, że jej reakcje są inne kiedy w pobliżu znajdują się członkowie grupy, niż w przypadku, gdy jest sama. Wynika to m.in. z charakteru więzi społecznych, które łączą jednostkę z grupą. W grupach pierwotnych, której przykładem jest rodzina / poza nielicznymi przypadkami patologicznymi / obok elementów naturalnie ją integrujących / np. więzów pokrewieństwa, wspólnoty losów / występuje silne poczucie lojalności i działania na rzecz jej dobra.

Przejawia się to w określonych zachowania jednostki wobec grupy: od uległości, poprzez dobrowolną identyfikację jednostki z celami, normami i zachowaniami aprobowanymi przez tą grupę, po internalizację. Pierwszy typ zachowań - uleganie jest najczęściej motywowane obietnicą nagrody lub groźbą kary. Ma on charakter krótkotrwały i wymaga stałego kontaktu z osobą posiadającą autorytet władzy. Ciągła kontrola i presja grupy zmuszająca jednostkę do uległości najczęściej powoduje, że po pewnym czasie pragnie ona upodobnić swoje zachowania do zachowań występujących w tej grupie. Zachowanie identyfikujące jednostkę z ta grupą wynika z faktu, że takie zachowanie daje jej zadowolenie oraz satysfakcję z kontaktów z osobami, z którymi się ona identyfikuje. Jednym z warunków identyfikacji jest atrakcyjność i wiarygodność osób lub grupy modyfikującej zachowanie.

Ostatni typ zachowania - internalizacja wartości lub przekonań grupy odzwierciedla wewnętrzne pragnienie jednostki, aby mieć poczucie słuszności, co do dokonywanych wyborów i ocen. Akceptacja wartości lub przekonań grupy dokonuje się najczęściej pod wpływem osoby powszechnie uważanej za godną zaufania, której zachowanie przekonuje daną jednostkę do otaczającej ją rzeczywistości społecznej.

Grupa pierwotna ze względu na bezpośrednie, osobiste i najczęściej harmonijne styczności / psychiczne i społeczne / jej członków jest doskonałym narzędziem socjotechniki wychowawczej. Z reguły jej członkowie kierując się silnym poczuciem lojalności i odpowiedzialności za jej dobro we wzajemnych kontaktach wzmacniają indywidualną motywację oraz pobudzają do działań i zachowań, które oprócz tego, że powinny zakończyć się sukcesem uwzględniają dobro ogółu. Poszczególne elementy istniejących więzi społecznych / panujące stosunki i zależności społeczne, system kontroli społecznej, funkcjonujące i aprobowane wzory postępowania / przyczyniają się nawet w sytuacjach trudnych do dalszej integracji grupy, jej spoistości i trwałości. Ma to szczególne znaczenie podczas konfliktów między jednostkami, które z reguły mobilizują pozostałych członków grupy do wspólnych działań / od perswazji po przymus / do ich rozwiązania lub neutralizacji ponieważ stanowią zagrożenie dla grupy.

Czynnikiem, który dodatkowo umożliwia podjęcie skutecznych działań w takich sytuacjach jest wykorzystanie relacji i mechanizmów nieformalnych / w tym i woli zbiorowej,

poczucia solidarności /, które silnie występują i funkcjonują w małej grupie, zwłaszcza w sytuacjach zagrażających trwałości i spoistości grupy.

W dużych grupach społecznych, w których wzajemne relacje między jednostkami mają charakter wtórny / nie występuje bezpośrednia styczność, a kontakty dokonują się najczęściej poprzez pośredników / i anonimowy / przeważają więzi formalne / trudniej przebiegają procesy socjalizacyjne. W porównaniu z grupami pierwotnymi ich funkcjonowanie opiera się na rozbudowanej organizacji wewnętrznej, rozmaitych składnikach materialnych / terytorium, posiadanym majątku /, symbolach / np. wyróżniających znakach, sztandarach, ceremoniale /, zinstytucjonalizowanych wzorach zachowań wynikających z zajmowanych pozycji i panujących w niej stosunków. W dużych grupach elementem spajającym funkcjonowanie jej członków są jej zadania i cele, wspólne interesy oraz przeżycia. Pozostałe elementy, które silnie występują w małych grupach / nieformalne przywództwo wynikające z dotychczasowych i niekwestionowanych osiągnięć, brak anonimowości zachowań, przewaga więzi nieformalnych nad formalnymi / podporządkowane są więzom organizacyjnym i instytucjonalnym, które określają różnego rodzaju regulaminy, zarządzenia, ślubowania, ceremonie itp.

Zarówno w małych jak i dużych grupach społecznych zachodzą procesy socjalizacji jednostek je tworzących. Przebieg socjalizacji przedstawiono na poniższym schemacie.

Wymienione w schemacie 6 elementy struktury społecznej wskazują, że procesy socjalizacji rozpoczynają się na etapie podmiotu i obejmują rozwój jednostki / osobowościowy, intelektualny, moralny, emocjonalny /. Nabycie tych zdolności dokonuje się w wyniku interakcji

/ wzajemnych oddziaływań / z innymi ludźmi. Czynności i interakcje tworzą tzw. bezpośrednie środowisko socjalizacyjne, którego elementy / komponenty / wymieniono w trzeciej / instytucjonalnej / płaszczyźnie na schemacie. Całość jest z kolei częścią systemu ogólnospołecznego / czwarta płaszczyzna /, w której dokonują się zmiany struktur instytucjonalnych. Centralnymi kategoriami procesu socjalizacji jest ontogeneza / postępujący z wiekiem rozwój jednostki / oraz jej doświadczenia nabyte w trakcie tego procesu. W procesie socjalizacji możemy mówić o tzw. „socjalizacji pierwotnej” / zachodzącej tylko w samej rodzinie / oraz „wtórnej” / zachodzącej w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej, w wojsku, w pracy /. Socjalizacja wtórna w zależności od postawy jednostek wobec najbliższego otoczenia społecznego może przebiegać według różnych wzorów / akomodacji, opozycji lub egoistycznego kompromisu /. Są one zalążkami procesów adaptacji / przystosowania jednostek do nowych warunków życia społecznego i zgodnego z oczekiwaniami najbliższego otoczenia należytego pełnienia wyznaczonych funkcji oraz ról społecznych /, które wraz z upływem czasu mogą osiągnąć poziom internalizacyjny / przyjmowania za własne poglądów, wartości, norm, postaw narzucanych przez otoczenie, środowiska socjalizacyjne, identyfikowania się z osobami wywodzącymi się z tego środowiska.

Charakterystyka grupy społecznej

Grupa społeczna w ujęciu J.Szczepańskiego to pewna liczba osób / przynajmniej trzech /, które powiązane są ze sobą systemem stosunków społecznych uregulowanych poprzez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbio-rowości wyraźną zasadą odrębności .

Natomiast F.Znaniecki pod pojęciem grupy określa każde zrzeszenie ludzi, które w ich świadomości stanowi pewnego rodzaju odrębną całość, czyli, według terminologii zaczerpnię-tej z innych nauk, pewien układ odosobniony .

Inną definicję grupy przedstawili M. i C.Sherifowie dla których grupą jest społeczna formacja składająca się z pewnej liczby osób pozostających ze sobą wzajemnie w bardziej lub mniej określonych pozycjach i rolach, posiadajacych własny system wartości i norm regulujących zachowania poszczególnych członków w sprawach ważnych dla grupy .

N.Goodman za najmniejszą grupę uważa parę / diadę / osób, których stabilność i trwałość zależą od ich aktywnego zaangażowania w realizacji wspólnych zamierzeń. Jednak w środowisku socjologów panuje powszechne przekonanie o mniejszej trwałości diad w porównaniu z liczniejszymi grupami np. triadami .

W socjologii stosowane są różne klasyfikacje grup społecznych. Ze względu na dominujący typ więzi społecznych zachodzących pomiędzy jej członkami wyróżniamy grupy:

a/ pierwotne, w których istnieje więź oparta na osobistych kontaktach i postawach emocjonalnych, silnym poczuciu i nakazie lojalności osobistej. Grupami pierwotnymi są: rodzina, naród, grupa rówieśnicza itp. Pewna odmianą grupy pierwotnej jest grupa swoja, a jej wyróżnikiem poczucie „my”, oraz

b/ wtórne oparte na więziach formalnych, rzeczowych - wynikających z wspólnych interesów, gdzie komunikacja pomiędzy jej członkami odbywa się poprzez pośredników lub grupy pośredniczące. Ich trwałość ma charakter okresowy, powstają i funkcjonują w czasie realizacji określonego celu.

Ze względu na wielkość / ich strukturę / grupy społeczne dzieli się na:

a/ małe, posiadającą prostą strukturę, czyli złożone wyłącznie z członków, którzy nie tworzą żadnych podgrup / np. rówieśniczych, nieformalnych itp. /, oraz

b/ duże posiadające strukturę zbudowaną z wielu podgrup / np. warstw, klas, sposobu spędzania czasu wolnego, interesu, wykonywanych zawodów itp. /.

Ze względu na stopień formalizacji / występujących powiązań i realizowanych zadań / pomiędzy jej członkami możemy wyróżnić grupy:

a/ formalne, funkcjonujące w oparciu o wewnętrzne, sformalizowane i oficjalne instytucje władzy, kontroli / dysponujące sankcjami /, podziału pełnionych ról i wykonywanych zadań, oraz

b/ nieformalne złożone zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnotą interesów, pozostających w bezpośrednich interakcjach / więzach osobistych /, w których obowiązują niesformalizowane / bardzo luźne i ulotne / zasady i kryteria członkostwa, kierownictwa i kontroli.

Ze względu na sposób zorganizowania możemy wyróżnić grupy:

a/ instytucjonalne / np. kościół, armia, administracja publiczna / posiadające wysoce zbiurokratyzowaną organizację / ich pierwotnym celem nie było promowanie własnych partykularnych interesów, jednak mogą one wykorzystywać swoją organizację dla wywierania wpływu na treść podejmowanych decyzji w państwie /, oraz

b/ stowarzyszenia - grupy interesu, których pierwotnym i zasadniczym celem jest organizowanie i reprezentowanie potrzeb, oczekiwań określonych segmentów społeczeństwa / np. związków zawodowych, organizacji kombatantów, tzw. wolnych zawodów, pracodawców itp. /.

Ze względu na funkcjonującą ideologię, wartości i normy oraz stosunek do konfliktu jako zjawiska społecznego wyróżniamy grupy:

a/ sztywne, ideologia tych grup zakłada, że konflikt jest czymś złym i nie powinien mieć miejsca. W momencie pojawienia się zjawisk sprzeczności interesów i napięć strukturalnych grupa je tłumi poprzez zakaz ich ujawniania i istniejącą silną kontrolę społeczną.

b/ elastyczne ich ideologia zakłada istnienie realnego konfliktu, funkcjonowanie tych grup uwzględnia podejmowanie działań przygotowujących jednostki je tworzące do rozwiązywania konfliktów, rozładowywania pojawiających się napięć na drodze pokojowej.

Ze względu na znaczenie i wpływ dla działania innych osób i grup wyróżniamy tzw. grupy odniesienia, które są wykorzystywane do formułowania opinii i ocen w zakresie:

- normatywnym - określają właściwe formy zachowania,

- porównawczym - określają wzory lub standardy według których osądza się słuszność

oczekiwań wyrażanych przez innych w stosunku do jednostki,

- audytoryjnym - określającą stosowność zachowań jednostek z racji pełnionych ról i funkcji

społecznych.

Socjologowie rozpatrując problematykę grupy w sposób „statyczny” zwracają uwagę na samą instytucję grupy / jej strukturę, dominujący w niej typ więzi, stopień sformalizowania, warunki uczestnictwa itp. /. W ujęciu „dynamicznym” starają się ustalić funkcjonowanie osób tworzących grupy / ich działanie wynikające z panujących stosunków i zajmowanej pozycji, sposób pełnienia przez nich określonych ról itp./.

Z powyższej definicji oraz przedstawionych klasyfikacji wynika, że podstawowymi elementami charakteryzującymi wszelkie grupy są m.in. jej:

1. liczebność i skład osobowy / od małych, gdzie wszyscy się znają po wielkie liczące kilka tysięcy, a nawet milionów osób np. w Polsce taką liczebnie dużą grupą są wędkarze lub kierowcy /;

2. poczucie odrębności / świadomość identyfikacji z własną grupą jako „my", co przejawia się w występowaniu różnych więzi psychospołecznych / poczucia afiliacji /, emocjonalnego kontaktu i bezpieczeństwa / między poszczególnymi jej członkami, porozumienia, wspólnoty uczuć, empatii zapewniających jej trwałość oraz społeczny dystans wobec innych ;

3. system organizacji wewnętrznej / struktura / tworząca system wzajemnych kontaktów opartych o zasadę sympatii powodujący respektowanie własnych systemów wartości i ich kontrolę oraz inne środki regulujące i dyscyplinujące styczność między członkami grupy oraz panujące w niej stosunki społeczne, zasady i kryteria poziomego i pionowego awansu w hierarchii, które służą utrwaleniu istniejącego w grupie porządku /;

4. system własnych wartości / grupa określa co jest godne pożądania z jej punktu widzenia / stanowi dobro wspólne grupy, jej normatywne punkty odniesienia i oczekiwania wobec szeregowych członków / w celu osiągnięcia większej spójności / integracji / oraz czasu jej trwania m.in. poprzez wskazanie celów, akceptowanych środków ich realizacji, kryteriów wyboru / oceny / ich ważności itp./;

5. zadania grupy wynikają z pełnionych funkcji społecznych oraz dostępnych środków, możliwości i sposobów realizacji tych zadań;

6. ośrodki skupienia / przestrzeń i materialne podstawy działania jak: terytorium, posiadane lokale, odznaki, sztandary, pieczęcie, miejsca kultu, spotkań itp./.

Grupy społeczne spełniają różnorakie funkcje zarówno w sferze polityki, gospodarki, kultury oraz w procesie kształtowania świadomości i zachowań jednostek. Wywołują lub modyfikują procesy mające istotne znaczenie dla istniejących systemów politycznych lub części, a nawet całego społeczeństwa / np. drogą kontestacji, w zależności od jej zasięgu wymuszają określone ustępstwa władzy lub innych słabszych grup /. Stanowią oparcie i zaplecze dla elit politycznych, gwarancje stabilności ich istnienia oraz funkcjonujących systemów społeczno-politycznych.

Podsumowanie

Przedstawione powyżej rozważania dotyczące zachowań jednostkowych i grupowych wskazują na kilka istotnych elementów życia społecznego, które kształtują stosunek każdego człowieka do otaczającego go świata przyrody i ludzi. Pierwszym z tych elementów jest osobowość społeczna. Odzwierciedla ona wpływ kultur struktur społecznych na daną jednostkę / ich oczekiwania, co do realizacji funkcjonującego w tych środowiskach kulturowego ideału osobowości i ról społecznych / oraz jej predyspozycji psychicznych

/ określonych przez jaźń subiektywną i obiektywną / i biologicznych / związanych z jej naturą /. Z socjologicznego punktu widzenia najistotniejszymi elementami osobowości społecznej są kulturowy ideał osobowości / wpływ otoczenia / oraz predyspozycje psychiczne jednostki. Osobowość społeczna jednostki przejawia się w jej codziennych zachowaniach wobec samej siebie i najbliższego otoczenia społecznego. Tą problematyką zajmuje się psychologia społeczna i socjologia wychowania, dla których pojęcie postawy jest jedną z centralnych kategorii badawczych. Poza problematyką samych postaw socjologię interesuje wpływ sytuacji społecznych i grup na zachowania jednostek. Wynika to z faktu, że realizacja kulturowego ideału osobowości i przygotowania jednostki do należytego / powinnościowego / pełnienia ról społecznych jest procesem długofalowym i nie zawsze zakończonym powodzeniem.

Dowodem są liczne patologie życia społecznego / zabójstwa, kradzieże, narkomania, prostytucja, rozwody, alkoholizm, funkcjonowanie klik i wiele innych /, które dezorganizują funkcjonowanie wielu struktur społecznych.

Grupa i problemy związane z jej funkcjonowaniem są jedną z najważniejszych kategorii socjologicznych. Znajomość elementów tworzących strukturę grupy oraz jej mechanizmów socjalizacyjnych jest szczególnie ważne w instytucjach hierarchicznych jakim jest wojsko, które z racji wykonywanych zadań jest jednym z czynników konstytuujących współczesny ład społeczny. Czynnikiem motywującym do poznania mechanizmów funkcjonowania grupy jest fakt, że wojsko jako jedna z nielicznych grup społecznych może działać w szczególnych sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia. Dlatego tak ważne z punktu widzenia grupy wojskowej jest fakt, aby dowódca w sytuacjach szczególnych był jednocześnie jej przywódcą / funkcjo-nował w tym środowisku w oparciu o atrybuty autorytetu nieformalnego /.

KIERUNKI SOCJOLOGII SZCZEGÓŁOWYCH ( EMPIRYCZNYCH )

Lp	N a z w a	Główny przedmiot badań ( pojęcia )	Związek z innymi kierunkami	Metody	Przedstawiciele
1.	SOCJOLOGIA ABSURDU	- świat społeczny pozbawiony jest obiektywnego sensu i statusu obiektywnego istnienia, - rzeczywistość społeczna jest stwarzana przez ludzi w ich codziennych interakcjach	etnometodologia, symboliczny interakcjonizm, idealizm subiektywny		Marvin B.Scott, Stanford M.Lyman
2.	SOCJOLOGIA EKONOMII	- relacje pomiędzy ekonomicznymi i pozaekonomicznymi elementami społecznej rzeczywistości, - wpływ industrializacji na aktywność społeczną różnych grup	ekonomia		M.Weber, K.Marks
3.	SOCJOLOGIA EWOLUCJONISTY-CZNA	- rozwój społeczny, poznawanie podstawowych prawidłowości i formułowanie praw związanych z rozwojem	darwinizm społeczny		H.Spencer, E.B.Tylor, C.H.Morgan, R.R.Marett
4.	SOCJOLOGIA FORMALNA	- prezentacja i analiza rzeczywistości społecznej w kategoriach tzw. czystych form ( niezależnie od kontekstu zjawiska i procesu, które ją kształtują )			G.Simmel
5.	SOCJOLOGIA HISTORYCZNA	- czas ( warunki historyczne ) rzeczywistości społecznej, - wpływ przeszłych i teraźniejszych działań na kształt zjawisk i procesów w przyszłości			C.Lloyd, P.Abrams, N.Elias
6.	SOCJOLOGIA HUMANISTYCZNA	- poszukiwanie najważniejszych i typowych czynników oraz elementów rozwoju człowieka, - antynaturalizm, - interakcjonizm, - socjologia rozumiejąca	- pozytywizm, - interakcjonizm		M.Weber, F.Tönnies, G.Simmel, F.Znaniecki
7.	SOCJOLOGIA KLINICZNA	- wybrane problemy społeczne i stosowanie metod socjotechnicznych w praktykach terapeutycznych, - wywoływanie pożądanych zmian w postawach jednostek i grup	- socjotechnika, - psychologia społeczna
8.	SOCJOLOGIA KULTURY	- funkcjonowanie i rozwój zjawisk oraz instytucji kulturowych, ich przemiany w warunkach zmian społecznych			A.L.Kroeber, R.Linton
9.	SOCJOLOGIA LITERATURY	- analiza kontekstów społecznych, w których powstają dzieła literackie, - analiza wzajemnych relacji pomiędzy postawami autora a kształtem i formą jego dzieła, - wpływ dzieł literackich na opinię społeczną			L.Goldman, R.Escarpit, A.Hauser
10.	SOCJOLOGIA MAŁYCH GRUP MIKROSOCJOLOGIA	- mikrostruktury społeczne, rodzina, codzienne relacje, stosunki i interakcje, przywództwo - zachowania, działania i czynności społeczne		pomiar socjometryczny
11.	SOCJOLOGIA MARKSISTOWSKA	- społeczno-ekonomiczne koncepcje K.Marksa i F.Engelsa, - materialistyczna teoria rzeczywistości społecznej, - dialektyka procesów społecznych	socjologia przemysłu, socjologia polityki		F.Engels, J.J.Wiatr
12.	SOCJOLOGIA MEDYCYNY	- społeczne aspekty zjawisk chorobowych, procesy powstawania i funkcjonowania instytucji medycznych
13.	SOCJOLOGIA MIASTA	- kształtowanie wzorów i przebieg stosunków społecznych w miastach, - zjawiska urbanizacji i industrializacji
14.	SOCJOLOGIA MORALNOŚCI	- społeczne aspekty świadomości etycznej, - przebieg i motywacje zachowań moralnych, normy i postawy moralne, - środowiskowe i międzykulturowe zróżnicowanie typów moralności	etyka, filozofia moralności		M.Ossowska
15.	SOCJOLOGIA NAUKI	- wpływ procesów społecznych na kształtowanie się nauki, - wpływ nauki na powstawanie struktur, procesów i zjawisk społecznych			K.Popper, M.Kuhn
16.	SOCJOLOGIA OPISOWA	- budowa i doskonalenie aparatu pojęciowego socjologii, - typologizacja i systematyka	socjografia
17.	SOCJOLOGIA ORGANIZACJI	- analizowanie i klasyfikowanie struktur organizacji i instytucji społecznych, ich funkcjonowanie, - interakcje i stosunki międzyludzkie w tych organizacjach i instytucjach
18.	SOCJOLOGIA POLITYKI (SOCJOLOGIA STOSUNKÓW POLITYCZNYCH)	- funkcjonowanie i kształtowanie się struktur władzy oraz instytucji politycznych, - relacje władzy, przywództwo, elity (grupy rządzące), systemy polityczne			C.W.Mills
19.	SOCJOLOGIA PORÓWNAWCZA	- systematyka i porządkowanie (porównywanie) zjawisk, procesów i obiektów w odmiennych (minionych i współczesnych) społeczeństwach		metoda porównawcza
20.	SOCJOLOGIA POTOCZNA (ZDROWOROZSĄ-DKOWA)	- specyficzny typ analizowania i wnioskowania ( generalizacji) oparty na wiedzy zdobytej w ramach codziennego, niesystematycznego i nie zweryfikowanego naukowo doświadczenia, - socjologia uprawiana przez osoby nie związane z socjologią profesjonalną ( np. dziennikarzy, pisarzy )
21.	SOCJOLOGIA PRAWA	- wpływ czynników społecznych na tworzenie się prawa, - problemy przestrzegania i łamania prawa	patologia społeczna socjologia polityki		L.Petrażycki
22.	SOCJOLOGIA PRZEMYSŁU	- relacje społeczne zachodzące w procesie produkcji i usług, - procesy alienacji, efektywność pracy, społeczny podział pracy			E.Mayo, S.Lipset
23.	SOCJOLOGIA RADYKALNA	- badania socjologiczne oparte są na jasno sformułowanych założeniach aksjologicznych, - możliwości kształtowania dynamiki, struktury i funkcjonowania społeczeństwa dzięki stosowaniu socjotechniki	socjotechnika
24.	SOCJOLOGIA RELIGII	- wzajemne związki pomiędzy społeczeństwem a różnorodnymi instytucjami i ruchami religijnymi, - magia, teokracja, wierzenia religijne, systemy wiary, eschatologiczne i kosmologiczne aspekty religii			E.Durkheim, M.Weber, P.L.Berger
25.	SOCJOLOGIA RODZINY	- rodzina jako podstawowa komórka społeczna, - wzajemne relacje między typami struktur społecznych a formami rodzin, ich systematyka, procesy wychowania, dezorganizacji
26.	SOCJOLOGIA ROZUMIEJĄCA	- zastosowanie procedur rozumienia umożliwiających poznanie subiektywnych znaczeń i sensów nadawanych różnym zjawiskom i procesom społecznym przez działające jednostki			M.Weber
Lp	N a z w a	Główny przedmiot badań ( pojęcia )	Związek z innymi kierunkami	Metody	Przedstawiciele
27.	SOCJOLOGIA SOCJOLOGII (METASOCJOLOGIA)	- stan wiedzy socjologicznej, dotychczasowy dorobek tej nauki i metodologia nauk socjologicznych	socjologia wiedzy
28.	SOCJOLOGIA SPORTU	- systemy wartości, hierarchie, role, normy społeczne i stosunki panujące w organizacjach i instytucjach sportowych, - wpływ sportu, sportowców i organizacji sportowych na inne sfery życia
29.	SOCJOLOGIA STOSOWANA ( SOCJOTECHNIKA, INŻYNIERIA SPOŁECZNA)	- badanie i analizowanie racjonalnych, celowo zorientowanych działań społecznych pod kątem ich skuteczności - możliwości zastosowania wiedzy naukowej do dokonywania zamierzonych przekształceń zastanej rzeczywistości społecznej	cybernetyka społeczna
30.	SOCJOLOGIA SYMBOLICZNA
31.	SOCJOLOGIA SZTUKI	- wpływ wartości społecznych i przemian socjoekonomicznych na treści i formy ekspresji artystycznej, - społeczny odbiór sztuki
32.	SOCJOLOGIA ŚMIERCI I UMIERANIA	- społeczne aspekty śmierci i umierania, - funkcjonowanie organizacji i instytucji zajmujących się problemem śmierci, - wpływ faktu i zjawiska śmierci na proces społecznej reorganizacji grupy	socjologia medycyny, socjologia wychowania
33.	SOCJOLOGIA WIEDZY	- wpływ wiedzy na współtworzenie określonych treści i elementów kultury, - wiedza jako produkt społecznego procesu, określenie pewnych prawidłowości typów wiedzy i sposobów myślenia			K.Marks, K.Mannheim, M.Scheler
34.	SOCJOLOGIA WOJSKA	- badanie instytucji militarnych, ich funkcjonowanie i sposoby realizacji zadań i celów formalnych, działanie grup nieformalnych, - problemy walki, wojny i pokoju oraz lobbingu militarnego i jego wpływ na życie społeczeństw	socjologia polityki socjologia przemysłu, socjologia wychowania
35.	SOCJOLOGIA WOLNEGO CZASU	- analiza wzorców i preferowanych, w obrębie danych grup społecznych, sposobów spędzania czasu poza pracą, - typy zachowań i aktywności w czasie wolnym, struktura wydatków i wielkość nakładów na rozrywkę i wypoczynek	socjologia zabawy
36.	SOCJOLOGIA WSI	- typy, stosunki i procesy społeczne zachodzące w obrębie terenów wiejskich, - podstawowe różnice i podobieństwa pomiędzy miastem a wsią, badanie związków kulturowych obszarów wiejskich z dominującymi cechami szerszego systemu społecznego			C.J.Galpin, W.Grabski
37.	SOCJOLOGIA WYCHOWANIA	- środowisko wychowawcze, organizacja i przebieg formalnych i nieformalnych procesów socjalizacji ( uspołecznienia ), - wzajemne funkcje i struktura procesu wychowania, problemy oświaty, szkolnictwa oraz innych elementów systemu wychowania			J.S.Coleman
38.	SOCJOLOGIA ZABAWY	- człowiek niepróżnujący, społeczne aspekty zabawy i rozrywek, - funkcje zabawy: ludyczne, rekreacyjne i kształcące	socjologia wolnego czasu
39.	SOCJOLOGIA ZARZĄDZANIA	- społeczny wymiar podejmowania decyzji, społeczne i socjotechniczne aspekty zarządzania, status i pozycja społeczna menedżera w danej zbiorowości, funkcje kontroli społecznej, style kierowania

K I E R U N K I I N U R T Y W S O C J O L O G I I

Lp	N a z w a	Główny przedmiot badań ( założenia i pojęcia )	Związek z innymi kierunkami	Metody	Przedstawiciele
	SOCJOLOGIZM (ANTYPSYCHOLO-GIZM )	- życie psychiczne człowieka i problemy kultury są wyznaczane przez społeczeństwo, - socjologia najtrafniej wyjaśnia zjawiska społeczne	determinizm społeczny		E.Durkheim
	PSYCHOLOGIZM	- badanie i opis rzeczywistości społecznej należy dokonywać przy pomocy pojęć i aparatu badawczego psychologii, - źródłem wszelkich działań jest motywacja psychiczna,	redukcjonizm		B.Kidd, L.F.Ward
	PSYCHOSOCJOLO-GIA	- każdy proces i fakt społeczny jest zarazem zjawiskiem społecznym i psychicznym, - społeczeństwo należy postrzegać przez pryzmat psychiki ludzkiej			A.W.Small
	PSYCHOKULTURA-LIZM	- wzajemne relacje pomiędzy osobowością a kulturą, - obejmuje badania nad charakterem narodowym i społecznym wymiarem struktur osobowości ( tzw. osobowość podstawowa)			R.Linton, A.Kardiner, „szkoła Boasa”
	ANTROPOLOGIA KULTUROWA (SPOŁECZNA, ETNOLOGIA )	- problemy kulturowej odrębności, - kontakty kulturowe społeczeństw tradycyjnych i cywilizacji przemysłowej, - relacje „my”-„oni” oraz pomiar dystansu „nasi”-„obcy”	etnolingwistyka, etnologia religioznawcza, etnomedycyna, etnopsychologia, etnosocjologia, funkcjonalizm
	BEHAWIORYZM SPOŁECZNY	- wzrost roli badań empirycznych i skoncentrowanie się na interakcjach społecznych, - zachowanie społeczne i możliwości jego sterowaniem			W.James, J.Dewey, Ch.H.Cooley, W.I.Thomas, G.H.Mead
	BIOLOGIZM (SOCJOBIOLOGIA)	- wyjaśnianie i interpretowanie procesów społecznych i zachowania ludzi w kategoriach czysto biologicznych	etologia człowieka, humanetologia
	COMTYZM	- stworzenie nowej nauki - socjologii, - program naprawy społeczeństwa przez wprowadzenie opartej na nauce religii - jej kapłanami mieli być socjologowie, - badanie faktów za pomocą metody pozytywnej (naukowej), - antyredukcjonizm, - trzy fazy rozwoju: teologiczna, metafizyczna i naukowa, - organistyczna koncepcja społeczeństwa, - teoria kontroli społecznej			E.Litre', P.Laffitte, H.Edger
	DARWINIZM SPOŁECZNY (SOCJODARWINIZM)	- ludzkość rozwija się stopniowo i nieuchronnie na drodze selekcji oraz przetrwania najsilniejszych, najlepiej przystosowanych jednostek, - podobnie jest z różnymi formami życia społecznego, - przemiany te mają progresywny, postępowy charakter i podlegają tym samym prawom co ewoluująca przyroda	socjobiologia, naturalizm		W.Bagehot, L.Gumplowicz, G.Retzenhofer
	DETERMINIZM SPOŁECZNY	- środowisko społeczne kreuje indywidualność, istotę społeczną każdej jednostki, - zachowania jednostki są warunkowane przez strukturę społeczną i kulturę
	ENWIRONMENTA-LIZM	- środowisko geograficzne ( klimat, gleba, rzeźba terenu ) wpływa na kształtowanie się osobowości jednostek i grup	determinizm geograficzny
	EWOLUCJONIZM	- ewolucja kulturowa i społeczna jako procesy decydujące o transformacji społeczeństw i kultury, - jedność świata i natury ludzkiej, - wszechobecność dynamiki i postępu, - podstawą badania jest metoda porównawcza	neoewolucjonizm		H.Spencer, L.H.Morgan, E.B.Taylor
	FUNKCJONALIZM	- społeczeństwo ( jego kultura ) jest zorganizowanym kompleksem wzajemnie powiązanych instytucji ( elementów kulturowych ), - zjawiska społeczne są wyjaśniane przez pryzmat funkcji ( związków ) tych instytucji w społeczeństwie - analizuje zjawiska i procesy przyczyniające się do utrzymywania się stanu równowagi i jej zakłócenia ( dysfunkcji )	antropologia kulturowa,		E.Durkheim, T.Parsons ( funkcjonalizm normatywny ), R.K.Merton, B.Malinowski, A.R.Radcliffe-Brown ( funkcjonalizm strukturalny )
	KULTURALIZM	-

S O C J O L O G O W I E P O L S C Y

ANDRESKI STANISLAV, właśc. Stanisław Andrzejewski (ur. 1919), socjolog bryt., pochodzenia pol.; od 1940 poza krajem; 1964-84 prof. i dyr. Inst. Socjologii uniw. w Reading, od 1980 prof. socjologii Pol. Uniw. na Obczyźnie w Londynie; wykładowca socjologii w krajach Afryki, Ameryki Pd., w USA; zajmuje się gł. problematyką krajów rozwijających się, socjologii porównawczej i klas. teorii socjol.; Military Organization and Society (1954), Social Sciences as Sorcery (1972), Maxa Webera olśnienia i pomyłki (1984, wyd. pol. 1992).

Społeczeństwa pierwotne - w teorii ewolucjonistycznej najwcześniejsza forma społeczeństwa charakteryzująca

się silną homogenicznością kulturową, brakiem pisma i organizacji państwowej, pieniądza, na ogół

bezpośrednimi interakcjami oraz niewielka liczbą członków.

Horda - 1. u E. Durkheima - agregat społeczny, który charakteryzuje się brakiem podgrup; 2. grupa

nomadyczna wędrująca w poszukiwaniu pożywienia po terytorium uznawanym przez jej członków za własne,

nie znająca podziału na grupy społeczne, rodziny.

Społeczeństwa wiejskie charakteryzowały się wewnętrzną organizacją i strukturą podporządkowaną produkcji

rolniczej ( uprawie ziemi i hodowli ); charakteryzują się najczęściej małą liczebnością członków,

izolacjonizmem kulturowym i kulturową homogenicznością, wysokim stopniem solidarności członków,

spontanicznym, zwyczajowym i osobnym charakterem ich działań.

Społeczeństwo miejskie charakteryzowało się stosunkowo dużym zagęszczeniem, liczebnością i

homogenicznością, a jednocześnie znacznym zróżnicowaniem i wyspecjalizowanym podziałem pracy oraz

słabszą kontrolą społeczną.

Koczownictwo - tryb życia polegający na nieustannym przemieszczaniu się z miejsca na miejsce, zwykle

związany z nomadyzmem, czyli ciągłą wędrówką w poszukiwaniu dogodnych pastwisk. Współcześnie

koczownictwo ogranicza się do obszarów najmniej korzystnych dla gospodarki. Do ludów koczowniczych

zalicza się m.in.: Eskimosów, Neńców i Lapończyków (w strefach polarnych), Mongołów i Beduinów (w

obszarach suchych i półsuchych), a także niektóre grupy Romów w Europie.

Ród (klan) - grupa krewniacza o pochodzeniu unilinearnym, zazwyczaj wielopokoleniowa, której członkowie

wywodzą swoją tożsamość z identyfikacji we wspólnym, rzeczywistym bądź fikcyjnym, przodkiem.

Podzielona i odczuwana rodowa wspólnota krwi prawie zawsze znajduje swoje odbicie w charakterystycznej

dla danej grupy symbolice. Ród był wielką wspólnotą produkcyjną i konsumpcyjną o charakterze prawno-

publicznym, zamieszkującą określone terytorium, która początkowo miała charakter matriarchalny (w epoce

małżeństw grupowych kobiety zapewniały ciągłość rodu, opiekowały się ogniskiem domowym, podczas kiedy

mężczyźni byli na ogół nieobecni. Ich dominująca pozycja w tym okresie przejawiała się w kulcie Wielkiej

Macierzy, który ucieleśniał rolę kobiety w życiu rodu /ciągłość rodu określano po kądzieli/ oraz w

matrylokalności tj. przenoszeniu się mężczyzny poślubiającego kobietę ze swojego rodu do jej). Wzrost

znaczenia rolnictwa i większa osiadłość życia spowodowała wytworzenie się rodu patriarchalnego (co

przejawiało się w patrylinearności /ciągłość rodu określano po mieczu/ i patrylokalności /poślubiona kobieta

przenosiła się do rodu męża /). Ród był rządzony przez starszyznę ( ludzi w sile wieku ) lub przez starostę -

naczelnika rodu. W późniejszym czasie wykształciła się trójstopniowa struktura władzy: starosta - starszyzna -

ogół mężczyzn.

Czynnikami, które łączyły rody to - świadomość posiadania wspólnego przodka, wspólnota

gospodarcza i powinowactwo wynikłe z wymiany kobiet między rodzinami. Czasami dochodziło do

rywalizacji, a nawet walki o hegemonię, co doprowadziło do pojawienia się zjawiska wróżdy - prawa do

zemsty na członkach rodu zabójcy.

Plemię (szczep) - forma organizacji społecznej oparta na - grupie etnicznej ( wywodzącej swe pochodzenie

od uznawanego za wspólnego, często legendarnego przodka ) bądź na jakiejś jej części, której członkowie

zamieszkują wspólne terytorium, uczestniczą we wspólnym systemie wierzeń i posiadają wspólną organizację

społeczną. Plemię jest grupą o charakterze politycznym ( demokratycznym ), której formułowanie ułatwiała

jedność języka, obyczajów, charakter kultu i kultury materialnej. Rozpad wspólnoty plemiennej dokonał się za

sprawą wojen, co przejawiało się w stopniowej militaryzacji kultu plemiennego ( gloryfikacji przemocy,

zabijania, grabienia oraz charyzmie zwycięskiego wodza ). Wojny powodowały zróżnicowanie majątkowe

współplemieńców (łupy i jeńców dzielono według zasług i znaczenia wojennego - wódz i najwaleczniejsi

wojownicy otrzymywali najwięcej ) oraz przyczyniały się do powstawania państw.

/ Nazwa ta wywodzi się od ateńskiej Bramy Malowanej / Stoa Poikile / w której mieściła się szkoła przez około 1000 lat.

/ łac. civitas Dei - miasto, społeczność boża, lud boży / idea ta łączy się z koncepcją królestwa bożego, którego nadejście

zapowiedział Chrystus. Urzeczywistniała czysto duchową społeczność opartą na samej religii, na uznaniu prawdziwego

Boga i jego sprawiedliwości. Jest to właśnie państwo boże, powiększające się w miarę tego, jak w kolejnych pokoleniach

przybywa tych, którzy żyjąc „wedle Boga" wejdą / po wypełnieniu się czasu / do królestwa bożego.

/ Istotnym elementem koncepcji Tomasza z Akwinu jest hierarchia / z grec. hieros - święty, arche - władza, początek

/ pojęcie znamienne dla myśli bizantyjskiej, która nie znając rozdziału władzy duchowej i świeckiej samą władzę pojmuje

jako hierarchię - dosłownie władzę świętych /. W okresie średniowiecza pojęcie to zostało rozpowszechnione w Europie

Zachodniej, stając się jednym z głównych pojęć ówczesnej kultury, utożsamiającej porządek z podporządkowaniem.

Jest to proces przejścia cywilizacji Europy Zachodniej od absolutyzmu do kapitalizmu, w czasie którego

pojawiło się zjawisko znacznej formalizacji stosunków społecznych i ich urzeczowienia, dzięki czemu stary

porządek uwalnia się ( zostaje odczarowany ) od przemożnego wpływu i panowania zjawisk irracjonalnych,

nadprzyrodzonych i niewytłumaczalnych ( np. magii ), wkraczając w okres panowania racjonalizmu,

zachowań opartych na przesłankach rozumowych i naukowych.

W myśl M. Webera ta koncepcja miała polegać na stworzeniu takiej konstrukcji pojęcia dowolnego zjawiska,

która wychwyci jego najistotniejsze elementy i pozwoliłaby na porównywanie jej ze zjawiskami świata

rzeczywistego.

Jeden z poziomów świadomości społecznej odzwierciedlający całość utrwalonych, względnie stałych i

charakterystycznych wyobrażeń, przekonań i uprzedzeń występujących w danym środowisku społecznym,

które zostały przez nie wytworzone.

Zbiór wszystkich cech psychiki indywidualnej, który jest wspólny członkom danej zbiorowości.

Świadomość zbiorowa ( kolektywna ) odzwierciedla wspólne wierzenia i uczucia ogółu członków danej

grupy.

Homo duplex ( człowiek rozdwojony ) przedstawia wewnętrzne rozterki między dwoma aspektami życia ludzi

- sferą doznań fizycznych ( wrażeń zmysłowych, instynktów, popędów - tego, co egoistyczne i jednostkowe),

a sferą doznań umysłowych ( rozumu, moralności - tego, co altruistyczne i społeczne ).

Anomia - stan zagubienia jednostki powstały w wyniku osłabienia lub rozpadu norm spowodowany

gwałtowną zmianą lub załamaniem istniejącego porządku społecznego.

Artefakty - wszelkie przedmioty i zjawiska, które zostały wytworzone lub zainicjowane przez ludzi.

Struktura społeczna stanowi układ wzajemnie powiązanych grup społecznych, występujących w nich wzorów

zachowań, wzajemnych współzależności określających m.in. formy rodzin, relacji pokrewieństwa, zachowań i

praktyk kulturowych.

F.E.Fiedler, A Theory of Leadership Effectiveness, New York 1967. Zależność ta jest modyfikowana m.in.

przez weryfikowalność decyzji, jasnośc celu, liczbę możliwych metod rozwiązania zadania itp.

G.A.Yukl, Leadership in Organizations, New Jersey 1989.

/ M.in. K.Marks w „Tezach o Feuerbachu” pisał, że „...istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej

jednostce. Jest ona w swej rzeczywistości całokształtem stosunków społecznych”; R.E.Park konstatował, że „...człowiek

nie rodzi się ludzkim”, lecz staje się nim dzięki socjalizacji i obcowaniu z innymi ludźmi.

/ Zagadnienie wpływu instynktów na zachowania człowieka nurtowało nauki społeczne przez kilka dziesięcioleci

/szczególnie w latach 1860-1925 /. Współczesna krytyka pojęcia instynktu spowodowała, że jego rola w kształtowaniu

zachowań jest marginalizowana.

/ Problematyka osobowości społecznej w socjologii polskiej była przedmiotem analiz m.in. F.Znanieckiego / Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przeszłości /, J.Chałasińskiego / Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej /, J.Szczepańskiego / Elementarne pojęcia socjologii /, A.Podgóreckiego / Patologia życia społecznego /, który wyróżniał cztery wersje jaźni: pierwiastkową / osobistą, będącą własnym poglądem na samego siebie bez względu na to, co sądzą o nas inni /, fasadową, która przejawia się w reklamowaniu własnej osoby, odzwierciedloną zawierającą wyobrażenia jednostki o tym, co inni o niej sądzą i zobiektywizowaną stanowiącą sumę wiedzy, doświadczenia i mądrości jednostki zdobytej w trakcie jej dotychczasowego życia.

/ Wśród nonkonformistów F.Znaniecki wyróżniał nonkonformistów konstruktywnych, czyli jednostki torujące rozwój i postęp społeczny.

/ Por. F.Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, PWN, Warszawa 1974, s. 343-344.

/ Zwolennikami tej koncepcji są natywiści, według których, o tym jacy jesteśmy decydują nasze geny, układ nerwowy, budowa ciała, zaś wszystkie te cechy są wrodzone; ich zdaniem, wychowanie jedynie rozwija naturę, z jaką się rodzimy.

/ Por. S.Baley, Wprowadzenie do psychologii społecznej, Warszawa 1959, s. 184. Zwolennicy tego stanowiska określanego mianem enwiromentalizmu / od ang. environment - środowisko /, kładą nacisk na wychowanie jako czynnik decydujący o naszej indywidualności.

/ Por. S.Mika, Psychologia społeczna, PWN, Warszawa 1987, s. 113-114.

/ Tamże, s. 65. Według G.W.Allporta termin „postawa” został po raz pierwszy użyty przez Spencera i Baina, którzy

określili nim psychiczny stan gotowości do słuchania, uczenia się czegoś, jako stan warunkujący przyswojenie sobie

prawdziwej wiedzy.

/ W prowadzonych badaniach psychologowie społeczni zwracają uwagę na wpływ różnych sytuacji społecznych na

zachowania ludzi / m.in. stosując efekty audytorium i facylitacji społecznej / działania razem /.

/ W.I.Thomas wraz z F.Znanieckim w pracy „The Polish Peasant in Europe and America” zwrócili uwagę na wpływ

sytuacji społecznych na postawy i przeżycia ludzi w nich uczestniczących.

/ Por. Peter L.Berger, Zaproszenie do socjologii, PWN, Warszawa 1995, s. 34, i s. 84.

/ Por. E.Aronson, Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1995, s. 41.

/ Socjalizacja jest długofalowym procesem wychowawczym zachodzącym w różnych grupach, którego celem jest

takie przygotowanie poszczególnych jednostek, aby ich zachowanie było powszechnie akceptowane przez

grupę wychowującą i społeczeństwo. Dokonuje się to poprzez kształtowanie ich osobowości, przekazywanie

systemu wartości, norm i wzorów kulturowych obowiązujących w danym środowisku społecznym.

/ Por. J.Szczepański; Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970 r., s. 136.

F.Znaniecki, Socjologia wychowania, T.I, Wychowujące społeczeństwo, PWN, Warszawa 1973, s. 38.

/ Cyt. za Z.Zaborowskim, Podstawy wychowania zespołowego, PWN, Warszawa 1967, s. 43.

/ Por. N.Goodman, Wstęp do socjologii, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 73 - 74.

/ Afiliacja - dążenie jednostki do przebywania w obecności innych członków grupy wtedy, kiedy znajduje się ona

w sytuacji niejasnej, nieokreślonej, której w świetle swojej wiedzy i doświadczenia nie potrafi zrozumieć lub

zinterpretować.

/ Empatia / z grec. empatheia / zdolność i chęć stawiania siebie w sytuacji innych, spojrzenia na rzeczy i sprawy

ich oczyma, uczuciowe utożsamianie się z inną osobą i wywoływanie w sobie uczucia, które ona przeżywa.

/ Według A.Schutza z punktu widzenia socjologii fenomenologicznej wszystkich ludzi można rozmieścić wzdłuż

wyimaginowanej linii odmierzającej ów społeczny dystans rosnący wraz z tym, jak maleje ilość i intensywność

społecznych oddziaływań. Odrębność może przejawiać się w segregacji, selektywnym wykluczaniu lub

ograniczaniu dostępu do np. obiegu informacyjnego, kulturowego, wartości grupy innych / obcych / osób.

PSYCHOLOGIA

NAUKI POLITYCZNE

EKONOMIA

ANTROPOLOGIA

FIZYCZNA I KULTUROWA

SOCJOLOGIA

SOCJOLOGIA EMPIRYCZNA

SZCZEGÓŁOWE

SOCJOLOGIA TEORETYCZNA

OGÓLNA

S O C J O L O G I A

HISTORIA SOCJOLOGII

METODOLOGIA BADAŃ

SOCJOLOGICZNYCH

FILOZOFIA

HISTORIA

WYMIANA

INTERAKCJONIZM

TEORIA FENOMENOLOGICZNA I

ENTOMETODOLOGICZNA

TEORIA WYMIANY

TEORIA KONFLIKTU

FUNKCJONALIZM

S O C J O L O G I A

EMERSONA i COOK teorii sieci

wymian

COLEMANA teoria decyzji zbiorowych

Teoria elementarna WILLERA

ANDERSONA i MARKOVSKY'EGO

LEVI-STRAUSS

SIMMEL

Transakcjonalne teorie wymiany

BARTHA i SAHLINSA

BLAUA strukturalna teoria

wymiany

HOMANS

SCHNEIDER

FRAZER

MALINOWSKI

MAUSS

Behawioralna teoria

wymiany HOMANSA

Społeczna psychologia wymiany

THIBAUTA i KELLEYA

SMITH

RICARDO

MILL

BENTHAM

SKINNER

Warunki sytuacyjne

Podmiot

C e l e

Normy, wartości i inne „idee”

rozum

arystokracja

władcy

filozofowie

pożądliwość

stan żywicieli

popędliwość

timokracja

( strach, lęk )

wojownicy

( stan strażników)

oligarchia

demokracja

tyrania

DOBRY USTRÓJ

obrady - rządzenie - sąd

P O L I T E J A

demokracja

tyrania

Gwarantuje

etyczną

doskonałość

oligarchia

P O L I S

GMINA

GMINA

rodzina

rodzina

rodzina

rodzina

---