OŚWIECENIE

1. Scharakteryzuj rodzaje i gatunki literackie popularne w 2. poł. XVIII wieku.

- 2 poł. XVIII w. - oświecenie

- gatunki użytkowe : łatwo było w nich pouczać publiczność, ukazać i ośmieszyć wady społeczne,

postulować reformy - zwłaszcza w klasycznym nurcie literatury

- gatunki charakterystyczne dla stylów:

- Klasycyzm : satyry, bajki, poematy heroikomiczne, powieść, powiastka filozoficzna

- Sentymentalizm : sielanka, elegia, powieść sentymentalna

- Rokoko : anakreontyk, epigramat, erotyk

- satyra

- modna w tej epoce : twórczość Adama Naruszewicza i Ignacego Krasickiego

- utwór literacki, wyrażający krytyczny stosunek autora do przedstawionych zjawisk, ośmieszający lub piętnujący ludzkie

wady i przywary

- ironia, groteska, wyolbrzymienia (hiperbole)

- bajka

- podstawowy gatunek literatury dydaktycznej ; pisana wierszem lub prozą

- bohaterowie : ludzie lub upersonifikowane (uosobione) zwierzęta, rośliny, przedmioty

- posługuje się alegorią (lis - chytrość, mrówka - pracowitość)

- zawiera morał - uogólnienie jakiejś prawdy

- poemat heroikomiczny (opisany w pyt. 13)

- Monachomachia i Antymonachomachia

- powiastka filozoficzna

- ukształtowana w oświeceniu, napisana prozą ; prezentuje tezę moralną albo światopoglądową

- zawiera sensacyjną, niekiedy baśniową fabułę (Kubuś Fatalista) która jest pretekstem do wygłoszenia nowych,

oświeceniowych poglądów

- narrator jest postacią pierwszoplanową, ujawnia się poprzez wygłaszane refleksje ; bohaterowie realni lub zmyśleni

- cel : pouczanie, podawanie prawdy („...ogródek.” - Kandyd ), przedstawienie niepokojów światopoglądowych autora

- powieść nowożytna (niekoniecznie)

- Mikołaja doświadczyńskiego przypadki (opisane w pyt. 9)

2. Klasycyzm, Sentymentalizm, Rokoko - scharakteryzuj główne kierunki oświecenia

* Klasycyzm (racjonalizm, tolerancja)

- Rozum : najwyższa instancja, najdoskonalszy instrument poznania świata ; poskramianie emocji

- Norma : zasady poetyki wymyślone przez starożytnych ; jasność i czystość języka ; gatunki literackie stałe, tak jak

przypisane im style

- Świat wartości : postęp, nie ulegać przeciwnościom losu ; człowiek działający w zgodzie z naturą

- Użyteczność : wychowanie czytelnika : „bawiąc - uczyć”

- Wzory : Literatura starożytna (grecka, rzymska, szczególnie Horacy), literatura renesansowa ( Kochanowski )

- Tematy : polityczne, obyczajowe, historiozoficzno - moralne

- Gatunki : satyry, bajki, poematy heroikomiczne, ody, hymny, komedie polityczne, powieść, powiastka filozoficzna

- Pisarze : Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki, Wolter, La Fontaine

* Sentymentalizm

- Uczucie : ważniejsze od rozumu, cenić uczucia osobiste, szczere, autentyczne ; wrażliwość ; ufać sercu

- Prostota : odrzucenie norm poetyki, granic gatunków, pisać jak najprościej

- Natura : ideał, należy ją obserwować i poznawać ; uciekać z zatłoczonych miast ; spokój ducha - tylko w przyjaźni z

naturą

- Literatura : wymyślono ją po to, by wzruszała czytelnika

- Konkret : nie mówmy o tym, co ogólne i abstrakcyjne ; zajmijmy się sobą, nie innymi

- Wzory : odrzucenie wzorów antycznych, zwłaszcza natłoku aluzji mitologicznych

- Tematy : miłość (nieszczęśliwa, miniona), przyroda i wszystko, co w niej żyje (renesans -> przyroda oswojona)

- Gatunki : sielanka, elegia, oda, pieśń, powieść sentymentalna

- Pisarze : Karpiński, Dionizy - Kniaźnin, Rousseau (ojciec Sentymentalizmu)

* Rokoko (ostatnia faza baroku, termin bardziej z historii sztuki niż z literatury)

- Piękno, zabawa, elegancja, wdzięk, delikatność, lekkość

- Temat : miłość, często ujmowana jako gra

- Gatunki : anakreontyk, epigramat, erotyk

- Pisarze : Trembecki, Kniaźnin (trochę)

3. Omów dydaktyczny charakter literatury polskiego oświecenia.

- dydaktyczna zasada oświeceniowego klasycyzmu : „uczyć bawiąc”. Monachomachia:

I śmiech niekiedy może być nauką,

Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa,

I żart dowcipną przyprawiony sztuką

Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa.

- gatunki klasycystyczne : bajki, satyry, poematy heroikomiczne

- bajki

- ośmieszały wady ludzkie („Filozof”, „Szczur i kot”)

- mówiły prawdę o stosunkach społecznych („Lew i zwierzęta”, „Jagnię i wilcy”)

- błyskotliwa, często budząca śmiech puenta („Dewotka” - uchowaj panie takiej pobożności! )

- oparte na kontraście (siła - słabość itp.) mają charakter paraboliczny, opisane zdarzenia służą do wygłoszenia morału

- satyry

- z założenia ośmieszające, posługujące się ironią, komizmem, nakłaniają czytelnika do śmiechu

- w satyrze „Do króla” - ośmieszenie za pomocą persyflarzu (wypowiedzi ukrywającej szyderstwo pod pozorami gładkiej

uprzejmości, powagą maskującej kpinę )

- poemat heroikomiczny (omówiony w pyt 13)

- () wzór obywatela - obywatel światły, otwarty na idee oświecenia; walka z sarmatyzmem (można zostawić)

4. Przedstaw rolę teatru w kulturze polskiego oświecenia.

- pierwszy teatr publiczny (z inicjatywy króla) - 1765 ; problemy : brak polskiego repertuaru, damy nie chciały być aktorkami

- Teatr Narodowy (1779) - zawodowa, stała scena polska, też zespoły zagraniczne

- rozrywka dla wszystkich warszawiaków ; król i damy zasiadały w lożach, najubożsi w galerii, na parterze tylko mężczyźni

- nośnik poważnych ideałów oświeceniowych (wystawiana komedia - wymowna, skuteczna)

- nowa gałąź w polskiej kulturze ; możliwość rozwoju sztuki dramaturgii

- Ludzie teatru : Niemcewicz, Zabłocki, Bohomolec

- Komedie : „Powrót Posła” (Niemcewicz), „Sarmatyzm” (Zabłocki)

- teatr w służbie sejmu (Powrót posła - można przedstawić)

7. Modny kawaler, modna dama, zacofany Sarmata i światły obywatel - to główne modele postaw Polaków II poł. XVIII w. Podaj przykłady literackie i scharakteryzuj je.

* zacofany sarmata

- co to jest sarmatyzm ( zrobione w pyt. z baroku (XVII w.) )

- Jan Chryzostom Pasek : megalomania narodowo-stanowa, fanatyzm religijny, zabobonność, pieniactwo, pijaństwo

- u schyłku XVII w. większość szlachty : Jak Pasek. - przyczyna upadku obyczajów

Ignacy Krasicki : satyry i bajki

walka z sarmatyzmem - ośmieszanie zacofanej szlachty i jej wad: niechęci do nauki, uporczywe bronienie swoich

przywilejów („Do króla” ) ; bezmyślego gonienia za uciechami życia, trwonienia beztroskie majątków („Żona

modna”) ; złych nałogów („Pijaństwo”) ; egoizmu, wprowadzania anarchii w państwie („Świat zepsuty”)

Adam Naruszewicz - „Chudy literat”

ganienie szlachty za to, że jest nieoświecona i z zapamiętaniem tonie w swojej gnuśności

Julian Ursyn Niemcewicz - „Powrót posła”

przeciwnicy wszystkich reform, tępi, interesowni (Szarmantcki, starosta Gadulski)

* światły obywatel - powrót posła - podkomorzy + walery

8. Wiersz Krasickiego „Do Króla” to portret króla czy społeczeństwa? Dlaczego?

- ciekawie skomponowana satyra : wydaje się że jest naganą skierowaną do króla Stanisława Augusta

- wypowiada się w niej typowy szlachcic : symbol i reprezentant „antystanisławowskiej” orientacji wsród społeczeństwa

- królowi zarzuca się że:

- pochodzi ze szlachty, a nie z dziedzicznego (choćby obcego) rodu

- że jest zbyt łagodny, a powinien być okrutny, władać strachem i siłą, a nie przyjaźnią

- że jest uczony, dba o kulturę i naukę, a to są wartości nieważne

- że jest dobry, a powinien być zły

- są to nonsensowne zarzuty, zwłaszcza ten że szlachcic nie może szanować króla gdy jest mu równy

- poeta użył przewrotnego sposobu, aby ukazać wrogów i krytyków króla, stosuje ronię

- mówca jako reprezentant sejmowych krzykaczy krytykuje przede wszystkim własne wady :

- ciasnotę poglądów, gadulstwo, bezmyślność, wieczną skłonność do wytykania cudzych wad

- satyra jest monologiem skierowanym do króla, wziętym w cudzysłów - tzn. wypowiedź nie pochodzi od samego poety

- „Nie moje to jest zdanie, lecz przez rozum bystry Dawno tak uczone sądziły ministry” - persyflarz

9. Utopijne koncepcje urządzenia świata pojawiły się w tzw. epokach rozumu, nie w epokach serca. Dlaczego? Podaj i omów przykłady.

- Utopia

- z grec. `ou topos' - miejsce, którego nie ma

- źródła w antyku ( Platon (świat Idei) , Arystoteles - traktaty filozoficzne )

- Epoki serca

- zwrot ku Bogu, religii, myśli o życiu pozaziemskim

- wyrażanie uczuć, kontakt ze światem nierealnym, kruchość ludzkiego życia

- brak zainteresowania sprawami doczesnymi

- Epoki rozumu

- zwrot ku wartościom doczesnym, człowiek w centrum zainteresowań

- rozwój nauki, racjonalizm (wiara w potęgę ludzkiego rozumum rozum najważniejszy w poszukiwaniu prawdy)

- Dlaczego?

- sprzyjające warunki, porawienie stanu majątkowego, podwyższenie komfortu życia (sprawy doczesne)

- „Utopia” Tomasza Morusa (z 1516 r.)

- idealny świat, z wzorowo zorganizowanym społeczeństwem

- wizja doskonałego państwa

- „Przypadki Mikołaja Doświadczyńskiego” Krasickiego

- pierwsza polska powieść nowożytna, dydaktyczna, wydana w 1776 r., napisana w formie pamiętnika

- Doświadczyński : prowincjonalny szlachcic, opowiadający o swoim wychowaniu, nauce, podróżach

- wśród podróży trafia na wyspę Nipu; na wyspie społeczność rządzi się swoimi prawami

wszyscy są równi, nie masz żadnej innej zwierzchności politycznej poza naturalnej rodziców nad dziećmi

wszyscy wierzą w jednego Boga, będącego źródłem wszelkiego dobra

nie mają sądu i wojska ; ich zajęciem jest uprawa roli

przewodzi im mistrz Xaoo, który prawi kazania o wychowaniu młodzieży, o cnocie i moralności

ludzie nie wiedzą co to kłamstwo, kradzież, zdrada, pochlebstwo.

- Tam nasz bohater uczy się pracować i obserwuje prawa oparte na równości ludzi

- po powrocie do ojczyzny stara się wprowadzić nipuańskie obyczaje, spotyka się z brakiem zrozumienia

- inne : „Kandyd” Woltera (kraina Eldorado)

- część „Folwarku Zwierzęcego”, gdzie zwierzęta planują nowe porządki i ustanawiają prawa zgodne z wizją Majora : utopia! - współczesne : „Folwark Zwierzęcy” i „Rok 1984” G. Orwell'a - antyutopie, podają w wątpliwość ideały utopistów

11. „I śmiech niekiedy może być nauką” - udowodnij słuszność tej maksymy na wybranych przykładach literatury

przedromantycznej

- „I śmiech niekiedy może być nauką” - pochodzi z pieśni Krasickiego

- „Monachomachia” Krasickiego

- środki literackie służące do przedstawienia nieistotnych perypetii małych bohaterów

- cel : wykpienie wad i przywar społeczności zakonnej ; elegancka forma

- walka przez ośmieszanie : łatwiej można było w ten sposób trafić do umysłów (śmiech, jak wiadomo, jest zaraźliwy)

- przez śmiech wyszydzić : wygodnictwo duchownych, którzy zapomnieli o swoich prawdziwych obowiązkach

- krytyka wad kleru; demaskowanie fałszu z dobrotliwym humorem

* także czysty śmiech, służący jedynie dobrej zabawie ; gdy autor przechodzi do bohaterów, pojawia się odcień satyry

„trzy karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”

* śmieszność przedstawienia sytuacji: „Ojciec Hilary obudzić się raczył”, „widokiem swym ojców uraczył”, „pędem

niezwykłym wpadł do refektarza” (tu właśnie „heroikomizm”)

- natrząsa się z przywar, nie z osób ! (założenie klasycyzmu)

- Bajki Krasickiego

- humor szyderczy, a nawet makabryczny („Skąpiec” - „To szczęście, że mnie przecież bez kosztu powieszą”)

- demaskuje świat pozorów („Często co złe z pozoru, dobre jest w istocie”)

- wyśmiewa pychę, głupotę, ignorancję, łakomstwo, skąpstwo, pieniactwo, nadgorliwość

- bajkę kończy zaskakująca pointa (zmienia rasykalnie losy postaci), czasem następuje morał

- „Świętoszek” Moliere'a

- „zabijać śmiechem, śmiechem brzmiącym ze sceny”

- satyra, najgwałtowniejsza i najcelniejsza, jakie istnieją

- wyśmiewanie świętoszków (odkrycie obłudy), łatwowiernych (Orgon)

- bawiąc uczy (nie ma oschłego dydaktyzmu) : mądrość dla ludzi dojrzałych, mających odwagę spojrzeć życiu w oczy

- trzy rodzaje komizmu (postaci, słowa, charakteru)

- „Raki” Kochanowskiego

- czytane normalnie : wychwalenie cech kobiet, czytane wspak : zaprzeczenie wszystkiego

13. Jakie gatunki uprawiał Krasicki? Omów jeden z nich na wybranych przykładach.

- trochę o Krasickim (1735-1801)

- był przedstawicielem klasycyzmu, więc uprawiał gatunki klasycystyczne

- ukończył naukę w kolegium jezuickim ; wstąpił do seminarium duchownego w Warszawie

- został kapelanem króla (S.A. Poniatowskiego ;) )

- wcześnie zyskał uznanie i miano „księcia poetów” ; pozostawił dorobek olbrzymi i różnorodny

- Pisał: bajki („Jagnię i wilcy”,„Malarze”), satyry („Do Króla”, „Pijaństwo”), poematy heroikomiczne („Monachomachia”,

„Antymonachomachia”), powieści („Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”,”Pan Podstoli”), hymny, pieśni, listy

* Poemat heroikomiczny („Monachomachia”, „Antymonachomachia”, „Myszeida”)

- zestawienie wzniosłej formy eposu (poematu heroicznego, tu np. Iliada) z komizmem tematu

- komiczny temat

- Monachomachia - walka pomiędzy mnichami 2 zakonów (np. odwaga ojca Z. rzucającego kapciem, „wolna

amerykanka”, parodia pojedynku Achillesa z Hektorem)

- Myszeida - wojna kotów z myszami

- Antymonachomiachia - palinodia (pozorne odwołanie, tak naprawdę pogłębienie zarzutów)

* Monachomachia

- humor (ale i ostra satyra, krytyka ukryta pod kostiumem zabawnych postaci) - Scena batalistyczna, oraz fakt, że trunek godzi! zwaśnionych

- dynamika utworu

- wyszydza przywary (np. opilstwo), występuje przeciw zakonom, zasobnemu życiu duchownych - krytyka wad kleru

1

---