definicje astronomiczne i kosmologiczne w skrócie

Astrologia- według dawnych wierzeń powiązanie ludzkich losów i zjawisk zachodzących na Ziemi z położeniami na niebie Słońca, Księżyca i planet.

Atmosfera- zewnętrzne warstwy gazu otaczające plantę, księżyc lub gwiazdę

Atom- drobna cząstka materii zbudowana z jądra otoczonego chmurą elektronów.

Biały karzeł- stara, gęsta gwiazda, w kórej wyczerpały się wszystkie zasoby paliwa jądrowego, i która powoli umiera.

Brązowy karzeł- kulisty obiekt przypominający małą i słabą gwiazdę, za mało masywny, aby stać się prawdziwą gwiazdą, ale masywniejszy od planety.

CCD- elektroniczna siatka prostokątna ze światłoczyłych elementów służąca do zapisu obrazu badanego obiektu; (skrót od ang. charge-coupled device).

Cefeidy- rodzaj gwiazd, które regularnie rozdymając się i kurcząc (pulsując) zmieniają swój blask w okresie kilku dni.

Chromosfera- warstwa atmosfery słonecznej (lub gwiazdowej) znajdująca się tuż nad widzialną jego tarczą (fotosfery).

Ciemna materia- niewidoczna materia we Wszechświecie, o której istnieniu wnosimy na podstawie jej grawitacyjnego oddziaływania na inne obiekty.

Czarna dziura- obszar, w którym skupione jest tyle masy, że przyciąganie grawitacyjne uniemożliwia ucieczkę stamtąd czegokolwiek, nawet światła.

Czas gwiazdowy- czas mierzony wschodzeniem i zachodzeniem nie Słońca, a gwiazd. O określonej godzinie czasu gwiazdowego zawsze widać te same gwiazdy, dlatego jest on wygodny do planowania obserwacji astronomicznych.

Cząsteczka (molekuła)- związek chemiczny złożony z dwóch lub więcej atomów.

Czerwony olbrzym- stara gwiazda, która znacznie się rozdęła i ma stosunkowo chłodną powierzchnię, więc świeci czerwono.

Deklinacja- kątowa odległość obiektu od równika niebieskiego; odpowiednik szerokości geograficznej.

Deszcz meteorów- grupa meteorów, które - jak się wydaje - wylatują z jednego punktu na sferze niebieskiej.

Długość geograficzna- kątowa odległość od zerowego południka (Greenwich) na wschód lub na zachód.

Doba- czas jednego pełnego obrotu Ziemi wokół własnej osi.

Droga Mleczna- dysk naszej Galaktyki widoczny na niebie jako jasny, nieregularny pas.

Dysk akrecyjny- pierścień materii krążącej wokół obiektu centralnego - z jego wewnętrznego brzegu materia powoli spływa ku środkowi.

Efekt Dopplera- zmiana częstotliwości odbieranego sygnału (wysokości dźwięku albo barwy światła), wynikająca z poruszenia się "nadawcy" względem "odbiorcy".

Efekt cieplarniany- podgrzewanie powierzchni planety i jej atmosfery przez ciepło uwięzione pod warstwą gazu znajdującego się w atmosferze.

Ekliptyka- widziana z Ziemi roczna droga Słońca wśród gwiazd na niebie; płaszczyzna orbity Ziemi.

Elektron- drobna cząstka w atomie obdarzona ujemnym ładunkiem elektrycznym.

Elipsa- "spłaszczony" okrąg.

Faza- widoczna z Ziemi część powierzchni Księżyca lub planety oświetlona przez Słońce.

Foton- "porcja" energii promienistej pozwalająca opisać światło jako cząstkę.

Fotosfera- widoczna gołym okiem powierzchnia Słońca (lub innej gwiazdy).

Galaktyka- galaktyka, w której znajduje się nasze Słońce. Dysk naszej Galaktyki widzimy na niebie jako Drogę Mleczną.

Galaktyka- duże zbiorowisko gwiazd powiązanych ze sobą siłami grawitacji.

Galaktyka aktywna- galaktyka, która wysyła z centralnych obszarów ogromne ilości energii nie pochodzącej z gwiazd.

Grawitacja- długozasięgowa siła przyciągająca działająca pomiędzy wszystkimi ciałami. Wzajemne przyciąganie dwóch mas opisał Izaak Newton.

Gwiazda- ogromna kula świecącego gazu wytwarzająca energię podczas reakcji termojądrowych, które zachodzą w jej gorącym wnętrzu.

Gwiazda neutronowa- stara gwiazda, w której atomy zostały tak "zgniecione", że pozostały tylko bardzo gęsto upakowane neutrony.

Gwiazda nowa- gwiazda, której jasność gwałtownie wzrosła; w rzeczywistości układ dwu gwiazd, w którym jeden składnik wybuchł w konsekwencji przepływu masy do sąsiada.

Gwiazda supernowa- katastroficzny wybuch gwiazdy, który powoduje, że przez szereg tygodni obiekt świeci tak jasno, jak cała galaktyka.

Gwiazda okołobiegunowa- gwiazda, dla obserwatora znajdującego się w określonym miejscu na Ziemi, widoczna zawsze nad horyzontem.

Gwiazda podwójna- para gwiazd krążących wokół wspólnego środka masy.

Gwiazda zmienna- gwiazda, której jasność zmienia się w sposób regularny bądź zupełnie nieprzewidywalny wraz z upływem czasu.

Gwiazdozbiór- jeden z wybranych i nazwanych fragmentów nieba rozpoznawany po charakterystycznym wzorze, jaki tworzą najjaśniejsze jego gwiazdy.

Halo- materia rozłożona kuliście wokół środka galaktyki.

Hel- drugi, po wodorze, lekki pierwiastek. Rzadki na Ziemi, stanowi jedną czwartą budulca Wszechświata.

Jasność- miara świecenia obiektu astronomicznego.

Jednostka astronomiczna- średnia odległość Ziemi od Słońca, 149 597 870 km.

Kometa- lodowa bryła krążąca w Układzie Słonecznym, która podczas zbliżania się od Słońca zaczyna świecić i tracić materię (gaz i pył) widoczną w postaci warkoczy.

Korona- rzadka, bardzo gorąca zewnętrzna warstwa atmosfery słonecznej, którą widać tylko podczas całkowitego zaćmienia Słońca.

Kosmiczne promieniowanie tła- promieniowanie pozostałe po najwcześniejszych chwilach narodzin Wszechświata wypełniające równomiernie całą przestrzeń.

Kosmologia- badanie Wszechświata jako całości.

Krater- okrągłe wgłębienie na powierzchni planety, księżyca lub planetoidy.

Księżyc- pisany wielką literą: jedyny naturalny satelita Ziemi; pisany małą literą: naturalny satelita innej planety.

Kwazar- bardzo jasna, odległa galaktyka, której obraz wygląda na kliszach fotograficznych jak obraz gwiazdy.

Lawa- gorąca, roztopiona materia wypływająca z wulkanu i zastygająca w twarde skały podczas stopniowego stygnięcia.

Magnitudo- miara wielkości gwiazdowej.

Materia międzygwiazdowa- gaz i pył pomiędzy gwiazdami.

Meteor- jasny ślad na niebie wywołany wpadającym w ziemską atmosferę drobnym okruchem materii.

Meteroid- skalna lub metalowo-skalna bryłka lub mniejszy okruch materii krążący w przestrzeni międzyplanetarnej. Meteroid, który spadnie na Ziemię nazywany jest meteorytem.

Meteoryt- skalna lub metalowo-skalna bryłka, która dotarła z przestrzeni międzyplanetarnej do powierzchni Ziemi lub innej planety (czy księżyca).

Mgławica- obłok gazu i pyłu pomiędzy gwiazdami lub wokół gwiazdy.

Mgławica planetarna- zewnętrzne warstwy atmosfery wydmuchane z gwiazdy i widoczne na niebie jako pierścień otaczający tę gwiazdę.

Morza- duże ciemne obszary na powierzchni Księżyca.

Neutrino- cząstka elementarna nie obdarzona ładunkiem elektrycznym, mogąca poruszać się praktycznie z prędkością światła (tzn o znikomej lub zerowej masie spoczynkowej).

Neutron- obojętna elektrycznie cząstka elementarna znajdująca się zwykle w jądrach atomów.

Obiektyw- główna soczewka zbierająca światło w teleskopie soczewkowym.

Obłoki Magellana- dwie małe galaktyki, sąsiadujące z naszą, widoczne gołym okiem na niebie południowym (Wielki i Mały Obłok Magellana).

Obłok Oorta (chmura Oorta)- hipotetyczny rezerwuar komet otaczający jak bańka mydlana Słońce w promieniu około jednego roku świetlnego.

Orbita- droga ciała w przestrzeni. Planety poruszają się pod wpływem sił grawitacji po orbitach eliptycznych wokół Słońca; podobnie - gwiazdy w układach podwójnych.

Paralaksa- zmiana względnego położenia różnie odległych gwiazd wskutek zmiany miejsca obserwacji (na Ziemi lub w przestrzeni).

Parsek- jednostka odległości równoważna 3,2616 latom świetlnym.

Pas Kuipera- obszar za orbitą Neptuna, w którym znajdują się lodowe bryły - być może przodkowie niektórych komet.

Plama słoneczna- ciemniejszy obszar na powierzchni Słońca. Wydaje się ciemniejszy, gdyż jest chłodniejszy od swego otoczenia.

Planeta- duży kulisty obiekt złożony ze skał oraz gazów, o masie zbyt małej, by mógł stać się gwiazdą, krążący wokół masywnego ciała centralnego (np. Słońca).

Planetoida (asteroida, planetka)- bryła skalna lub skalno-lodowa krążąca wokół Słońca jak maleńka planeta.

---