ŚREDNIOWIECZE

Średniowiecze - Mistycyzm, teocentryzm (Bóg w centrum wszechświata), uniwersalizm. Epoka religijna, uduchowiona, kierująca myśl ludzką ku Bogu i pozaziemskim wartościom. Modny temat śmierci (danse macabre). Ogromna rola symbolu, wiara w magię liczb, wymowę znaków natury. Dualizm wartości (podział na dobro i zło, niebo i piekło, duszę i ciało). Postrzeganie życia ludzkiego jako kruchego, przemijalnego, pełnego cierpień, rozdartego między wartościami niebiańskimi a ziemskimi (św. Augustyn). Nowe gatunki: kazanie, hagiografia, wiersz średniowieczny, moralitet.
Nazwa średniowiecze pochodzi z XVII w. Oznacza czas średni między starożytnością a renesansem.
      Ramy czasowe: W Europie średniowiecze trwało ok.1000 lat, tzn. od IV / V w. do XV w. Ramy czasowe wyznaczają ważne momenty dziejowe: W 395r. Cesarstwo Rzymskie podzieliło się na Zachodnio-rzymskie i Wschodnio-rzymskie. Upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego nastąpił w roku 476r. Upadek Konstantynopola 1453r. Odkrycie Ameryki przez Kolumba - 1492r.
      W Polsce średniowiecze trwało 500lat. Od X do XV w. 966 - chrzest Polski, czasy Mieszka I. 1410r. bitwa pod Grunwaldem, 1450r.-J. Gutenberg odkrywa druk, zaczęły powstawać pierwsze drukarnie.Symbole średniowiecza to krzyż i miecz.

1. FEUDALIZM - ustrój społeczny, w którym społeczeństwo podzielone było na 3 stany(duchowieństwo i rycerstwo były to stany uprzywilejowane. Chłopi byli najniżej w hierarchii stanowej)
2. TEOCENTRYZM-teoria głosząca, że Bóg jest w centrum zainteresowań człowieka.
3. ASCETYZM- Umartwianie ciała dla doskonalenia ducha. Formy ascezy: życie w nędzy, wyrzeczenie się bogactwa i sławy, bezimienność, szukanie cierpień, niewygód. Celem jest o siągnięcie zbawienia.
4. UNIWERSALIZM- sposób myślenia o świecie, nauce, kulturze poprzez pryzmat religii chrześcijańskiej. Uniwersalny to jednakowy dla wszystkich.
5. ALEGORIA- obraz mający poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny; wyraża zwykle pojęcie oderwane np. ze sprawiedliwością kojarzy się kobieta z opaską na oczach, z mieczem i wagą
6. STYL GOTYCKI- budowle budowane od XII/XIII-XV w. Strzeliste budowle, gra świateł w oknach, system szkieletowy, krzyżowo-żeberkowe sklepienia, ostre łuki, bogato zdobione ołtarze np. ołtarz Wita Stwosz, Kościół Mariacki, katedra w Notre Dame, Gdańsku i Gnieźnie
7. STYL ROMAŃSKI- charakteryzuje go: masywność, monumentalność, prostota, budowle z kamienia o podstawie kwadratu lub koła, plan krzyża, grube mury budowli, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, kolumny mogły być elementami dekoracyjnymi, bogato rzeźbione portale(wejścia), łuki półkoliste, małe wąskie okna, surowość stylu. Przykłady budowli: Opactwo w Tyńcu, Katedry w Płocku lub Poznaniu, drzwi Gnieźnieńskie, Kościoły i zamki obronne od IX/X w.-XIII w.
8. HIPERBOLIZACJA- wyolbrzymienie.
9. SCHOLASTYKA- filozofia uznająca Biblię oraz dzieła najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich tzw. Ojców Kościoła i Arystotelesa za ostateczny i najwyższy autorytet, dogmaty uznane przez kościół za objawione, nie podlegające krytyce, udowadniane na drodze rozumu

10. FRANCISZKANIZM- wiara radosna, życie zgodne z naturą; miłość do Boga, bliźniego, przyrody i wszelkiego stworzenia; miłosierdzie, ubóstwo, pokora, (św. Franciszek z Asyżu)
11. TOMIZM- człowiek ma swoje miejsce we wszechświecie; problemy etyczne (rozważania o dobru i złu), życie w harmonii ze światem, zgodnie ze swą naturą, w cnocie, (św. Tomasz z Akwinu)
12. AUGUSTYNIZM- konfliktowy charakter istoty ludzkiej, człowiek rozdarty pomiędzy nieśmiertelną duszą a ziemskimi pokusami i namiętnościami, refleksja nad samym sobą, (św. Augustyn)
13. HOMILETYKA- nauka o zasadach układania i głoszenia kazań; jedna z odmian sztuki oratorskiej
14. MISTERIUM- średniowieczny dramat religijno-dydaktyczny, związany z obrzędami kościelnymi, osnuty na motywach Nowego Testamentu i apokryfów
15.MORALITET-średniowieczny dramat alegoryczno-dydaktyczny obrazujący walkę uosobionych sił dobra i zła o duszę człowieka
16. PIEŚŃ- najstarszy gatunek liryki; początkowo ściśle związany z muzyką (utwory przeznaczone do śpiewania), później samodzielne utwory. Cechy: budowa stroficzna, prosty styl, jednolity wzorzec rytmiczny, liczne powtórzenia, czasami refren.
17. LEGENDA- łac. Legere tzn. czytać. Opowieść z dawnych czasów, półprawda i pół nieprawda. Utwór epicki. Może być w formie prozatorskiej lub wierszowanej.
18. APOKRYF- utwór o tematyce biblijnej; w szerszym znaczeniu utwór o niepewnym autorstwie, często falsyfikat.
19. HISTORIOGRAFIA- dziejopisarstwo, opis czyjś historii
20. HAGIOGRAFIA- żywotopisarstwo świętych, ukształtowało się w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników egipskich i syryjskich.
21.EPIKA RYCERSKA- gatunek literacki, w którym występują liczne epitety, powtórzenia składniowe, wyliczenia, porównania, apostrofy, onomatopeje, hiperbolizacje.
22.PARENETYCZNY- ukazujący wzorce osobowe
23. DOGMAT-wiedza o Bogu i uzasadnianie prawd wiary
WZÓR ŚWIĘTEGO: charakteryzuje się: pokorą, ubóstwem, miłością do bliźniego, świata, przyrody
WZÓR RYCERZA- (na przykładzie Rolanda) odważny, silny, waleczny, honorowy i dumny. Jest szczerze oddanym Bogu chrześcijaninem, a także wiernym poddanym Karola Wielkiego
WZÓR WŁADCY- wzorowy władca powinien posiadać wszystkie cechy doskonałego rycerza, ale oprócz tego powinien być również troskliwym królem, dbającym o swoich podwładnych i będącym dla nich ideałem. Przykład: Król Karol Wielki z "Pieśni o Rolandzie".
WIERSZ SYLABICZNY- cechy: 1. Jednakowa liczba sylab w każdym wersie, 2. Stały akcent (na 2 sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers, 3. średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe, 4. Regularne rymy żeńskie.
WIERSZ BIAŁY- wiersz, którego wersy nie kończą się rymami. Jest to wiersz mniej rytmiczny niż wiersz rymowany.

"Bogurodzica" - pieśń śpiewana dawniej w ważnych momentach życia narodów np. przez rycerzy polskich podczas Bitwy pod Grunwaldem. Gatunek utworu: modlitwa, hymn, pieśń, prośba. Podmiot liryczny zbiorowy, o czym świadczą użyte słowa: nam, my, prosimy, nosimy.

Adresat: 1. Maryja(Bogurodzica):dziewica, matka, sławiona przez Boga, wybrana przez Pana 2. Syn Boży-Bożyc, pośrednikiem w prośbie do Jezusa ma być Jan Chrzciciel.
Podmiot lir. prosi o bardzo wiele-o prawie wszystko: napełń myśli człowiecze(spełnij nasze pragnienia), usłysz modlitwę, dać raczy-zbożny pobyt i rajski przebyt(zbawienie). Wiersz treściowo bardzo bogaty natomiast forma utworu jest bardzo skromna.
Budowa utw: I zasada kompozycyjna: 2 refreny, 2 adresatów, 2 refreny-podwójność, paralelność(równoległość). Pierwsza zwrotka krótsza: wołacz(apostrofa)+rozkaźniki. Druga zwrotka dłuższa: wołacz(apostrofa)+prośby.
II zasada kompozycyjna: kontrast, dążenie do zróżnicowania. Brzmienie utworu: w poszczególnych wersach jest różna ilość sylab-wiersz asylabiczny, rymy zewnętrzne: bożycze - człowiecze, musimy-prosimy, pobyt-przebyt, sławiena-zbawiena, rymy parzyste, żeńskie. Rymy wewnętrzne: Bogurodzica-dziewica, syna-gospodzina, dziela-krzciciela.
Poecie zależało, aby każda cząstka utworu pełniła jakąś funkcję, wiersz jest uznawany za arcydzieło. Tekst powstał najprawdopodobniej w XI w. Utwór pod względem artystycznym stoi wyżej od innych utworów napisanych w tych czasach(literatury czeskiej i niemieckiej).

"Kronika polska" Galla Anonima- powstawała w latach 1113-1116. Składa się z 3 części. Pierwsza część to opis czynów królów i książąt do poczęcia Bolesława Krzywoustego. Druga część przedstawia młode lata księcia do 1109r. Trzecia część to czyny króla Bolesława.
Utwór rozpoczyna się apostrofą, skierowaną do wszystkich Polaków, podmiot liryczny nawołuje do opłakiwania i wyrażania żalu po śmierci króla. Ojczyzna nazwana jest Polską rodzicielską. Polska jest upersonifikowana, lament wdowy samotnej po stracie króla, ostatnia zwrotka to obrazowy styl ziemi opuszczonej, porównanej do bezpańskiego domu.
Bardzo szczegółowy opis obrony Głogowa 1109r., walki z przeciwnikiem (metody walki), pokazanie dylematów moralnych i poświęcenia mieszkańców Głogowa.
Gall Anonim żył na przełomie XI i XII wieku. Był to benedyktyn pochodzenia najprawdopodobniej francuskiego, o czym świadczy nadany mu przydomek przez Marcina Kromera - Gallus, czyli Francuz. Stworzył on legendę Bolesława Chrobrego, który był przodkiem Krzywoustego. Władza królewska pochodzi od Boga. Mądry król jest częścią potęgi boskiej. Wokół władcy tworzy się państwo. Naród skupia się w państwie i tworzy pojęcie ojczyzny (patria).

"Lament świętokrzyski"- inne tytuły: "Żale Matki Boskiej pod krzyżem", "Posłuchajcie Bracia Miła". Utwór pochodzi z 2 połowy XV w. i należy do gatunku wypowiedzi lamentacyjnej tzw. Liryki żalu, skargi.
Podmiot liryczny to Matka Boska. Adresaci: 1. Wszyscy ludzie (posłuchajcie bracia miła), 2. Syn (synku miły i wybrany), 3. Anioł Gabriel (o Aniele Gabriele), 4. Matki (maciory).
Występują dwa plany czasowe-teraźniejszość (ukrzyżowanie Chrystusa i cierpienia Maryi) i przeszłość (wspomnienia Maryi np. Zwiastowanie). Na pierwszym planie znajdują się cierpienia Matki Boskiej.
Budowa utworu: pierwsza strofa skierowana do słuchaczy. Część środkowa wiersza to lament Maryi. Ostatnie dwie strofy to puenta utworu.
Portret Matki Boskiej: cierpiąca, lamentująca matka, jest to obraz kobiety, jednej z wielu matek, to nie święta postać ale ludzka, nie ma wpływu na losy syna, nie może mu pomóc.
Opis męki Jezusa ("główka krzywo zwisa, krew po tobie płynie, pić wołasz"). Maryja mówi do Jezusa synku mój. Zdrobnienia te świadczą o wielkiej miłości matki do syna. Maryja jest rozczarowana, zawiedziona swoim życiem, tym co ją spotyka. Maryja chce przestrzec inne matki, że macierzyństwo naraża kobietę na cierpienie.

Obraz matki bolejącej pod krzyżem został upowszechniony w sztuce i literaturze dzięki słynnemu łacińskiemu wierszowi(pieśni) zatytułowanej "Stabat Mater Dolorosa", tzn. "Matka Boska Litościwa"

"Pieśń o Rolandzie"- utwór pochodzi z gatunku średniowiecznych pieśni o czynach bohaterskich tzw. Chansons de deste, powstałych przed XI w.
Autor przekładu to Tadeusz Boy-Żeleński. Akcja utworu rozgrywa się w XIII w., kiedy to Karol Wielki walczy z Saracenami (niewierni Arabowie) w Hiszpanii.
Plan zdarzeń:
1. Walka tylnej straży królewskiej pod wodzą Rolanda z Saracenami.
2. Rada roztropnego Oliwiera by przywołać rogiem wojska Karola (prosi 3 razy).
3. Odmowa Rolanda.
4. Walka trwa i szala zwycięstwa przychyla się na stronę pogan.
5. Roland decyduje się zadąć w róg.
6. Jest jednak za późno. Wszyscy szlachetni rycerze giną.
7. Śmierć Rolanda.
      Realizm opowieści, przy opisie śmierci, umierania, cierpienia bohatera, opisy bardzo naturalistyczne np: "skroń mu pękła", "uszami mózg mu się wylewa".
Opis śmierci Rolanda: przed śmiercią stara się złamać swój miecz(durendal), by nie dostał się w ręce wroga. Roland robi wiele gestów symbolicznych, wyciąga ku Bogu swą rękawicę oddając się w jego ręce, odwraca twarz ku Hiszpanii. Ostatnie słowa bohatera to słowa modlitwy. Anioł Gabriel zabiera jego duszę do raju. Śmierć czyni go świętym. Na wieść o śmierci kochanka narzeczona Tolanda(Oda) umiera. Teatralizacja umierania-dbanie o wszystkie szczegóły.
     Mitologizacja(uwznioślenie)czynów bohatera, służy tworzeniu legendy zgodnie z zapotrzebowaniem epoki.

"Kwiatki Św. Franciszka"- zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy. Zaczynają się hymnem, którego autorem jest św. Franciszek. Hymn pochodzi z 1225r. a ukończony został s 1226r. Tytuł zapowiada pochwałę świata i Boga.
Elementy dzieła stworzenia:
1.brat słońce-piękne, promienne,
2.brat księżyc i siostry gwiazdy-cenne, jasne, piękne,
3. brat wiatr, powietrze,
4. siostra woda-pożyteczna, pokorna, cenna, czysta,
5. brat ogień-piękny, radosny, silny i mocny,
6. matka ziemia-żywi nas i chowa.
     Święty Franciszek określa życie ludzkie jako pełne słabości, utrapienia i grzechu. Podkreśla, iż śmierć dosięgnie wszystkich. W zakończeniu autor daje przestrogę dla grzeszników. Ostatnie słowa to wezwanie do wszystkich by pokornie służyli Panu i byli mu wdzięczni.
Utwór przejawia optymizm, radość z życia i aprobatę wszystkich jego aspektów.
     Św. Franciszek żył w latach 1182-1226. Właściwie nazywał się Gioranni Bernardone. Był jedynakiem. Po wojnie św. Franciszek opuszcza dom rodziny, odbudowuje ruiny kościoła, pragnie także pomagać biednym i chorym. Opracował dla swych uczniów i zwolenników regułę wędrownego zakonu żebraczego-Franciszkanów. Zakon w 1223r. został zatwierdzony przez papieża.

     Cechy postawy franciszkańskiej:
1. Pokora-"jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem"-Franciszek nie pragnie rozgłosu ani sławy
2. Ubóstwo - oddaje sukno ze sklepu ojca, pieniądze, własne ubrania biednym, na siebie wkłada stare łachy. Nie chce żyć jak ojciec i pomnażać bogactwa kosztem innych ludzi.
3. Miłość bliźniego-każdy człowiek jest jego bratem lub siostrą, wszystkim co miał podzielił się z innymi
4. Miłość do świata, przyrody-powtarzał, że jego domem jest cały świat, czuł się częścią natury, kochał wszystkie stworzenia, dążył do wewnętrznej doskonałości.

"Dzieje Tristana i Izoldy"- Tekst należy do cyklu Bretońskiego, którego opowieści miały swoje źródło w starych legendach, baśniach i mitach pochodzenia celtyckiego. Gatunkowo to utwór prozatorski-mit, legenda, opowieść, dzieje.
Utwór opowiada o wielkiej, ale tragiczej miłości, aż po grób, przyjaźni, o zdradzie, o pożądaniu, o zazdrości i o etosie rycerskim.
Streszczenie: Rohałt traktował Tristana jak syna ale etosu rycerskiego nauczył go Gorwenal. Uprowadzony Tristan dostał się do brzegów Kornwalii, gdzie podał się za kupca. Jego umiejętności pokazały jednak, że został szlachetnie urodzony. Tristan spał w pobliżu komnaty króla Marka.
Opowieść o Tristanie i Izoldzie możemy traktować jako mit, czyli baśniowe zjawisko przyrody, motyw walki z postaciami fantastycznymi.
Tristan oznacza "smutny". Miał szlachetne serce. Był mężny, silny i bardzo odważny, oddany królowi, pomysłowy i przemyślny, spostrzegawczy, inteligentny, ostrożny, mściwy, wszechstronnie uzdolniony.
Izolda była piękna, delikatna, inteligentna, sprytna, potrafi znieść wszelki niewygody aby spotkać się z Tristanem.
Król Marek to szlachetny, mądry i roztropny król, wódz i przyjaciel, nie stara się być władcą despotycznym, podejmował decyzje z lennikami, bardzo kochał Izoldę i Tristana, nie wierzył w ich miłość.
Brangien to wierna służka, ułatwiała spotkania Tristana i Izoldy, odpowiedzialna, chociaż nie jest w stanie upilnować napoju miłosnego, poświęca swą czystość.
Miłość przedstawiona jako cierpienie, jako tragedia która prowadzi do śmierci. Jest zakazana. Nie rodzi się w sposób naturalny. Jest dziełem napoju miłosnego. Ważna jest rola scenerii spotkań kochanków: noc, w ukryciu, w poczuciu winy, zdrady wobec króla Marka. Symbolizuje uczucie wieczne, wspaniała, tragiczne, aż po grób.

"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią"- dzieło pochodzi z 2 połowy XV w. i uznawane jest za najdłuższy wiersz w średniowiecznej Europie, choć nie dochowany w całości. Autor jest nieznany.
     Polikarp to człowiek wykształcony, mądry, który pragnie zobaczyć i porozmawiać ze śmiercią.
Plan zdarzeń:
1. Apostrofa autora do Boga: "Gospodzinie wszechmogący", prośba o natchnienie i pomoc w opisywaniu ludzkiego dzieła,
2. Zwrot do wszystkich ludzi, zapowiedź tego, o czym będzie utwór,
3. Przedstawienie bohatera, mistrza Polikarpa,
4. Spotkanie ze śmiercią, jej wygląd: naga płeć żeńska, przepasana chustą, chuda, blada, żółte lica, ciało rozkładające się, pożera ludzi, nie ma warg, w ręku trzyma kosę,
5. Przerażenie mędrca, który przestraszony pada na ziemię,
6. Rozmowa ze śmiercią,
7. Śmierć wymienia osoby, jakie zabiera ze sobą,
8. Koniec utworu, nawiązanie do sądu bożego, pochwała ludzi pobożnych, którzy będą zbawieni.
     Polikarp przerażony jest nie tylko wyglądem śmierci, ale i jej władzą. Sensem istnienia śmierci jest ludzki grzech: "w grzechu ludzkim się kocham".
     Utwór ma charakter dydaktyczny, pouczający, dominuje personifikacja-śmierć jest żywa. Drzeworyty-tańce śmierci, które przedstawiają śmierć jako wielkiego tancerza.

---