Irlandia |
Informacje ogólne
Irlandia, Éire, Ireland, wyspiarskie państwo w północno-zachodniej części kontynentu europejskiego. Zajmuje większą część wyspy Irlandia u zachodnich wybrzeży Wielkiej Brytanii. Obszar 70 283 km2. Graniczy na północnym wschodzie z należącą do Wielkiej Brytanii Irlandią Północną. Północne i zachodnie wybrzeża Irlandii oblewa Ocean Atlantycki, wschodnie i południowo-wschodnie Morze Irlandzkie i Kanał Św. Jerzego.
Większe miasta (dane z 1991): Corcaigh (Cork) (9174 tys.), Luimneach (Limerick) (77 tys.), Dún Laoghaire (Kingston) (55 tys.), An Ghaillimh (Galway) (47 tys.), Port Láirge (Waterford) (41 tys.).
Podzielona administracyjnie na 4 prowincje z 29 hrabstwami (Counties) oraz 4 tzw. miasta-hrabstwa (County-Boroughs).
Językiem urzędowym jest irlandzki i angielski.
Krajowa jednostka monetarna, funt irlandzki, dzieli się na 100 nowych pensów.
Ludność
3547 tys. mieszkańców (1992), co daje średnią gęstość zaludnienia 51 osób/km2. W 1991 w miastach zamieszkiwało 57% ludności. Irlandia jest krajem jednolitym narodowościowo, 95% mieszkańców stanowią Irlandczycy. Szacuje się, że poza granicami Irlandii mieszka ok. 16 mln osób pochodzenia irlandzkiego, w tym 13 mln w Stanach Zjednoczonych i 1 mln w Kanadzie.
Dominującą religią wśród ludności Irlandii jest katolicyzm, wyznaje go 94% społeczeństwa, t.j. praktycznie wszyscy Irlandczycy. Zjawisko analfabetyzmu nie istnieje. Przeciętna długość życia mężczyzn 72, kobiet 77 lat.
Warunki naturalne
Położona w centrum wyspy Nizina Środkowoirlandzka zajmuje prawie połowę powierzchni Irlandii. Podłoże niziny tworzą wapienie karbońskie, na których zalega dochodząca do 60 m pokrywa utworów polodowcowych. Obszar niziny obfituje w bagna i jeziora, charakterystycznym elementem północy i zachodu kraju są rozległe torfowiska. Na północ i południe od Niziny Środkowoirlandzkiej rozpościerają się niezbyt wysokie stare góry i wyżyny. Regiony te uległy wypiętrzeniu w czasie fałdowań kaledońskich i hercyńskich. Zachodzące w kolejnych epokach geologicznych procesy denudacyjne doprowadziły do zrównania pasm górskich, które obecnie przypominają płaskowyże.
Ponad powierzchnię zrównania wznoszą się szczyty zbudowane ze skał bardziej odpornych na niszczenie. W północno-zachodniej Irlandii wznoszą się góry Donegalu, z najwyższym szczytem An Earagal (Errigal) 752 m n.p.m. Na południu kraju znajdują się pasma górskie Ciarraighe (Kerry), z najwyższym szczytem Irlandii Carn Tuathail (Carrantuohill) (1041 m n.p.m.). Na wschodnim wybrzeżu kraju położone są góry Ui Oroin (Wicklow), będące przedłużeniem Gór Kambryjskich.
Linia brzegowa Irlandii jest bardzo dobrze rozwinięta. Głęboko w głąb lądu wcinają się liczne zatoki m.in. Dhún na nGall (Donegal), Modh (Clew), Gaillimhe (Galway), Inbhear Sionna (Shannon), Daingin (Dingle). Na długich odcinkach występują wybrzeża typu riasowego o skalistych, stromych ścianach. Średnia temperatura stycznia notowana w stolicy kraju (Baile Átha Cliath) wynosi 5°C, lipca zaś 15°C. Średnia roczna suma opadów 760 mm. W zachodniej części kraju przeciętnie 200-250 dni w roku występują opady.
Historia
W 1171 król Henryk II włączył zamieszkaną przez potomków celtyckich Gaelów Irlandię w skład Anglii. Ponadto zlikwidował on irlandzki system plemienny i nadał szlachcie angielskiej majątki ziemskie w Irlandii. W następnych latach kolejni władcy angielscy zmuszeni byli tłumić bunty Irlandczyków, pomimo usilnych starań nie udało się przenieść angielskiej reformy kościelnej do Irlandii. Irlandczycy pozostali katolikami, w odróżnieniu od osiedlających się na ich ziemiach Anglików. W XVI w. król Henryk VIII zapoczątkował systematyczną akcję osiedlania protestantów angielskich w północnej dzielnicy Irlandii - Ulsterze. W 1801 utworzono Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii. Początkowo irlandzkim katolikom nie dano prawa zasiadania w londyńskim parlamencie, stało się to dopiero w 1829.
Ok. 1870 rozwinął się w Irlandii ruch niepodległościowy nazywany home rule. Początkowo ruchowi przywodził I. Butt, następnie Ch.S. Parnell. Zwolennicy home rule żądali zniesienia unii z Wielką Brytanią i nadania Irlandii autonomii i niezależności wewnętrznej. Zwolennicy ruchu, uznając tylko parlamentarną formę walki, poparli w 1886 liberalny rząd angielski W.E. Gladstone'a, w zamian za wniesienie do parlamentu projektu autonomii Irlandii. Rządowe projekty autonomii przedstawione parlamentowi dwukrotnie odrzucono (1886 i 1893), co zmniejszyło popularność home rule wśród Irlandczyków.
Z końcem XIX w. pojawił się nowy ruch niepodległościowy, dążący do pełnej suwerenności Irlandii, kierowany przez organizację Sinn Fein. W wyborach w 1918 Sinn Fein odniosła zdecydowane zwycięstwo, w roku następnym Irlandia proklamowała niepodległość, jednak nie uznaną przez Wielką Brytanię. W 1921 protestancka większość zamieszkująca Ulster ogłosiła niezależność od Irlandii. Dekretem L. George'a nadano Ulsterowi odrębny od irlandzkiego parlament.
W grudniu 1921 Wielka Brytania uznała niepodległość Irlandii, zatrzymując jednak przy Zjednoczonym Królestwie Ulster (dzisiejsza Irlandia Północna). W 1922 wskutek rozłamu w Sinn Fein doszło do wojny domowej zakończonej w 1923. Od początku niepodległego bytu państwowego głównym problemem podnoszonym przez wszystkie irlandzkie partie polityczne jest sprawa zjednoczenia wyspy. W konsekwencji obrania polityki neutralności w stosunkach międzynarodowych, Irlandia odmówiła w 1949 wstąpienia do NATO. Irlandia jest członkiem EWG od 1973. W 1969 wybuchły w Irlandii Północnej krwawe starcia między protestantami i katolikami, od tego czasu wielkim problemem wewnętrznym Wielkiej Brytanii stał się terroryzm i działalność Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA). Główne bazy IRA znajdują się na terenie Irlandii. Od podpisania przez rząd irlandzki Ugody z Hillsborough (1985), Irlandia uzyskała głos doradczy w sprawach Ulsteru, zobowiązując się jednocześnie do ścigania członków IRA. 10 IV 1998 w Belfaście (Ulster), zawarto przy "okrągłym stole" ugodę między przedstawicielami ośmiu partii, zaangażowanych w trwający od wieków konflikt między katolikami i protestantami. W okresie ostatnich 28 lat pociągnął za sobą 3228 zabitych i 67 tysięcy rannych. Kompromis przewiduje, że katolicy (43%) i protestanci (54%) zasiądą we wspólnym parlamencie oraz zostanie utworzona rada Północ-Południe, dzięki której Republika Irlandii zyska wpływ na rozwój sytuacji w Ulsterze, który nadal pozostaje w związku z Wielką Brytanią.
Ustrój polityczny
Republika parlamentarna. Głową państwa jest prezydent, wybierany co 7 lat w wyborach bezpośrednich. Władza ustawodawcza w rękach prezydenta i dwuizbowego parlamentu (Oireachtas) o kadencji pięcioletniej. Izba niższa - Izba Reprezentantów (Dáil Éireann) liczy 166 członków, izba wyższa - Senat (Seanad Éireann) składa się z 60 deputowanych. Premiera mianuje prezydent na wniosek Izby Reprezentantów.
Gospodarka
Irlandia jest jednym ze słabiej rozwiniętych państw EWG. W 1990 produkt narodowy brutto na 1 mieszkańca sięgał ledwie 57% przeciętnej EWG. Bezrobocie od dłuższego czasu utrzymuje się na wysokim poziomie i w 1993 wynosiło 16%, w niektórych regionach na zachodzie kraju przekroczyło 50%. Na rozwój i restrukturyzację gospodarki Irlandia otrzymuje corocznie pieniądze z funduszy EWG. Wypłaty z funduszu regionalnego i rolnego stanowiły w 1991 ok. 6% dochodu narodowego.
Rolnictwo
Tradycyjnie ważną dziedziną gospodarki Irlandii jest produkcja rolna, przede wszystkim hodowla. Hoduje się przede wszystkim krowy i owce. Zdecydowanie mniejsze znaczenie w gospodarce rolnej odgrywa trzoda chlewna. Hodowla daje łącznie 75% wartości produkcji rolnictwa. Głównymi roślinami uprawnymi są: jęczmień, ziemniaki, owies, len i buraki cukrowe. Irlandia nie posiada dużych złóż surowców naturalnych. Zagłębie eksploatujące węgiel kamienny znajduje się w okolicy miasta Bantry na południowym zachodzie kraju, w rejonie Tynagh wydobywa się rudy cynku i ołowiu oraz niewielkie ilości srebra.
Przemysł
W przemyśle przetwórczym dominuje sektor rolno-spożywczy, specjalizujący się w produkcji przetworów mlecznych, bekonów, piwa i whisky. W przemyśle włókienniczym dobrze rozwinęło się lniarstwo. Zakłady przemysłowe skupiły się w stolicy i ośrodkach miejskich na południu kraju. Reprezentują one głównie branże: samochodową, maszynową, chemiczną, skórzaną, meblarską, odzieżową. W 1992 dochód narodowy na 1 mieszkańca wynosił 12 210 USD;średnia stopa inflacji w latach 1980-1992: 5,3%. Do największych partnerów handlowych kraju należą: Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Stany Zjednoczone. Obroty z zagranicą w 1993 wynosiły: import - 19 700 mln USD, eksport - 27 100 mln USD.