Twórczość szlachecko ziemiańska jako kontynuacja tradycji renesansowych
Wczesny barok - żywy rozwój poezji szlacheckiej.
Tematy:
własna biografia
rozważania filozoficznych i społecznych zasad życia ziemianina w okresie wielkich napięć religijnych i silnego oddziaływania tradycji kulturowej renesansnu
- Od schyłku XVI w. do lat 30. XVII w. rozwija się i przygasa pośmiertna sława Jana Kochanowskiego- wielokrotnie wznawiane sa jego utwory, także w wydaniu zbiorowym pt. Jan Kochanowski
Poeci czerpią z dorobku Kochanowskiego, ale dokonują wyboru zgodnego z własnym doświadczeniem swego stanu i swoich czasów
Piszą pod wpływem Kochanowskiego (szczególnie Sobótki)
Brak im realiów, szczegółowej identyfikacji tła - nie wystarcza już prostota rysunku w ziemiańskim autoportrecie
W okresie schyłku ruchu egzekucyjnego do rangi wzoru urasta sytuacja życiowa średniej szlachty- jedna wieś ze stu rolnikami(dostatecznie dużo, by mieć niezależność, na tyle niedużo, by móc samemu kierować pracami).Idealny obraz oparty na zasadzie umiaru, cnota umiaru fundamentem wzorów osobowych
Wyrażały się tym:
stabilizacyjne tendencje w ruchu szlacheckim
próby stanowego samookreślenia
próby poszukiwania takich zasad postępowania, które pozwolą szlachcicowi na ucieczkę od konfliktów nowożytnej cywilizacji
stanowisko opozycyjne wobec Sępa Szarzyńskiego i wobec ambicji poznawczych poezji mieszczańsko - plebejskiej
W pochwale umiaru poezja szlachecka mogła się odwołać do:
przestróg szlacheckiego trybuna Jakuba Ponętowskiego (nie myśleć o celu życia, o śmierci, nie dosuzkiwać się początków)
podobne motywy odnajdywała w wierszach Kochanowksiego
także w wierszach Horacego- osiąga on w Polsce największą popularność (przekładają go Hieronim Morsztyn, Daniel Naborowski, Sebastian Petrycy) -W Horacym , podobnie jak w Kochanowskim, poezja szlachecka dokonywała wyboru na własną rękę.
W poszukiwaniu wzorowego szlachcica trzeba było podjąć zagadnienia społecznych obowiązków stanu. W tym zakresie wiek XVII przejmował tradycje renesansu: rozważania o pojęciu szlachectwa i dyskusję wokół dwu podstawowych składników pojęcia „nobilitas”: dziedzictwa i osobistych zasług
W całym baroku odnajdujemy motywy tej dyskusji
Rozróżnienie szlachectwa i prawego slzachectwa
Rozwija się nurt piśmiennictwa parenetycznego (Andrzej Radawiecki ,Prawy szlachcic, Wacław Kunicki, Obraz szlachcica polskiego, Kasper Siemek, Civis bonus)
Przekonanie, że podstawą szlachectwa jest dziedzictwo, ale jest to cnota niedostateczna, jeśli nie ma konfirmacji - osobistego potwierdzenia dziedziczonej cnoty i męstwa
Sięgano do wzorów rzymskich (Seneka)
Odrzucenie postawy użycia, mody wielkich dworów
Poezja szuka wzorów moralno- obyczajowych, chwali surowość przodków
Świat poezji oglądany z perspektywy dworu ziemiańskiego
Dojrzały obraz takich tendencji odnajudjemy w Rotułach Mikołaja Kochanowskiego.
Brat Jana tłumacyz Moralie Plutarcha. Z tych rozważań rodzą się małe elegie(właśie Rotuly)- filozoficnzy testament pozostawiony synom.
Tomik zawiera także 3 cykle opowieści emblematycznych pt. Pod obrazy konterfektu żywota ludzkiego.
Rotuły:
przesiąknięte nastrojem purytańskiej surowości
strach przed Bogiem
ascetyczny kult cnoty (wewnętrzna harmonia jednostki)
Cnota jest wartością pozaspołeczną, doskonalenie wewnętrzne polega na wyobcowaniu się ze społeczeństwa
Ograniczenie ambicji do granic naturalnych konieczności (np. gromadzić tyle żywnośći, ile trzeeba do nowych zbiorów i tylko dla siebie)
Pochwała miernośći także u Piotra Zbylitowskiego w Schadzce ziemiańskiej
Skrajnośc stanowiska Mikołaja Kochanowskiego naruszała potoczne rozumienie cnoty jako rozsądku i umiaru
W ujęciu poezji ziemiańskiej umiar winien regulować nie tylko intelektualne ambicje człowieka, ale także wysiłki w gromadzeniu ziemskich wartości. Poezja wspomagała marzenia o spokojnym, niezależnym życiu na wsi, dominuje w niej renesansowa harmonia.
Wyrazem tych tendencji jest rozwój gatunków sielankowych, pochwała prostoty szlacheckiej, poszukiwanie w życiu wiejskim pierwotnych wartości moralnych i płynących stąd rozkoszy.
Andrzej Zbylitowski , poemat Żywot szlachcica we wsi
Odwołuje się do J.Kochanowskiego i starożytnych piewców złotego wieku szczęścia i prostoty
Głosi, że pierwotnym umiłowaniem człowieka były nie miasto, zamki, lecz wieś, jaskinia, las- że wtedy krzewiła się cnota i szczęście ludzkie, zanim złoto nie rozbiło tej harmonii
W przyjęciu ziemiańskiej interpretacji cnoty widzi poeta droge do pierwotnych, naturalnych wartości życia
Kolizja między zlacheckim powołaniem ziemianina a rycerza- szlachcic wybiera żywot ziemianina (chce żyć na swobodzie)
Wobec ujawnionej niechęci do służby żołnierskiej wskazuje się na społeczne pożytki pracy ziemianina- żywiciela państwa, choć funkcja ta pozostawała w rzeczywistości na barkach chłopów
W „Sobótkach” Kochanowskiego jest to człowiek wiejski , tutaj określony już jako szlachcic
Szlachcic przynosi swoją praca pożytek państwu, a jemu samemu pozwalają żyć w naturalnej cnocie.
Przy portretowaniu bohatera poematów ziemiańskich ujawnia się pewna zasada kompozycyjna :wyodrębnia się 4 typy jego działalności, odpowiadające porom roku
Wobec żywych opozycji między kultura pałaców magnackich a kulturą szlacheckiego dworu szczególnego znaczenia nabierało przeciwstawienie zaścianków- pałacom, surowości- przepychowi, tradycjonalizmu- modzie. I w tym względzie przyjęto tradycje renesansu, pomocne w formułowaniu zasad neostoickich.
Wybór wiejskiego życia uwalniał od dociekań intelektulalnych, możliwy był dla katolika i arianina, był wyrazem znużenia sporami teologicnzymi, opierał się na przekonaniu o wewnętrznej prostocie życia, jaką uzyskuje ziemianin dzięki umiarowi ambicji i umiarowi odpowiedzialności.
Nie przyjęła się purytańska surowość M.Kochanowskiego, poezja proponuje , by regulować więzi dworu wiejskiego ze światem cywilizacji według zasady „ trzeźwości świętej”
Program życia formulowany przez poezję wymagał obrony, przede wszystkim przeciw rosnącej w siłę magnaterii. Wyrazem obrony interesów stanowych był rokosz Zebrzydowskiego (1606-1609)
mobilizacja piór szlacheckich
fala pism ulotnych (programowych i politycznych)
Procesowi przeciwstawiania towarzyszy proces przystosowania
Piotr Zbylitowski w Rozmowie szlachcica polskiego z cudzoziemcem przeprowadził krytykę nowych mód, ale jednocześnie zdaje sobie sprawę, że podlega prawom przystosowania społecznego („niejeden aksamit najdziesz w skrzyni u mnie”)
Pochwala umiaru i prostoty jest wypowiedzią moralna i filozoficzną, nie określa wzorów zachowania, byłby bowiem synonimem prostactwa, a tego opinia szlachecka nie aprobowała.
Opozycja sarmackiej prostoty i dwornego przepychu to podstawowa sprzeczność kultury barokowej. Poetycki mit prostoty życia nie aprobuje prostactwa nie jest forma ucieczki od cywilizacji ku pierwotnej prostocie, lecz jest wyrazem poszukiwania we współczesnej cywilizacji kręgów zmniejszonych napięć, postawy najmniej narażonej na sprzeczności, najmniej obarczonej obowiązkami wobec społeczeństwa.