Słowotwórstwo (przegląd)

Słowotwórstwo jako dział nauki o języku opisuje morfologicznie środki tworzenia nowych wyrazów.

Słowotwórstwo zajmuje się budową wyrazów ze względu na ich znaczenie.

Rodzina wyrazów

Jedną z metod bogacenia języka jest tworzenie nowych wyrazów na podstawie zasobu już obecnego w słowniku.

W ten sposób powstają wyrazy motywowane

Motywacja to związek znaczeniowy pomiędzy wyrazem podstawowym a pochodnym polegający na tym, że forma i/lub funkcja członu motywowanego jest uwarunkowana przez człon motywujący.

Dla określenia zależności słowotwórczej wyrazów służy analiza słowotwórcza czyli wyodrębnienie w wyrazie motywowanym dwu jego składników, podstawowych członów:

podstawy słowotwórczej	formantu słowotwórczego
tematwyrazu podstawowego	zespół wszystkich cech formalnych, różniących wyraz motywowany od motywującego. Formant określa znaczenie i gramatyczne właściwości wyrazu motywowanego

Istnieją wyrazy niepodzielne słowotwórczo zwane rdzennymi. Są to wyrazy niemotywowane (których znaczenia nie można odnieść do innych wyrazów), złożony tylko z morfemu rdzennego, ewentualnie końcówki fleksyjnej, , np. dom, pies, las, chleb, pole

Wiele wyrazów niepodzielnych znajdujemy wśród słownictwa najstarszego, odziedziczonego jeszcze po języku prasłowiańskim.

kosz  koszycz  ek

podstawa słowotwórcza formant

Większość wyrazów jest podzielnych słowotwórczo są zatem wyrazami pochodnymi. Należą do nich wyrazy motywowane (można go odnieść do wyrazu, od którego pochodzi, a który jest dla niego jest wyrazem podstawowym).

Podstawami słowotwórczymi mogą być;

różne części mowy:

rzeczowniki	np. ryb a  ryb ak, dom  dom ow y
przymiotniki	np. mał y  mal uch, stary  starz e/ć/ się
czasowniki	np. włamyw/a/ć  włamyw acz, prosić  proś b a
liczebniki	np. troj e  trój k a, piąty  piąt  k a
zaimki	np. ty ka-/ć (w znaczeniu “mówić ty”)
przysłówki	np. wczoraj sz y
wykrzykniki i wyrazy dźwiękonaśladowcze	np. ach ać, ciuch ci a
wyjątkowo spójniki	np. gdyb ać
wyrażenia przyimkowe	np. przedwieczor n y, naramien nik

wyjątkowo podstawę może stanowić nie odrębny leksem, ale morfem stanowiący część leksemu, nie występujący samodzielnie np. w złożeniach z elementami obcymi: hydro budow a, foto komórk a,

Formanty

Typy formantów;

przyrostki (sufiksy), np. mów c a, stoł ow y

przedrostki (prefiksy), np. prze śmieszn y, nad gorliw y, w biec

formanty środkowe (interfiksy), np. łam i główk a, mocz y gęb a,
żyw  o płot, st u leci e

Podstawowe funkcje formantów:

Gramatyczna (syntaktyczna, składniowa): wyraz pochodny należy do innych części mowy niż wyraz podstawowy. Formant powoduje transpozycję (przeniesienie) z jednej części mowy do innej. Zmienia się także funkcja składniowa wyrazu pochodnego w porównaniu z podstawowym

pracowit y  pracowit ość ;

bieg ać  bieg ani e

Semantyczna (znaczeniowa): wyraz pochodny ma inne znaczenie niż wyraz podstawowy,

komin  komini arz;

wrzos  wrzos owisk o;

Warszaw a  warszawi ak

Funkcji tej często towarzyszy funkcja syntaktyczna:

mal ow/a/ć  mal arz;

pal i/ć  pal acz;

kłam a/ć  kłam c a.

Tu wyrazy podstawowe i pochodne mają różne znaczenia (funkcja semantyczna), ale i następuje przeniesienie wyrazów pochodnych do innej grupy części mowy

Jakościowa: odmiana znaczeniowej roli formantu; formant wnosi nową informację określającą, modyfikującą, uszczegółowującą znaczenie podstawowe. Może to być informacja o:

wielkości przedmiotu,

np. kot  kot ek,

intensywności cechy:

mał y  mal utk i (zdrobnienia = deminutiwa);

piękn y  prze  piękn y;

subiektywnym stosunku nadawcy do przedmiotu:

dziewczyn a  dziewczyni isk o (zgrubienia = augumentiwa); piesek  piesecz ek (spieszczenia)

W rodzinie wyrazów czyli zespole wyrazów pokrewnych, wyraz pochodny (motywowany) może być równocześnie wyrazem podstawowym (motywującym) dla innego wyrazu.

Np. pies  pies ek  piesecz ek

Znaczenie wyrazu pochodnego, tj. derywatu wynika ze znaczeń wyrazu podstawowego oraz formantu.

I tak

koszycz ek “to mały kosz”

lek arz to “ten, który leczy”,

zim ow y to `należący do zimy”

biał aw y to “trochę, niezupełnie biały”.

Podział wyrazów ze względu na ich budowę słowotwórczą

wyrazy niepodzielne słowotwórczo

wyrazy podzielne słowotwórczo

z 1 podstawą słowotwórczą

złożone z kilku podstaw słowotwórczych

powstałe z wyrażeń przyimkowych

skrótowce

 

 

zrosty

złożenia

zestawienia

Wyrazy złożone to wyrazy, które powstały od dwóch wyrazów podstawowych i zawierają dwie podstawy słowotwórcze. Należą do nich:

złożenia wyrazy o dwu podstawach słowotwórczych połączonych intrrfiksem: -o-, -i-, -y-, np. desk o rolka, wierc i pięta)

zestawienia czyli dwa odrębne wyrazy tworzące jedną całość znaczeniową, np. wieczne pióro, Morze Bałtyckie

zrosty - dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez elementów łączących, ale zależne od siebie składniowo odpowiednim związkiem:

zgody: “Białystok”, “dobranoc”

rządu “wiarygodny”, “Bogumił”

przynależności “małomówny”, “lekceważyć”

Przykładem rodziny wyrazów może być np. zespół wyrazów pochodnych:

sił a

sil/i/ć się

sił acz

sil n y

sił ow/ać się

za sil/ić

po sil/i/ć się

prze sil/i/ć się

siłacz k a

siłow ni a

zasił ek

posił ek

przesil eni e

Wszystkie wyrazy w rodzinie cechuje ten sam rdzeń czyli najmniejsza, niepodzielna podstawa słowotwórcza charakterystyczna dla rodziny wyrazów. Np.  sił / sil

Oboczności

Zarówno podstawa słowotwórcza jak i rdzeń mogą występować w różnych postaciach ponieważ mogą zachodzić w nich oboczności samogłoskowe i spółgłoskowe

Oboczności samogłoskowe:

ó — o np. “chłód — chłodno”

e — o np. “pleść — plotka”

a — e np. “biały — bielić”

ę — ą np. “dąb — dębczak”

e —  np. “pies — psiak”

Oboczności spółgłoskowe:

t — ć np. tort — torcik

ł — l np. szkoła — szkolny

r — rz np. malarz — malarski

k — cz np. kok — koczek

ch — sz np. mucha — muszka

d — dz np. rada — radzenie

d — dź np. jazda — jeżdżenie

t — c np. spłata — spłacenie

g — ż np. waga — ważyć

Do często spotykanych oboczności spółgłoskowych zaliczamy wymianę spółgłoski twardej na miękką: np. p. — p' (“chłop — chłopiątko); w — w' (“zabawa — zabawić”)

Nowy wyraz może również powstać poprzez odrzucenie formantów. Takie zjawisko nosi nazwę derywacji bezafiksalnej

Np. w ten sposób powstały rzeczowniki czołg a/ć  czołg; dźwig a/ć,  dźwig

Kategorie znaczeniowe polskich formacji i typów słowotwórczych

Przez pojęcie kategorii słowotwórczej rozumie się grupę wyrazów pochodnych o tym samym lub podobnym znaczeniu. W skład tej samej kategorii słowotwórczej mogą wchodzić wyrazy utworzone od różnych części mowy za pomocą różnych formantów.

Do najbardziej typowych kategorii należą:

“ten, kto coś robi” = nazwy wykonawców czynności, nazwy działacza: - acz, -ca, - arz, -ak, -nik, -aczka, -iciel (rodzime); -ent, -ator, -er (obce).

Tworzymy je od rzeczowników lub od czasowników.

“wykonywanie czynności” = nazwa czynności: -anie, -enie, -cie (najpopularniejsze),

“ten, kto jest jakiś, kto ma jakąś cechę” = nazwy posiadaczy cechy: -ec, -ek. Powstają od przymiotników oraz rzeczowników nazywających charakterystyczne cechy (głowacz, nerwus)

nazwy cech: -ość, -stwo. Powstają od przymiotników lub rzeczowników.

nazwy mieszkańców: -anin, -ak, czyk, -ik

nazwy miejsc, pomieszczeń: -alnia, arnia, -ownia, -isko

nazwy urządzeń i maszyn utworzone ze względu na czynność, którą się za ich pomocą wykonuje: -arka, nica, -ałka, formant zerowy oraz złożenia: korkociąg, śrubokręt.

nazwy żeńskie: -ka,

Typ słowotwórczy tworzą wyrazy pochodne utworzone od tej samej części mowy, za pomocą tego samego formantu i mające takie same lub podobne znaczenie ogólne.

Np. kategoria nazw miejsc dzieli się na kilka typów:

typ słowotwórczy rzeczowników odrzeczownikowych z formantem  nia, np. “cukier nia”, “portier nia”

typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych z formantem  nia, np. “pracow nia”, “jezd nia”

typ rzeczowników odrzeczownikowych z formantem  arnia, np. “kawi arnia”, “palmi arnia”

Typ słowotwórczy może być:

produktywny - to znaczy taki, który służy jako wzorzec do tworzenia nowych formacji, np.

nazwy maszyn  arka;

nazwy zawodów  acz;

przymiotniki  alny

nieproduktywny - wówczas obejmuje wyrazy pochodne, które współcześnie nie są tworzone. Takimi są obecnie np. nazwy czynności tworzone formantem  ba “groź ba”
“proś ba” lub nazwy wykonawców czynności na  ec “jeździ ec”, “kupi ec”.

Inne metody bogacenia słownictwa.

neologizmy

Mianem neologizmu określa się nowe elementy języka: wyrazy, wyrażenia, formy gramatyczne, znaczenia i konstrukcje składniowe. Najczęściej powstają neologizmy leksykalne, czyli nowe wyrazy utworzone dla nazwania nowych przedmiotów i pojęć lub dla wyrażenia zróżnicowanego stosunku mówiącego do tego, z czym się styka.

Rodzaje neologizmów:

Słowotwórcze - od istniejących wyrazów, np. program  program ist a, zmywać  zmyw ark

Znaczeniowe - nadanie istniejącemu wyrazowi nowego znaczenia, np. wież a: budowla, zestaw do odtwarzania muzyki

Zapożyczenia (wyrazy zaczerpnięte z j. obcych. Tu:

cytaty np. z j. ang.: show, jankes; z j. fr.: remis, renesans; z j. łac.: kurator, tangens; z j. niem.: stalag, oflag; z j. ros.: tajga, fistaszek; z j. włoskiego: piano, pianino

właściwe - zmieniona pisownia, np. z j. ang.: brydż, bekon, budyń;

częściowo przyswojone - nieodmienne: np. j. hiszp.: kakao; j. włoski: jury, alibi

całkowicie przyswojone - mające brzmienie i pisownię dostosowaną: np. sweter, biuro, telewizja);

kalki - dosłowne tłumaczenia: np. “przenośnia, podmiot, rzeczpospolita”.

Neologizmy artystyczne - wyrazy wymyślone przez artystę, zasłynął z nich C. K. Norwid. Wiele neologizmów artystycznych weszło na stałe do języka ogólnopolskiego. Np. “istnieć” wprowadził St. Staszic, “rozanielić” Z. Krasicki.

Poprawny neologizm powinien spełniać następujące warunki:

winien być potrzebny, np. wraz z podróżami w kosmos pojawiła się potrzeba nazwania nowej czynności i w ten sposób powstał czasownik “orbitować”.

powinien zostać utworzony z godnie z normami słowotwórczymi języka polskiego.

przede wszystkim zaś winien być zrozumiały.

skróty, skrótowce

Osobna grupę wyrazów stanowią skróty sztucznie utworzone z pojedynczych wyrazów, zazwyczaj kończące się spółgłoską.

Kropkę po nich umieszczamy wówczas, gdy odrzucamy końcową cześć wyrazu.. Jeżeli zostawiamy ostatnią literę wyrazu, kropki nie stawiamy.

Np. obywatel  ob.; profesor  prof., np. magister  mgr; major  mjr

Z kolei skrótowce (akronimy) to wyrazy utworzone z cząsteczek kilku słów. Zazwyczaj powstają od:

nazw urzędów, organizacji, instytucji i zakładów pracy, np. Państwowy Zakład Ubezpieczeń  PZU.

Po tych skrótowcach nie stawiamy kropki.

grup wyrazów pospolitych, np. tak zwany  tzw., między innymi  m.in., przed naszą erą  p. n. e.

Po nich stawiamy kropki, a jeśli występuje w nich samogłoska, to kropki stawiamy po skrócie każdego wyrazu.

Ze względu na budowę rozróżniamy następujące grupy skrótowców:

literowce: składają się z kolejnych liter np. ZHP, PO, ONZ

głoskowce: składają się z kolejno wymawianych głosek, akcent pada na ostatnią sylabę np. GUS, NIK, UJ, PAN, ZUS

skrótowce mieszane: kombinacja liter i głosek np. CPLiA [cepelia]; PZMoT [pezetmot]

sylabowce (grupowce): składają się z pierwszych sylab kolejnych wyrazów np. Polfa

Skrótowce literowe, głoskowe i mieszane, które w całości piszemy wielkimi literami i które w wymowie kończą się spółgłoską:

albo nie odmieniamy,

albo odmieniamy, dopisując końcówki małymi literami i oddzielając od tematu łącznikiem. Np. GOPR, GOPR-u, GOPR-owi, GOPR, GOPR-em, GOPR-ze.

Skrótowce grupowe i te spośród mieszanych, które mają taka samą pisownię jak grupowe, odmieniają się jak rzeczowniki pospolite.

Od skrótowców tworzy się nowe wyrazy, najczęściej rzeczowniki i przymiotniki, które można zapisywać dwojako: PPS - pepesowiec lub PPS-owiec

7

---