Zdarzenia prawne - zdarzenia wywołujące określone skutki prawne.
Działania prawne - zdarzenia prawne zależne od ludzkiej woli.
Czyny niedozwolone - działania prawne niezgodne z obowiązującym prawem. Skutki, jakie prawo wiąże z tymi czynami, powstają niezależnie, a nawet wbrew woli działającego.
Czynności prawne (akty prawne) - działania prawne zgodne z obowiązującym prawem.
Czynność prawna to oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Jest to czynność konwencjonalna. Sposób jej dokonania, formę i skutki określa prawo. W zależności od czynności podmiot mógł w mniejszym lub większym zakresie określać jej skutki w granicach przyjętej konwencji. Czynność prawna, aby być skuteczna nie mogła być niezgodna z prawem, omijać go, lub być niezgodna z dobrymi obyczajami.
PODZIAŁ CZYNNOŚCI PRAWNYCH
→ Czynności formalne i nieformalne
Czynności formalne to czynności, w których oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle określonej formie. Uchybienie tej formie powodowało nieważność czynności.
W prawie archaicznym przeważały takie czynności. Nazywano je negotia stricti iuris i wywodziły się z ius civile.
czynności przy użyciu wagi i spiżu (per aes et libram): mancipatio (najstarsza forma kupna-sprzedaży), nexum (pożyczka), solutio per aes et libram (akt umorzenia zobowiązania), fiducia cum creditore contracta (rzeczowa forma zabezpieczenia wierzytelności);
in iure cessio, czyli pozorny proces windykacyjny za pomocą którego przenoszono wobec urzędnika określone prawa materialne lub niematerialne;
zobowiązania słowne - sponsio, a następnie stipulatio.
Charakterystyczna dla tych czynności była forma słowna. Forma pisemna upowszechniła się pod wpływem praw hellenistycznych.
Czynności nieformalne to czynności, w których wymagany był konsensus, a nie odpowiedniej forma - kontrakty konsensualne. Oświadczenie woli mogło być nawet wyrażone w sposób dorozumiany - per facta concludentia (np. spłacenie długów spadkowych oznaczało przyjęcie spadku). Czynności te powstawały pod wpływem kontaktów z peregrynami, a ochronę uzyskiwały dzięki działalności pretora.
→ Czynności jednostronne i dwustronne
Czynności jednostronne to czynności do dokonania, których wystarczy oświadczenie woli jednej strony, np. sporządzenie testamentu, porzucenie rzeczy, zawłaszczenie.
Czynności dwustronne wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron, np. stypulacja, kupno-sprzedaż, pożyczka.
Wszystkie umowy mają charakter dwustronny, ale skutek mogą mieć jednostronnie (np. pożyczka) lub dwustronnie zobowiązujący (kupno-sprzedaż).
→ Czynności między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa).
Czynności między żyjącymi (inter vivos) wywołują skutki prawne za życia stron, np. kupno-sprzedaż.
W czynnościach na wypadek śmierci (mortis causa) skutki następują dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności, np. legatum.
→ Czynności rozporządzające i zobowiązujące
Czynności rozporządzające powodują bezpośrednią, natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności, np. ustanowienie prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie się wierzytelności, przeniesienie własności.
Czynności zobowiązujące nie powodują zmiany w majątku osoby dokonującej czynności, a jedynie rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej, np. przyrzeczenie posagu w formie stypulacji lub spełnienia innego świadczenia (np. mandatum).
Umowa kupna-sprzedaży w klasycznym prawie rzymskim nie przenosiła własności, a jedynie rodziła zobowiązanie do wydania rzeczy.
→ Czynności odpłatne i nieodpłatne (pod tytułem darmym)
Czynności odpłatne polegają na tym, że na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe, np. w kupnie-sprzedaży kupujący dostaje towar, a sprzedający pieniądze.
Czynności nieodpłatne (pod tytułem darmym) zachodzi, gdy tylko jedna strona odnosi korzyści majątkowe, np. commodatum, darowizna, depositum, mutuum, mandatum, negotiorum gestio.
W prawie rzymskim nie było specjalnej czynności prawnej do dokonywania darowizn. Można było dokonać ich za pomocą mancypacji lub tradycji. Prawo jednak niechętnie traktowało darowizny, starając się je ograniczać. W 204 r p.n.e. uchwalono lex Cincia (zakazująca darowizn ponad jakąś wartość na rzecz osób spoza rodziny). Była to jednak lex imperfecta. Darowizny między małżonkami były zakazane.
→ Czynności przyczynowe (kauzalne) i czynności abstrakcyjne (oderwane)
Czynności przyczynowe (kauzalne) - ważność tych czynności uzależniona była od przyczyny ich dokonania (causa), czyli celu gospodarczego, chronionego przez prawo, nie zaś motywu, którym kierowały się strony.
Typową czynnością kauzalną była traditio - przeniesienie własności na skutek nieformalnego wydania rzeczy następowało tylko wtedy, kiedy istniała iusta causa traditionis. Causa musiała być również zgodna z prawem.
Czynności abstrakcyjne (oderwane) - ważne są niezależnie od istnienia causa, czyli są „oderwane” od przyczyny ich zawarcia. Do czynności tych zaliczamy czynności formalne. Ich zaskarżalność zależała tylko od dochowania odpowiedniej formy.
Typową czynnością abstrakcyjną była stipulatio, ponieważ samo wypowiedzenie określonych słów powodowało, w razie niewykonania przyrzeczenia, możność wytoczenia skargi.
Causa donandi - chęć obdarowania kogoś;
Causa obligandi vel acquirendi - chęć nabycia prawa lub korzyści majątkowych;
Causa solvendi - chęć umorzenia istniejącego długu.
Póki causa nie była wyeksponowana w stipulatio, traktowano stipulatio jako czynność abstrakcyjną. Abstrakcyjność stipulatio niosła ze sobą niebezpieczeństwo nadużyć ze strony wierzyciela. Dłużnikowi mógł przyjść z pomocą pretor udzielając exceptio doli. Dopiero na przełomie II/III w n.e. konstytucje cesarskie wprowadziły exceptio non numerantae pecuniae (zarzut niewypłaconych pieniędzy). Był to środek obrony dogodniejszy dla dłużnika, gdyż przenoszono ciężar dowodu na wierzyciela. Ekscepcje te podważały abstrakcyjny charakter stypulacji.
→ Czynności fiducjarne
Czynności fiducjarne (powiernicze) oparte na fides odgrywały w prawie rzymskim dużą rolę. Polegały na tym, że strony przenosząc za pomocą mancipatio lub in iure cessio własność rzeczy, prawo lub władztwo nad osobą dodawały do tej czynności zastrzeżenie (nuncupatio, pactum fiduciae), iż nabywca zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa lub osoby. Już ustawa XII tablic nakazywała, aby oświadczenie złożone podczas mancypacji obowiązywało strony. Pretor udzielał skargę o podwójną wartość rzeczy, jeśli nabywca nie zachował się zgodnie z przyjętym obowiązkiem (actio fiduciae)
fiducia cum creditore contracta - poprzedniczka zastawu
fiducia cum amico contracta - poprzedniczka depozytu i komodatu
mancipatio familiae - zmierzała do osiągnięcia skutków testamentu
coëmptio fiduciae causa - służyła kobiecie do zmiany niewygodnego tutora
fiducjarna mancypacja osób alieni iuris była wykorzystywana przy dokonywaniu adoptio i emancipatio.
ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ
Essentialia negotii - istotna treści danej czynności prawne, która powodowała, że zaliczano daną czynność do tego, a nie innego typu, np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży trzeba określić towar i cenę, w testamencie należy określić dziedzica. W prawie rzymskim nie było możliwości dowolnego kształtowania treści czynności prawnych. Prawo uznawało czynności typowe. Nie każda czynność ma niezbędną treść, np. stipulatio.
Naturalia negotii - postanowienia czynności prawnej wynikające z zasad słusznego, sprawiedliwego obrotu prawnego, które nie musiały być dokładnie określane, gdyż dorozumiewa się że z daną czynnością związane są tego rodzaju elementy (np. odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne towaru przy kupnie-sprzedaży), które mogą być rozszerzane lub wyłączane przez strony.
Accidentalia negotii - dodatkowe, nietypowe postanowienia. Wyróżnia się spośród najczęściej dodawanych elementów: warunek (conditio), termin (dies), polecenie (modus).
→ Warunek (conditio) - to zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej. Czynność prawna zawarta z dodaniem warunku jest ważna od samego początku, ale jej skuteczność ograniczona jest w czasie.
Warunkiem nie było zdarzenie przeszłe i teraźniejsze ani zdarzenie niemożliwe do spełnienia (conditio impossibilis). Początkowo czynność uznawano za nieważną, gdy dodawano warunek niemożliwy (w tym również niezgodny z prawem lub o niemoralnej treści - conditio contra leges, conditio contra bones mores), ale pod wpływem szkoły sabiniańskiej uważano taki warunek za niedodany.
Nie można było dodawać warunków do czynności dawnego prawa, zwanych actus legitimi (macipatio, acceptilatio, in iure cessio, datio cognitoris).
Warunek dzielimy na: |
|
zawieszający |
rozwiązujący |
dodanie tego warunku powoduje, że skutki czynności powstają dopiero po ziszczeniu się go. |
dodanie tego warunku powoduje, że skutek czynności ustaje po ziszczeniu się go |
np. dostaniesz podarek, jeśli szczęśliwie powrócisz z podróży |
np. możesz korzystać z niewolnika, dopóki moja córka nie wyjdzie za mąż |
|
Uważa się, że warunek ten początkowo był niedopuszczalny, a osiągano go poprzez zawarcie czynności i dodanie do niej nieformalnego porozumienia (pactum). |
Warunek dzielimy na: |
||
potestatywny |
kazualny |
mieszany |
gdy spełnienie tego warunku zależy od woli warunkowo uprawnionego |
gdy spełnienie tego warunku nie zależy od woli warunkowo uprawnionego |
gdy spełnienie tego warunku jest zależne częściowo od woli warunkowo uprawnionego, a częściowo nie |
np. dam Ci 25 asów jeśli się nie ożenisz |
np. dam Ci 25 asów, jeśli będzie zaraza |
np. dostaniesz 25 asów, jeśli się pogodzisz się z Tytusem. |
Podział ten nie jest sztywny, gdyż zależnie od sytuacji dany warunek może być potestatywny, kazualny lub mieszany. |
||
Warunek dzielimy na: |
|
dodatni |
ujemny |
polegają na zmianie dotychczasowego stanu rzeczy |
polegają na utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy |
np. dostaniesz niewolnika, jeśli się ożenisz |
np. dostaniesz niewolnika, jeśli się nie ożenisz |
→ Termin (dies) - to zdarzenie przyszłe i zawsze pewne, od którego zależna jest skuteczność czynności prawnej.
Termin dzielimy na: |
|
zawieszający (początkowy - dies a quo) |
rozwiązujący (końcowy - dies ad quem) |
gdy skuteczność czynności odsunięta jest w czasie do spełnienia się tego terminu |
gdy skuteczność czynności ustaje po upływie tego terminu |
Termin mógł być określony albo ścisłą datą kalendarzową albo przyszłym pewnym zdarzeniem (opady deszczu, śmierć osoby). Często były dodawane oba terminy, np. dostaniesz niewolnika od 1 marca do 15 maja. Za termin uważano też zdarzenia, które zajdą, jeśli nie zostanie zakłócony normalny bieg rzeczy, np. urodzenie dziecka przez kobietę w ciąży, osiągnięcie dojrzałości. |
|
Actus legitimus - czynności do których nie można było dodać warunku ani terminu, np. emancipatio, accteptilatio, przyjęcie spadku, wybór niewolnika, ustanowienie opiekuna.
→ Polecenie (modus) - element czynności prawnej, nakładający na uprawnionego obowiązek określonego zachowania. Skuteczność czynności nie była w żaden sposób ograniczona, a przez długi czas nie przysługiwała skarga z powodu niewypełnienia polecenia, ale było traktowane jako obowiązek moralny. Dopiero w okresie późnego cesarstwa udzielono skargi o zwrot osiągniętych korzyści lub o wypełnienie polecenia.
OŚWIADCZENIE WOLI I JEGO WADY
Wypadki rozejścia się oświadczenia woli z wolą rzeczywistą. Niezgodność ta może być świadoma i celowa: gdy oświadczenie woli zachodzi nie na serio, symulacja i reservatio mentalis lub nieświadoma, np. w przypadku błędu i dolus.
Oświadczenie woli nie na serio, np. na scenie, w żarcie (per iocum), w celach pokazowych (demonstrandi intellectus causa) nie wywoływało żadnych skutków prawnych.
Symulacja (simulatio) - czynność pozorowana, ma miejsce wówczas gdy strony umawiają się, że dokonana czynność nie będzie wywoływać dla nich skutków prawnych albo będzie wywoływać inne skutki prawne. Czynność symulowana służyła obejściu prawa. Dopóki brano pod uwagę jedynie formę czynności, to ważność czynności symulowanej nie zmieniała się. Dopiero gdy zaczęto brać pod uwagę intencję stron, czynność symulowana była nieważna. Mogła natomiast utrzymać się ważność czynności ukrytej (dyssymulowanej), o ile była zgodna z prawem.
Reservatio menatlis - jednostronnie zamierzona, nieujawniona niezgodność woli z oświadczeniem, polegająca na złożeniu oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych, nie miała znaczenia, tzn. czynność prawna była ważna.
Error to mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości.
Błąd mógł polegać na mylnym wyobrażeniu co do prawa (error iuris) albo jego nieznajomości (ignorantia iuris). Ignorantia iuris nocet. Wyjątkami od tej zasady byli minores, kobiety, żołnierze i rustici (tj. osoby, które ze względu na miejsce zamieszkania lub rodzaj zajęcia nie mogły znać prawa).
Error facti, ignorantia facti czyli błąd, nieznajomość co do stanu faktycznego. Dopiero w przypadku czynności konsensualnych, error facti zaczynał nabierać znaczenia, gdyż świadczył o braku porozumienia stron (dyssensus). Ignorantia facti non nocet. Zasada ta była stosowana jeśli zaistnienie błędu dawało się usprawiedliwić i był na tyle istotny, że osoba nie dokonałaby czynności, nie będąc w błędzie.
Dolus (podstęp) - gdy strona dokonywała czynności prawnej pod wpływem podstępnych zachowań i fałszywych informacji strony przeciwnej. Taka czynność prawna była wg ius civile ważna, ale prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę przed niekorzystnymi skutkami takiej czynności (exceptio doli, actio doli, restitutio in integrum)
Metus (groźba) - gdy ktoś dokonywał czynności prawnej pod wpływem uzasadnionej obawy spowodowanej bezprawną groźbą inne osoby. Taka czynność prawna była wg ius civile ważna, ale prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę analogiczną jak przy dolus.
MODYFIKACJA NIEWAŻNEJ CZYNNOŚCI PRAWNEJ
Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (Paulus)
„To co od początku było wadliwe, nie może być uzdrowione przez sam upływ czasu”.
Konwersja aktu prawnego to wstawienie w miejsce nieważnej czynności prawnej innej czynności zmierzającej do podobnych skutków prawnych, np. konwersja legatu per vindicationem w per damnationem, testamentu w kodycyl, acceptilaio w pactum de non petendo.
Konwalidacja (konwalescencja) czynności prawnej to np. zabroniona darowizna między małżonkami stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy.
Czynność prawna stawała się ważna w momencie jej zatwierdzenie przez osobę jej dokonującą lub przez inną osobę, co zwano ratihabitio, np. zatwierdzenie czynności przez pupila, kiedy ten doszedł do dojrzałości.
SKUTKI ZDARZEŃ PRAWNYCH
Skutkiem zdarzeń prawnych jest powstanie, wygaśnięcie lub zmiana stosunku prawnego.
Nabycie pierwotne zachodzi wtedy, gdy nie wywodzi się ich z praw poprzednika, np. zawłaszczenie dzikiego zwierzęcia czy zasiedzenie.
Nabycie pochodne następuje wtedy, gdy wywodzi się je z praw poprzednika, np. przy mancipatio, czy traditio. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet (Ulpian) „Nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada”
Nabycie pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) zachodzi wtedy, gdy za pomocą jakiejś czynności wydobywa się jedno wyodrębnione uprawnienie (co nie rzutuje na inne uprawnienia zbywcy).
Nabycie pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) zachodzi wtedy, gdy za pomocą jednej czynności prawnej nabywa się ogół praw i obowiązków, jakie przysługiwały poprzednikowi, np. spadkobranie, a także wg Gaiusa nabycie majątku osoby adrogowanej, oraz żony wchodzącej pod manus męża, jeśli była wcześniej osoba sui iuris oraz nabycie majątku upadłego dłużnika jako bonorum emptor.
Pochodne nabycie praw może mieć charakter:
Translatywny - jeśli jakieś uprawnienie przechodzi w całości bez zmian z jednej osoby na drugą, np. sprzedaż rzeczy.
Konstytutywny - gdy nabywca uzyskuje nowe prawo, dotychczas niewyodrębnione z ogółu uprawnień jakie miał do danej rzeczy zbywca, np. ustanowienie służebności, prawo emfituezy.
ZASTĘPSTWO
Naturalnymi zastępcami pater familias byli niewolnicy i osoby alieni iuris. Odpowiadało to współczesnej konstrukcji zastępstwa bezpośredniego.
Wolne osoby spoza familia nie mogły nabywać niczego dla pater familias. Jednak już od II w p.n.e. zaczęto przyjmować, że zarządca majątku (procurator omnium bonorum) lub opiekun (tutor) mogą nabywać posiadanie dla osoby, a następnie również własność (w drodze zasiedzenia). Pod koniec okresu klasycznego (albo za Justyniana) możliwość ta została rozszerzona na wszystkich wolnych zastępców.
Zastępstwo pośrednie polegało na tym, że osoba spoza familia dokonywała pewnej czynności prawnej, a następnie w drodze odrębnej czynności prawnej przenosiła jej własność na osobę zastępowaną. Stosowano to już od II w p.n.e. Zastępcami pośrednimi byli mandatariusz, nogotiorum gestor oraz procurator.
Za osoby, które nie mogły podejmować czynności prawnej działał tutor bądź curator jako zastępca pośredni, a w niektórych sytuacjach (np. nabycie posiadania) pełnili funkcję zastępców bezpośrednich.