ROZWÓJ SYSTEMÓW WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W XIX WIEKU NA TLE ZMIAN POLITYCZNYCH W EUROPIE.

(CHARAKTERYSTYKA SZWEDZKIEGO I NIEMIECKIEGO SYSTEMU WYCHOWAN IA FIZYCZNEGO ORAZ GIMNASTYKI AMOROSA).

SZWEDZKI SYSTEM WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

W XIX w. czołową role w stworzeniu teoretycznych i metodycznych podstaw wychowania fizycznego w szkole odegrała Szwecja. W tym kraju bowiem wytworzył się system wychowania fizycznego cieszący się dużą popularnością w większości krajów starego i nowego kontynentu. Twórcami tego systemu byli: Pehr Henrik Ling i jego syn Hialmar Ling.

To w Kopenhadze, w której w latach 1799-1804 przebywał Pehr Ling, zrodziła się myśl o działalności na polu wychowania fizycznego. Pięcioletni pobyt w tym że mieście, dzięki któremu m.in. zapoznał się z poglądami J.Guts Muthsa i jego dziełem pt. „Gimnastyka dla młodzieży”, jak i z zakładem i działalnością F. Nachtegalla, umocnił przekonanie Linga o pierwszorzędnej roli wychowania fizycznego w ogólnonarodowym planie wychowania. Po powrocie do kraju w 1804r. rozwiną wszechstronną działalność, zarówno w dziedzinie wychowania fizycznego jak i na polu literatury i sztuki (w tej że dziedzinie w 1835r. obdarzono go godnością członka ekskluzywnej Szwedzkiej Akademii Nauk). Jednakże ja chciałabym szerzej przedstawić drugi z torów jego zainteresowań, mianowicie wychowanie fizyczne.

W tej że dziedzinie stworzył podwaliny pod nowożytną gimnastykę, która dała mu wielką sławę w kraju i na święcie. Dążył do tego, aby przesycić współczesną mu generację takimi wartościami jak np. tężyzna fizyczna, odwaga, dzielność, stawiając je jako wzór młodym pokoleniom.

Terenem aktywności Linga w dziedzinie wychowania fizycznego stał się najpierw uniwersytet w Lund, w którym w 1805r. objął funkcję nauczyciela szermierki. Bardzo szybko jednak rozszerzył zakres swych czynności

i uczył pływania, zapasów, wspinaczki, ćwiczeń równoważnych, posiłkując się wskazówkami Guts Muthsa. W 1813r. objął funkcję nauczyciela gimnastyki w Królewskiej Akademii Wojskowej. Za jego sprawą powołano do życia Królewski Centralny Instytut Gimnastyczny, którego w późniejszym czasie został dyrektorem. W

Instytucie tym kształcono kadry przodownicze w dziedzinie wychowania fizycznego nie tylko dla Szwecji. Nauczyciele gimnastyki przechodzili trzy rodzaje kursów: jednoroczne kursy dla nauczycieli dla szkół elementarnych, dwuletnie dla nauczycieli szkół średnich oraz specjalne roczne kursy gimnastyki leczniczej.

Od nauczycieli żądano nie tylko dużego zasobu wiedzy teoretycznej, ale wymagano takich cech osobowości, jak zapał, bystrość. Poza tym miał posiadać wszechstronne przygotowanie i musiał być sprawny fizycznie, gdyż jak pisał Ling „Gimnastyk musi zawsze łączyć teorię z praktyką”, „Nauczyciel gimnastyki tak kształtuje ciało wychowanka, jak rzeźbiarz statuę”.

Pehr Ling napisał dwie większe prace, w których mowa jest o problemach związanych z wychowaniem fizycznym. Pierwsza z nich to „Regulamin gimnastyki wojskowej”, praca mająca charakter programowo-metodyczny i opracowana na potrzeby armii. Ling formułuje w niej zakres ćwiczeń dla żołnierzy, opierając się głównie na Guts Muthsie. Druga praca „Ogólne podstawy gimnastyki” zawiera program ćwiczeń fizycznych wraz z naukowymi uzasadnieniami. Dokonuje w niej Ling również podziału gimnastyki, na gimnastykę wychowawczą, estetyczną, wojskową i leczniczą. Książka zawiera również liczne wskazania metodyczne, niektóre z nich nabrały wartości kanonu gimnastyki szwedzkiej, a mowa w nich m.in. o zasadzie, że lekcja jako jednostka programowo-metodyczna powinna posiadać zwartą wewnętrzną strukturę, polegającą na stopniowaniu wysiłku. Każdą jednostkę lekcyjną bowiem należ rozpocząć od ćwiczeń wstępnych , przechodzić do coraz trudniejszych, wymagających większego natężenia wysiłku organizmu, wreszcie końcową część lekcji winny wypełniać ćwiczenia odprężające, przywracające organizm do stanu zrównoważenia po wysiłku i napięciu.

Pehr Ling poczynił się swoją działalnością do upowszechnienia planowych ćwiczeń fizycznych. Stworzył programowe i metodyczne podstawy gimnastyki leczniczej i wojskowej, wytkną drogę rozwoju gimnastyki wychowawczej i estetycznej. Przede wszystkim jednak zasługą Linga było uświadomienie współczesnym potrzeby systematycznej dbałości o sprawność fizyczną oraz uznania społecznej roli wychowania fizycznego jako integralnego składnika ogólnego wychowania.

Kontynuatorami dzieła Pehr Linga byli: syn Hjalmar Ling i córka Wendla Dahl-Ling. Oboje rozwijali idee swego ojca, przy czym główną dziedziną ich aktywności była gimnastyka wychowawcza.

Hjalmar Ling usiłował sformułować ogólne założenia programowe i metodyczne gimnastyki wychowawczej oraz opracować tematy lekcji gimnastyki w szkole. Wendla Dahl-Ling zajęła się gimnastyką dziewcząt.

H.Ling osnowy lekcyjne dla młodzieży szkolnej zawarł w dziele „Tabele dla kursu pedagogicznego w Centralnym Instytucie Gimnastycznym”. Typowa osnowa lekcyjna obejmowała następujące rodzaje ćwiczeń:

1.ćwiczenia wstępne 2. skłony napięte, 3. zwisy, 4. ćwiczenia równowagi, 5. ćwiczenia karku, grzbietu barków, 6. ćwiczenia mięśni brzucha, 7. ćwiczenia naprzemianstronne, 8. marsze i biegi, 9. skoki, 10. ćwiczenia końcowe (głównie oddechowe).

Gimnastyka wychowawcza H.Linga wiązała się integralnie z gimnastyką leczniczą. Dominującym bowiem jej założeniem było korygowanie postawy ucznia poprzez odpowiedni dobór ćwiczeń. Gimnastyka lecznicza posiadała charakter zindywidualizowany, gdyż zakres ćwiczeń musiał być funkcjonalnie powiązany z rodzajem i charakterem ułomności organicznych. Wiedzę swą na ten temat, czyli o wpływach ćwiczeń na organizm, Hjalmar Ling zawarł w obszernym traktacie „Pierwsze pojęcia nauki o ruchach”, jak i w dwóch dziełach „Tabele dla kursu pedagogicznego” oraz „Tabele zdrowej gimnastyki”.

Schemat ćwiczeń Hialmara Linga przyjęty został jako kanon, który powszechnie stosowano w Centralnym Instytucie i szkołach szwedzkich. Dzięki przyjęciu tego schematu gimnastyka szwedzka przybrała postać ujednoliconą, łatwą do powszechnego stosowania.

Himilar Ling oprócz sformułowania układu ćwiczeń, był również twórcą koncepcji sali gimnastycznej i jej wyposażenia. Dzięki niemu osnowy lekcyjne zakładały możliwość uprawiania ćwiczeń fizycznych w ciągu całego roku i wykonywania niektórych ćwiczeń na niezbędnych do tego celu urządzeniach.

Gimnastyka szwedzka dzięki swojej wszechstronności, zyskała duże uznanie w kołach fachowych i w środowiskach pedagogicznych. Uznanie to przybrało formę bezwzględnej aprobaty rozwiązań Lingów, a cały wysiłek wychowawców fizycznych skierował się na możliwie wzorową realizację założeń programowych, metodycznych i organizacyjnych przyjętych przez Instytut w Sztokholmie. Tak więc cel, jaki postawiła sobie rodzina Lingów tzn. sformułowanie ogólnych postaw gimnastyki oraz wzorów lekcji, które będą miały zastosowanie w każdych warunkach i różnorodnych zespołach uczniów, jak i stworzenie gimnastyki dostępnej i niezbędnej dla wszystkich, niezależnie od różnic wieku, zawodu i środowiska, został osiągnięty.

GIMNASTYKA NIEMIECKA- POCZĄTKI TURNERSTWA NIEMIECKIEGO

Idee filantropistów, a zwłaszcza działalność Guts Muthsa oraz Vietha, pobudziły zainteresowanie problematyką wychowania fizycznego środowisk pedagogicznych wielu krajów. Szczególnie jednak żywo upowszechniały się te idee w Niemczech zarówno dostępności dzieł Basedowa, Vietha, Guts Muthsa, jak i atrakcyjności szkół w Schnepfenthal i Dessau. Absolwenci tych szkół rozsiani w krajach niemieckich i poza Niemcami, uprawiali różne formy ćwiczeń fizycznych i podnosili rozwój kultury fizycznej w środowiskach swej pracy. Dzięki temu zainteresowaniu, zaczęła dojrzewać potrzeba sformułowania podstaw programowych i organizacyjnych powszechnego ruchu wychowania fizycznego zarówno w szkole, jak i poza nią. Myśl tę podjął i z wielkim zapałem oddał się jej realizacji znany twórca turnerstwa niemieckiego Fredrich Ludwig J. Ch. Jahn.

Chęć rozwinięcia działalności w dziedzinie wychowania fizycznego, obudziła się w Jahnie, po klęskach Niemiec w walkach z Napoleonem i upadku polityczny tego państwa.

Praktyczna i pisarska działalność Jahna, pobudzana myślami filozoficznymi Fichtego, rozpoczęła się w 1811r., a wiązała się ona z utworzeniem w Hesenheide, koło Berlina, pierwszego boiska turnerskiego- Turnplatz. Podstawową przyczyną tego przedsięwzięcia, było wychowanie młodzieży (w kulcie dla dawnych tradycji rycerskich) gotowej do służby wojskowej, gdyż Jahn za jedną z przyczyn klęski Niemiec, uważał odstępstwo od dawnych wzorców życia.

Boisko to stanowiło ośrodek wychowania młodzieży niemieckiej, w którym kładziono nacisk przede wszystkim na wychowanie według starogermiańskich zasad.

Pierwsze programy tyrnerskie wyrażały dążenie do przyzwyczajenia młodzieży do prostoty i surowości. Młodzież była umundurowana jednolicie, przywdziewała w czasie pobytu na boisku prosty, lniany ubiór. W przerwie między ćwiczeniami spożywała posiłek składający się z chleba i wody. Spędzała na boisku dwa popołudnia wolne od nauki- środy i soboty. Czas wypełniały ćwiczenia dowolne oraz planowe pod kierunkiem przewodników. Boisko w Hasenheide stało się wzorem dla tego typu ośrodków na terenie Niemiec.

Kiedy to w 1813r. John brał udział w bitwie pod Lipskiem, kierownictwo boiska w Hasaenheide powierzył Ernestowi W. Eiselenowi. Z jego staraniem turnerstwo niemieckie rozwinęło się, upowszechniło w wielu ośrodkach, jak i sprecyzowało swoje założenia programowe. Ćwiczenia fizyczne uległy programowej i metodycznej rozbudowie. Rozbudowane również zostały zestawy przyrządów do ćwiczeń fizycznych: wprowadzono różnego rodzaju pomoce, które umożliwiały rozwijanie wyspecjalizowanych sprawności ruchowych, popisów siły i zręczności. Specjalnie konstruowane przyrządy, drążki i poręcze stały się charakterystycznym atrybutem turnerstwa niemieckiego.

Do ćwiczeń najbardziej zalecanych przez Johna, i których opisy znajdują się w książce pt. „Niemiecka sztuka gimnastyczna” należą: 1. rzuty (oszczepem, kulą), 2. skoki (wolne, o tyczce, w dal, na konia, na poręczach i innych przyrządach), 3. biegi, 4. woltyżerka, 5. ćwiczenia równowagi (na belce, na kładce), 6. ćwiczenia na drążku, 7. ćwiczenia na poręczach, 8. wspinanie, 9. zapasy, 10. gry gimnastyczne.

Oprócz typowych ćwiczeń, John i Eiselen obmyślili cały system ćwiczeń, które wymagały wielkiej zwinności i odwagi. Były to ćwiczenia popisowe, które do dnia dzisiejszego ćwiczone są przez młodzież i stanowią nieodłączną treść wszelkich popisów turnerskich.

Wiele uwagi poświęcał Jahn organizacji zajęć na boiskach sportowych oraz przygotowaniu instruktorów. Boiska zakładane były we wszystkich gminach. Przedzielone były tzw. pauzą, która tworzyła dwie części- do zajęć dowolnych i zajęć programowych, lekcyjnych. Nie pominął również przedstawienia wymogów jakie musiał spełniać nauczyciel, by być traktowanym z szacunkiem przez swoich podwładnych. Pisał: „Dla uczniów nauczyciel musi być mężem budzącym szacunek swym poziomem umysłowym, ogólną kulturą oraz szerszą znajomością spraw świata. On ma być dla nich wzorem do naśladowania. W przeciwnym razie, nawet przy doskonałej sprawności w gimnastyce, będzie lekceważony jako zrzęda i cyrkowy sztukmistrz”.

John za powołanie do życia ruchu turnerskiego uzyskał przydomek „ojciec turnerstwa”, jednak przybierając określone oblicze polityczne- związanie polityczne z mieszczaństwem niemieckim- doprowadziło do konfliktu z władzami i okresowego zakazu działalności boisk.

Okres zakazu działalności turnerskiej nie stanowił jednak przerwy w rozwoju wychowania fizycznego na terenie Niemiec. W okresie tym powstały i rozwijały swą działalność boiska sportowe pod zmienioną nazwą m.in. „salon woltyżerki i fechtunku” założony w 1825r.przez Eiselena, w którym wbrew przyjętej nazwie, rozwijały się wszystkie typowe dla placów turnerskich formy aktywności fizycznej, jak i powstały w Berlinie osobny ośrodek dla mężczyzn oraz dla kobiet. Działalności Eiselena Niemcy zawdzięczać mogą również wprowadzenie wychowania fizycznego- systematycznych ćwiczeń fizycznych do szkół średnich.

Oprócz Jahna i Eiselena, do osób działających na rzecz wychowania fizycznego na terenie Niemiec zaliczyć można: Wernera- propagatora i organizatora wychowania fizycznego, szczególnie dla dziewcząt, na terenie Saksonii; Wirtemberga Klumppa- organizatora głośnych festiwali turnerskich, lokalnych i narodowych;

H.F. Massmanna, który to wzorując się na boisku w Hasenheide, utworzył boisko do ćwiczeń w Monachium, uznane jako teren gier i ćwiczeń ruchowych młodzieży szkolnej Monachium.

GIMNASTYKA FRANCISKO AMOROSA

Francisco Amoros, usunięty z Hiszpanii w roku 1814 za działalność polityczną, osiedlił się na stałe w Paryżu, w okresie w którym odbywały się dyskusje nad reformą szkolnictwa francuskiego. W roku 1815 powstało we Francji Towarzystwo Oświaty Elementarnej, grupujące liberalnych działaczy oświatowych, rzeczników upowszechnienia oświaty wśród szerszych kręgów społecznych. Amoros włączył się aktywnie w pracę tego głośnego stowarzyszenia rozpowszechniania elementarnej oświaty, rozwijając swoje poglądy i projekty. Ogłosił m.in. memoriał poświęcony pedagogice poświęconej Pestalozziego i działalność jego zakładów wychowawczych dla dzieci osieroconych i opuszczonych. Główny jednak przedmiot zainteresowań Amorosa stanowiło wychowanie fizyczne. W dziedzinie tej opracował i ogłosił program wychowania gimnastycznego młodzieży i zmierzał do jego szerokiego upowszechnienia.

Po przybyciu do Francji Amoaros związany był początkowo z prywatnym Instytutem Durdana, gdzie pełnił funkcję nauczyciela szermierki i gimnastyki. Jednak zainteresowane jego programem gimnastycznym francuskie władze wojskowe, śledzące rozwój turnerstwa niemieckiego i poszukujące analogicznych rozwiązań dla młodzieży francuskiej, zleciły Amorosowi najpierw organizację lekcji gimnastyki dla żołnierzy jednego z

pułków. Dało to tak dobre rezultaty, że w roku 1818 powołano Amorosa na stanowisko dyrektora Gimnazjum wojskowego o szerokim programie wykształcenia ogólnego.

Gimnazjum otrzymało do swej dyspozycji piękny park Grenelle, w którym Amaros urządził teren ćwiczeń i gier ruchowych, wyposażając go w różnorodne urządzenia gimnastyczne. Zaangażował do gimnazjum lekarza i fizjologa, którzy mieli czuwać nad zdrowotną stroną ćwiczeń fizycznych. Jako dyrektor znanego już gimnazjum, opublikował w 1830r. Dwa tomy podręcznika wychowania fizycznego pt. „Podręcznik wychowania fizycznego, gimnastyki i moralności”, w którym określił gimnastykę jako „wiedzę rozumną” o ruchach ciała ludzkiego, ich związku z działalnością zmysłów, rozwojem ludzkich uzdolnień, życiem uczuciowym i obyczajowym. Pojęciem „gimnastyka” objął wszystkie ćwiczenia, które prowadzą do zwiększenia sprawności fizycznej człowieka oraz do wyrobienia odwagi, umiejętności przystosowania do środowiska biologicznego, zwalczania przeciwności losowych itp.

Amaros wyróżnia różne rodzaje gimnastyki. Wśród nich gimnastyka „cywilna i przemysłowa”, która miała rozwijać sprawność niezbędną w życiu społecznym człowieka i pracy zawodowej; gimnastyka wojskowa, która stanowiła podstawę wyszkolenia bojowego żołnierzy; gimnastyka lecznicza, mająca cele terapeutyczne, kompensująca ułomności fizyczne, zapobiegająca deformacją organizmu; gimnastyka akrobatyczna, stawiająca sobie za cel rozwijanie wysokiej sprawności w określonych dziedzinach ćwiczeń cielesnych.

W programie Gimnazjum Amarosa dominowała gimnastyka akrobatyczna. W programie ćwiczeń wyraźnie zaznaczyły się wpływy niemieckiego turnerstwa. Ćwiczenia odbywały się przede wszystkim na przyrządach, częściowo wzorowanych na urządzeniach boisk turnerskich, częściowo zaś własnego pomysłu.

Metoda Amorosa mimo osiągania wysokich sprawności była prymitywna, bowiem polegała na długotrwałym powtarzaniu ruchów i ćwiczeń, aż do osiągnięcia perfekcji.

Mimo niewątpliwej jednostronności podręcznik Amorosa został w 1835r. nagrodzony przez Francuską Akademię Nauk, a w roku 1837 na jego podstawie opracowano instrukcję nauczania gimnastyki w wojsku, która przez długie lata stanowiła podstawę kształcenia żołnierzy w armii francuskiej. Gimnastyka Amorosa weszła również do szkoły francuskiej. Z czasem metoda ta została poddana ostrej krytyce, wychodzącej głównie ze strony lekarzy i fizjologów, którzy swymi badaniami wykazywali szkodliwość jednostronnej specjalizacji ruchowej. Zaczęto zastępować go ogólnorozwojowymi ćwiczeniami fizycznymi systemu szwedzkiego.

---