Częściowo ziemie, które przeszły pod panowanie rosyjskie przez pewien czas zostawały pod zarządem pruskim i austriackim.

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE - państwo utworzone przez Napoleona I na mocy traktatu w Tylży w 1807 roku, głównie z ziem II i III zaboru pruskiego (bez Gdańska), w 1809 roku powiększone zo­stało o część ziem zaboru austriackiego.

Formalnie niepodległe, połączone unią personalną z Saksonią - osobą króla i księcia war­szawskiego Fryderyka Augusta 1. W rzeczywistości było podporządkowane interesom Francji. Ustrój Księstwa Warszawskiego określała konstytucja z 1807 roku podpisana przez Napoleona w Dreźnie, wzorowana na konstytucji francuskiej z 1800 roku. Wprowadzała ustrój scentrali­zowany z dziedzicznym monarcha mającym pełnię władzy wykonawczej, prawo inicjatywy ustawodawczej oraz wpływ na wymiar sprawiedliwości i obsadę najważniejszych stanowisk w administracji. Władzę wykonawczą sprawował monarcha pyry pomocy rządu złożonego z 6 mi­nisterstw. Kompetencje sejmu zostały ograniczone.

Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego przywrócono zaanektowanym dobrom królewskim i skarbo­wym charakter dóbr narodowych. Lesistość wynosiła około 27%; lasy stanowiły około 4,1 mln ha. Drzewostany były bardzo wyniszczone poprzez często występujące potrzeby wojenne.

Dobra i lasy narodowe podlegały najpierw wydziałowi, później od 1807 roku MINISTERSTWU SPRAW WEWNĘTRZNYCH. Początkowo oddzielny był zarząd dla dóbr i lasów koronnych (byłe dobra stołowe) oraz dla dóbr i lasów narodowych (byłe królewszczyzny). W 1810 roku oba zarządy połączono tworząc DYREKCJĘ GENERALNĄ DÓBR I LASÓW NARODOWYCH z DYREKTOREM GENERALNYM bezpośrednio podporządkowanym MINISTROWI SPRAW WEWNĘTRZNYCH. Następnie dobra i lasy narodowe wyłączono spod administracji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i przekazano pod zarząd MINISTERSTWA PRZYCHODÓW I SKARBU. DYREKCJA GENERALNA została przeniesiona do rangi wydziału tego resortu. Władzami pośrednimi były IZBY SKARBOWE.

Rząd nie zmierzał do wprowadzenia natychmiastowych zmian w obowiązującym ustawodawstwie leśnym. Wskazuje na to instrukcja dla nadleśniczych z 29. X. 1807 roku. Poza ustawami pruskimi zachowano dawną polską ustawę z 1789 roku. Posiadały również moc obowiązującą postanowienia uniwersału z 1778 roku. które zalecały wycinanie drzew na opał i handel w wydzielonych częściach lasu, a nie w sposób plądrowniczy po całym lesie. Następnie wychodzą rozporządzenia z 15. XI. 1808 roku i z 15. II. 1811 roku nakazujące prefektom oraz nadleśniczym dóbr narodowych baczenie nad eksploatacją lasów prywatnych i przedsiębranie właściwych środków w razie ich pustoszenia.

Lasy narodowe zostały podzielone na 86 leśnictw o powierzchni od 5 tys. do 20 tys. hektarów, za­rządzanych przez NADLEŚNICZYCH, mających do pomocy PODLEŚNICZYCH, STRAŻNIKÓW i GAJOWYCH. Gajowi pochodzili z reguły z miejscowych chłopów i za swą pracę byli zwalniani od obowiązków pańszczyźnianych, ale żadnych poborów nie otrzymywali. Cechą charakterystyczną były znaczna centralizacja administracji lasów narodowych i kładzenie nacisku niemal wyłącznie na sprawy ochrony i eksploatacji. Powyżej wspomniane wydatki wojenne zmuszały do nadmiernych cięć w la­sach narodowych. Lasy wycinano wbrew obowiązującym przepisom, sposobem plądrowniczym, w miejscach najdogodniejszych do zwózki. Przez dłuży czas nie było stałych taks na drewno, dopiero w 1811 roku została ustanowiona dla wszystkich leśnictw jednakowa taksa na drewno, zwierzynę oraz inne płody leśne, która obowiązywała do 1823 roku. Wreszcie nie można zapominać o ujemnych skutkach powiązania lasów z całokształtem dóbr narodowych. Dzierżawcy tych dóbr otrzymywali niemal bezpłatnie ogromne ilości drewna na budowę i opał, oprócz tego były zaspokajane potrzeby przemysłu rolnego - browarów, gorzelń, itd. Prowadziło to do dewastacji szeregu lasów, szczególnie W 1839 roku wydano następną instrukcję w sprawie ponownego urządzania lasów państwowych, która obowiązywała przez dziesiątki lat. W instrukcji tej odstąpiono od wyznaczania sztywnej kolei rębności, zalecając stosowanie jej w zależności od rodzaju gospodarstwa, składu gatunkowego drzewostanów i przeznaczenia drzew. Dla gospodarstw wysokopiennych instrukcja ustalała dla lasów dębowych 120-180-letnią kolej rębności, dla pozostałych liściastych 60 lat, dla gatunków iglastych 80-120 letnią.

System urządzania lasu wprowadzony dla lasów państwowych Kongresówki na podstawie w/w instrukcji określany jest jako polski. Był kombinacją równomiernego podziału na roczne zręby oraz metody okresowo-powierzchniowej. Utrzymał się do końca XIX wieku.

Chociaż instrukcja z 1839 roku nakładała nacisk na uporządkowanie gospodarki w lasach, to jednak traktowała plan gospodarczy jako coś stałego i niezmiennego. Nie przewidywała więc potrzeby przeprowadzania rewizji w ciągu trwania okresu gospodarczego - przeważnie 30-letniego, w celu sprawdzenia poprawności założeń realizowanego planu gospodarczego. Nie wymagała też przy opracowywaniu planu na następny okres przeanalizowania rezultatów osiągniętych w minionym okresie. Pomijała również sprawę prowadzenia ksiąg gospodarczych. W sumie leśnictwo rządowe rozwijało się słabo, nie wyszło poza ramy gospodarstwa szablonowego.

Dzięki urządzaniu lasów rządowych oraz będących pod zarządem państwowym, jak również dzięki przepisom przewidującym obowiązkowe urządzenie lasów w dobrach prywatnych obciążonych czy to pożyczkami skarbowymi, pożyczkami Banku Polskiego, czy też dodatkowymi pożyczkami Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, ilość lasów urządzonych lub urządzanych w 1852 roku stanowiła około 1/3 całej powierzchni leśnej. Stan lasów i stan ich urządzenia był zresztą różny w różnych częściach kraju. W guberni warszawskiej przeszło 14% lasów prywatnych było urządzonych według przepisów skarbowych, lub według własnego planu. Plądrownicza eksploatacja była tu rzadką. W guberni radomskiej było urządzonych 9% lasów prywatnych, w guberni płockiej - 13%, natomiast w guberni augustowskiej zaledwie 1%. W tej ostatniej jednak ponad 50% stanowiły lasy państwowe, wobec czego odsetek lasów urządzonych wynosił 53%. W guberni lubelskiej urządzonych było 7% lasów prywatnych.

Na początku lat 60-tych XIX wieku w lasach były widoczne olbrzymie zaniedbania. Drzewostany miały niejednolite zwarcie z powodu jednostkowego wybierania dorodniejszych drzew, co odbywało się pod mianem „usuwania przestojów", brak było właściwego odstopniowania klas wieku - na gruncie pozostawało dużo drewna przestarzałego oraz zbyt mało było drzewostanów młodszych klas wieku, więc nie była zapewniona sprawa ciągłości i równomierności użytkowania.

Stosowano z reguły 2 cięcia (zamiast 3) - obsiewne i zupełne. Odnowienia naturalne z reguły się nie udawały. Drzewa nasienne rosnące w zwarciu, po cięciu obsiewnym zostawały odsłaniane i wystawio­ne na działania wiatrów - łamane lub wywalane, nie dając odnowienia. Wobec tego powstawało dużo obszarów bezdrzewnych przestrzeni, gatunki wartościowe zostawały wypierane przez mniej przydat­ne, odkryte gleby ulegały degradacji, zanikały gatunki wymagające w pierwszym okresie wzrostu osłony (buk, jodła) - były to negatywne skutki prowadzenia zalecanych przez instrukcję zrębów zu­pełnych z pozostawieniem nasienników. Istniał wprawdzie przepis, że jeżeli w ciągu 5 lat nie nastąpi obsiew, to należy poręby zalesiać sztucznie, ale siewy z ręki z reguły się nie udawały, a do zakładania upraw brakowało materiału sadzeniowego.

Instrukcja z 1839 roku zalecała również wykonywanie trzebieży i czyszczeń, zwalczanie szkodliwych owadów, usuwanie leżaniny; ale z reguły czynności te nie były wykonywane.

Instrukcja zawierała niestety szereg braków; zalecała na przykład prowadzenie cięć w porządku cią­głym powodujące powstawanie dużych powierzchni wyciętych, co odbijało się ujemnie na dalszych losach terenów leśnych, szczególnie przy niedostatecznych zabiegach hodowlanych.

W latach 40-tych i 50-tych XIX wieku we wszystkich leśnictwach rządowych Kongresówki, uprawy modrzewiowe, głównie z nasion modrzewia polskiego. Sztuczne uprawy stosowano na gruntach leśnych, ale również do ustabilizowania śródleśnych wydm piaszczystych mniejszych. W rezultacie lasy narodowe Księstwa Warszawskiego nie wychodziły z dawnego zniszczenia i chaosu w ich eksploatacji.

Lasy te, mimo najlepszych starań ówczesnego rządu, nie zostały odpowiednio urządzone z powodu braku odpowiednich fachowców oraz znajomości prawideł racjonalnego gospodarstwa leśnego. Będąc ustawicznie w kłopotach finansowych eksploatował lasy narodowe i koronne, przeważnie sposobem plądrowniczym w miejscach najdostępniejszych, nad rzekami - przeważnie na eksport.

Po upadku Napoleona i Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku, z dotychczasowego Księstwa Warszawskiego - z wyjątkiem departamentów poznańskiego i bydgoskiego oddanych Prusom, Wieliczki przyznanej Austrii i Krakowa z obwodem uczynionego miastem wolnym, utworzono KRÓLESTWO POLSKIE (KONGRESÓWKA).

Była to monarchia połączona unią personalną z Rosją (pierwszym królem był car Aleksander I).

Lesistość Królestwa Polskiego w początkowym okresie wynosiła około 30% - powierzchnia lasów według danych zaczerpniętych z wykazów statystycznych znajdujących się w rękopisach biblioteki Zamoyskich - w latach 1816-1820 wynosiła 3,74 mln ha, a (według danych zamieszczonych w Sylwanie) w 1827 roku już tylko 3,59 mln. ha, a więc spadła o 150 tys. ha. Jednak trzeba pamiętać, iż statystyka ówczesna dotycząca lasów nie była ścisła, a cyfry wyjściowe były prawdopodobnie zbyt niskie.

Według niezupełnie dokładnej statystyki lasy prywatne wynosiły w 1827 roku prawie 2,58 mln. ha, lasy korporacyjne trochę ponad 0,10 mln. ha (w tym 3/5 lasy kościelne i 2/5 lasy gminne), wreszcie 0,91 mln. ha - lasy państwowe (w tym około 0,13 mln. ha lasy koronne, reszta - narodowe). Ale należy pamiętać, że polityka finansowa Lubeckiego przewidywała sprzedaż znacznej części dóbr narodowych i postawiła na porządku dziennym (ukaz z 31. VIII. 1828 roku) również sprawę sprzedaży 0,4 mln. ha lasów narodowych (ok. 43%). Od sprzedaży były wyłączone lasy górnicze, kościelne, lasy nad spławnymi rzekami oraz inne o dużym znaczeniu gospodarczym dla kraju. Wybuch powstania listopadowego spowodował wstrzymanie tych sprzedaży. Jednak około 1/3 ogólnego obszaru wystawionego do sprzedaży przeszła w ręce prywatne.

Po powstaniu, ukazem z 1832 roku, sprzedaże te zostały wstrzymane, jednak akcja ta, która ostatecznie zamarła w 1834 roku, spowodowała zmniejszenie się powierzchni lasów państwowych o 0,16 mln, ha, przy czym sprzedaż odbywała się po niskich cenach - 18 zł p. za 1 ha. Lasy prywatne były prawie wyłącznie w ręku szlachty. Według ustawy konstytucyjnej Królestwa Polskiego właściciele prywatni mieli nieograniczoną swobodę dysponowania lasami, a więc prawo nie stawiało tamy karczunkom oraz niszczeniu drzewostanów (chyba, że w obronie wierzyciela). Lasy kościelne były częściowo w administracji odpowiedniej komisji rządowej, częściowo zaś były wypuszczane w dzierżawę wieczystą (pojezuickie). Lasami gminnymi miejskimi i wiejskimi opiekowała się KOMISJA RZĄDOWA SPRAW WEWNĘTRZNYCH I POLICJI. Lasy narodowe i koronne były pod jedną administracją, podległą KOMISJI RZĄDOWEJ PRZYCHODÓW I SKARBU.

W ramach KOMISJI RZĄDOWEJ PRZYCHODÓW I SKARBU powstała po pierwszym okresie przeobrażeń organizacyjnych (7.IV.1818r.) DYREKCJA GENERALNA DÓBR I LASÓW RZĄDOWYCH, która zgodnie z postanowieniem namiestnika z dnia 25. VI. 1818 roku posiadała WYDZIAŁ LASÓW Z NACZELNYM NADLEŚNYM na czele. Pierwszym DYREKTOREM GENERALNYM, powołanym w 1816 roku był Ludwik Plater. Pośredni zarząd nad lasami narodowymi w województwach sprawowały SEKCJE LEŚNE WYDZIAŁU DÓBR I LASÓW przy KOMISJACH WOJEWODZKICH. Kierowali nimi NADLEŚNI GENERALNI z 1-2 ASESORAMI i innym urzędnikami. Lasy narodowe były podzielone na 71 leśnictw, mających swoje URZĘDY LEŚNE z NADLEŚNICZYMI na czele, na których ciążyły obowiązki gospodarcze, administracyjne i biurowe. Zakładali oni i szacowali cięcia, naznaczali uprawy lasu, czuwali nad całością lasów i dochodów leśnych LEŚNICTWA dzieliły się na STRAŻE (podleśnictwa) po 2-5 na leśnictwo. Obszar straży wynosi 1,5-5 tys, ha. Straże mieli pod swoją opieką PODLEŚNI, pełniący zadania wykonawcze i mający pod swą pieczą ochronę lasu. Obowiązki funkcjonariuszy leśnych ustalała instrukcja Komisji Rządowe Przychodów i Skarbu z dnia 25. XII. 1823 roku.

STRAŻE dzieliły się na OBRĘBY składające się z jednego, dwóch lub kilku drzewostanów położonych blisko siebie, w których to obrębach przewidywane było prowadzenie gospodarstwa jednakowego rodzaju. OBRĘBY w lasach wysokopiennych ulegały podziałowi na 4 OKRĘGI, odpowiadające 30-letnim okresom. W ramach tych okręgów istniały dalsze podziały.

W 1828 rokuz z części dóbr narodowych oraz z 9,5 tys. ha lasów leśnictwa Skierniewice, utworzyno tzw. księstwo łowickie, jako własność prywatną carów. W 1879 roku dołączono do niego leśnictwa rządowe nad Pilicą - Lubochnia i Radzice o łącznej powierzchni 34 tys. ha.

Po powstaniu listopadowym powiększył się obszar lasów państwowych - konfiskowanie dóbr i lasów prywatnych za udział właścicieli w powstaniu. W 1852 roku obszar lasów skonfiskowanych szacowano na około 15 tys. ha.

Z drugiej strony rozdawano dobra państwowe (na mocy ukazu donacyjnego z 1835 roku) różnym carskim urzędnikom cywilnym i wojskowym - powstawały tzw. majoraty. Administracja polska nie miała na to wpływu. Rozdawnictwo utrzymywało się do 1862 roku. W ciągu okresu między powstaniami sprzedano i rozdano około 150 tys. ha lasów państwowych i nadzorowanych.

W POŁOWIE XIX WIEKU OKOŁO 72% LASÓW TO WŁASNOŚĆ PRYWATNA, 23% TO LASY RZĄDOWE POZOSTAŁE 5% - INNE KATEGORIE WŁASNOŚCI.

Na terenie Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX wieku rozpoczął się na wielką skalę proces wylesień. W latach 180-1880 ubyło aż około 1 mln. ha lasów, część pozostałych uległa znacznemu zdewastowaniu.

Po powstaniu styczniowym nadal były prowadzone akcje konfiskowania dóbr prywatnych i rozdawnictwo oraz rozprzedaże dóbr państwowych.

Prawie cała działalność administracji leśnej sprowadzała się do prac przygotowawczych przy szacowaniu wartości przewidzianych do sprzedaży majątków.

Ogółem straty w państwowej własności leśnej w okresie od 1828 roku do 1907 roku wyniosły około 29% ogólnego obszaru lasów państwowych. Od połowy XIX wieku zmniejszał się obszar lasów prywatnych na skutek dewastacyjnych wyrębów i karczunków (od 1880 roku wielki kryzys gospodarczy w rolnictwie).

W 1818 roku powołano KOMISJĘ URZĄDZAJĄCĄ, wkrótce przekształconą w sekcję, pod przewodnictwem naczelnego nadleśnego, do urządzania lasów państwowych.

Ostatecznie od początków 20-tych lat ubiegłego stulecia byli powołani specjalni urzędnicy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu - KOMISARZE LEŚNI, którzy przy pomocy ADIUNKTÓW i MIERNICZYCH przystąpili do urządzania lasów narodowych. Prace te ukończono w 1827 roku.

Pierwsze zarządzenie w Królestwie Polskim w sprawie zagospodarowania lasów państwowych, obo­wiązujące do czasu opracowania instrukcji urządzeniowej, ukazało się już w 1816 roku. Było to rozporządzenie O ROCZNYCH PORĘBACH, polecające lokalizowanie cięć na wyznaczonych powierzchniach zrębowych i pozostawianie tam nasienników, zamiast prowadzonej dotąd gospodarki plądrowniczej.

W 1820 roku wydano (Plater i Brincken) "Instrukcję do tymczasowego urządzania lasów rządowych", uzupełnioną w 1827 roku (urządzanie lasów górniczych). Te dwie instrukcje oraz rozporządzenie namiestnika królewskiego z 1811 roku o różnych porębach, tj. o pomiarze lasów rządowych i ich urządzaniu były podstawą organizacji gospodarstwa leśnego w lasach rządowych.

Polecały one lokalizować cięcia na wyznaczonych powierzchniach zrębowych i pozostawienie tan nasienników, zamiast prowadzonej dotąd gospodarki plądrowniczej.

Tymczasowe urządzanie lasów państwowych przeprowadzono w latach 1820-1825. Ogółem pomierzono i urządzono około 840 tys. ha lasów wysokopiennych i około 80 tys. ha lasów niskopiennych Urządzanie to nie objęło lasów górniczych, które na przełomie 1824/25 roku włączono do lasów rządowych.

Wkrótce po utworzeniu Królestwa Polskiego wydzielono w województwach krakowskim, sandomierskim i kaliskim około 80% obszaru lasów rządowych i przekazano pod zarząd nowo powołanej głównej dyrekcji górniczej w Kielcach (1816) na potrzeby rządowego górnictwa i hutnictwa. Po powstaniu styczniowym zniesiona została administracja polska, a państwowe dobra i lasy został przekazane pod zarząd powołanego wydziały finansowego przy ministrze finansów w Petersburgu.

Administracja lasami państwowymi ulega dużemu zbiurokratyzowaniu. W 1867 roku została zniesio­na KOMISJA RZĄDOWA PRZYCHODOW i SKARBU, a wraz z nią WYDZIAŁ DÓBR i LASÓW RZĄDOWYCH. Dobra i lasy rządowe zostały przydzielone nowoutworzonemu ZARZĄDOWI SKARBOWEMU KRÓLESTWA POLSKIEGO, który jednak był zlikwidowany w 1869 roku. Po tej likwidacji dobra i lasy rządowe Królestwa zostały przekazane pod zarząd czasowo utworzonego WYDZIAŁU FINANSOWEGO przy MINISTERSTWIE FINANSÓW w Petersburgu. Równocześnie zli­kwidowano SEKCJE DÓBR i LASÓW przy rządach gubernialnych, a na ich miejsce utworzono w 1869 roku WYDZIAŁY DÓBR I LASÓW RZĄDOWYCH przy IZBACH SKARBOWYCH w nowo powstałych 10 guberniach Królestwa Polskiego. Organizacja najniższych ogniw zarządu - leśnictw, nie zmieniła się, ale wprowadzono język rosyjski, jako obowiązujący we wszystkich kontaktach służ­bowych i korespondencji.. Po tej zmianie, do aparatu kierowniczego, mającego zajmować się sprawami leśnymi, przyjmowano również ludzi bez kwalifikacji zawodowych. Pod tym względem sytuacja po­gorszyła się w porównaniu z okresem istnienia Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, kiedy to nie przyjmowano osób nie mających teoretycznego i praktycznego przygotowania na stanowiska wyż­szych urzędników leśnych, nadleśniczych i podleśnych.

W 1880 roku lasy rządowe zostały wyłączone spod administracji MINISTERSTWA FINANSÓW przeszły pod zarząd DEPARTAMENTU LEŚNEGO przy MINISTERSTWIE DÓBR PAŃSTW. Utworzono 3 OKRĘGOWE ZARZĄDY LEŚNE na terenie całego Królestwa w STARACHOWICACH, RADOMIU i PIOTRKOWIE. Organizacja ta trwała do 1887 roku, kiedy to wprowadzono nową, opartą na schemacie organizacji administracji leśnej w Cesarstwie. Zamieniono OKRĘGOWE ZARZĄDY LEŚNE w ZARZĄDY DÓBR PAŃSTWOWYCH. Stanowiły one ogniwo pośrednie pomiędzy DEPARTAMENTEM LEŚNYM w Petersburgu a LEŚNICTWAMI.

Administrację leśną na terenie Królestwa dostosowano do modelu organizacyjnego obowiązującego na terenie Rosji. Lasy rządowe podzielono na LEŚNICTWA (zarząd - LEŚNICZY), któremu podlega pomocnicy (PODLEŚNI) i tzw. KONDUKTORZY LEŚNI. LESNICTWO dzieliło się na DZIELNICE zwane OBCHODAMI, strzeżone przez GAJOWYCH. Kilka dzielnic tworzyło OBJAZD (STRAŻNIK OBJAZDOWY).

Ze stanowisk zaczęto usuwać polskich leśników. W latach 1887-1890 wszystkie stanowiska w leśnictwie rządowym zostały obsadzone przez urzędników rosyjskich.

Nowa, rosyjska instrukcja urządzeniowa ukazała się dopiero w 1894 roku.

Wylesienie Królestwa Polskiego na wielką skalę nastąpiło dopiero w drugiej połowie ubiegłego stulecia. W latach 1852-1880 w Królestwie ubyło 1 mln. ha lasów, a pozostałe uległy znacznemu zniszczeniu. Wpłynął na to szereg czynników. Uwłaszczenie chłopów i likwidacja części serwitutów spowodowały przejście w ręce chłopów dość znacznych terenów leśnych, które wobec szczupłych udziałów chłopskich ulegały zamianie na pola i pastwiska. Rozwój komunikacji przy uprzemysławianiu się kraju sprzyjał zwiększaniu się popytu na drewno. Rosły też możliwości eksportowe do Prus. Zarazem przejście od gospodarki pańszczyźnianej, do opartej na pracy najemnej, wymagało w gospodarstwach folwarcznych znacznego zwiększenia inwentarza pociągowego, postawienia szeregu budynków, nabycia różnych narzędzi itd. Wszystko to pociągało za sobą koszty, które dwory pokrywały dużym stopniu ze sprzedaży nadmiernych ilości drewna. Do wyrębów, mających załatać dziury w budżecie, pchały w szeregu wypadków skutki powstania z 1863 roku, później zaś kryzys zbożowy z 80-tych i 90-tych ubiegłego stulecia. Wprawdzie niszczenie lasów stara się ograniczyć rząd przez rozciągnięcie w 1898 roku na Królestwo rosyjskiego leśnego ustawodawstwa ochronnego z 1888 roku (z małymi zmianami). Jednak umiano obchodzić przepisy prawa i dewastacja lasów nie ustawała. Zresztą należy dodać, że ochrona nie dotyczyła lasów obciążonych serwitutami oraz lasów chłopskich. W rezultacie lesistość Królestwa wynosiła według ówczesnych statystyk w latach:

1850-1858 30,4%

1878-1880 22,3%

1890-1900 20,6%

1909-1913 19,2%

Wraz z dewastacyjnymi wyrębami lasów rosła powierzchnia nieużytków, która wahała się (1897 rok) między 6% a 7,5% powierzchni poszczególnych guberni (w tym okresie w Niemczech nieużytki wy­nosiły 3,7%).

Zupełnym wyrębom na znacznych obszarach leśnych towarzyszył dewastacyjny przerąb pozostałych lasów. Trzebieże, nawet w lasach rządowych, prowadzono w ten sposób, że potworzono w drzewosta­nach mniejsze lub większe halizny, które przyczyniały się do powstawania dużych ilości wywrotów i złomów. W związku z tym zabroniono trzebieży drzewostanów w wieku do lat 60.

Przy ogólnym kurczeniu się obszaru lasów w Królestwie Polskim zmniejszała się także powierzchnia lasów rządowych wskutek sprzedaży lub darowizn dokonywanych przez rząd carski, na rzecz różnych dygnitarzy państwowych. Powierzchnia tych lasów spadła z przeszło 900 tys. ha w 1827 roku na około 600 tys. ha w 1911 roku. Podział lasów Królestwa według tytułów własności na początku XX wieku był następujący:

Lasy administrowane przez państwo

(z lasami księstwa łowickiego) 29,4%

Lasy dworskie obciążone serwitutami 22,2%

Lasy dworskie wolne od serwitutów 24,7%

Lasy donacyjne 5,3%

Lasy chłopskie i drobnej szlachty 16,0%

Lasy miejskie i inne 2,4%

Zdaniem ówczesnych inspektorów leśnych polskich (Krasuski) oraz rosyjskich (Krauze, Orłow), nie­domagania leśnictwa rządowego wynikały przede wszystkim z przestarzałych i wadliwych zasad urządzania lasu.

ORŁOW - profesor petersburskiego instytutu leśnego wypowiadał się bardzo krytycznie o urządzaniu lasów rządowych również w Królestwie Polskim - dowolność w ustalaniu kolei rębu, stosowanie zrę­bów zupełnych tam, gdzie powinna być stosowana rębnia częściowa. Plany gospodarcze były opraco­wywane bez dostatecznego rozpoznania rozmieszczenia stanu i składu gatunkowego drzewostanów, a więc popełniano rażące pomyłki. Aż do lat 80-tych XIX wieku nie prowadzono rewizji okresowych, a więc błędy popełnione w zatwierdzonych planach nie mogły być poprawione w ciągu trwania okresu gospodarczego (zwykle 30 lat).

Błędy i niedociągnięcia w gospodarce lasów państwowych wynikały w dużym stopniu z małego zain­teresowania ze strony władz centralnych w Petersburgu oraz z nadmiernego scentralizowania i zbiuro­kratyzowania zarządzania. Wydane w 1875 roku przepisy o porządku użytkowania lasów obciążonych serwitutami przyczyniło się do pewnego przyhamowania procesu dewastacji lasów.

UŻYTKOWANIE LASU, PRZEMYSŁ DRZEWNY, HANDEL DRZEWNY

W 1807 roku rząd Księstwa Warszawskiego podjął uchwałę w sprawie sprzedaży „takiej ilości drze­wa, jaka bez ogołocenia i szkody z tychże wydana być może".

Uaktualniono więc pruską taksę na drewno (1809) wprowadzając podział obrębów w leśnictwach na 4 klasy powierzchniowe z odpowiednim zróżnicowaniem cen, według możliwych do pozyskania sortymentów i wymiarów drewna.

Zarówno w lasach rządowych jak i prywatnych, utrzymywał się nadal system sprzedawania na pniu, wyznaczonych powierzchni zrębowych przedsiębiorcom i kupcom drzewnym. Sprzedaże odbywały się w formie publicznych licytacji lub z „wolnej ręki".

Wyrąb i wyróbka miały odbywać się zgodnie z planami gospodarstwa leśnego, pod nadzorem administracji leśnej.

Wyjątek stanowiły rządowe lasy górnicze, o łącznej powierzchni 135 tys. ha, stanowiące bazę zaopatrzeniową dla intensywnie rozbudowanego rządowego przemysłu górniczo-hutniczego. Roczne zapotrzebowanie na drewno z lasów górniczych wahało się od 250 do 300 tys. m3. Gospodarka tą masą drzewną była bardzo nieracjonalna i rozrzutna. Niewielką część stanowiło drewno budowlane i użytkowe, aż 98% pozyskanego surowca szło na węgiel drzewny i opał do zakładów hutniczych.

W połowie XIX wieku udział sortymentów opałowych w krajowej konsumpcji drewna wynosił prawie 90%. Lasy państwowe nie prowadziły wyróbki i sprzedaży drewna we własnym zakresie, nie dysponowały potrzebną ilością środków pieniężnych na prace odnowieniowe, pielęgnacyjne i zalesieniowe. W 1866 roku wydany został zakaz sprzedaży detalicznej drewna z bieżących cięć dla miejscowej ludności. Odtąd miała się ona zaopatrywać u kupców drzewnych zakupujących całe zręby. Wobec stawiania przez nich zbyt wygórowanych cen, przyczyniło się to do gwałtownego wzrostu kradzieże drewna z lasu.

W Królestwie Polskim dość ważną rolę gospodarczą spełniały tzw. „lasy spławne", obejmujące leśnictwa rządowe nad Pilicą, Bugiem i Narwią W leśnictwach tych wyrabiano tzw. browarkę (okorowane pnie drzewne różnej długości i grubości dla celów opałowych), którą spławiano do rządowego magazynu drzewnego w Warszawie.

Przemysł drzewny w Królestwie Polskim, w pierwszej połowie XIX wieku, stał na bardzo niskim poziomie. Niewielkie możliwości zbytu drewna, a więc niska dochodowość z lasów nie zachęcały do inwestowania w przemysł drzewny. Przecieranie drewna odbywało się piłami ręcznymi, istniejąc tartaki były jednotrakowe i o słabej konstrukcji.

Zaczęły stopniowo zanikać tradycyjne formy przerobu drewna (wypalanie popiołu, potażu, pędzenie smoły, dziegciu, terpentyny i wypalanie węgla).

W 1858 roku na terenie Królestwa Polskiego było 37 papierni. Niektóre z nich wprowadzały stopniowo przerób, oprócz szmat i słomy, również surowca drzewnego. Już w latach 20-tych XX wieku istniała w Marymoncie papiernia wyrabiająca papier ze słomy i łyka lipowego.

Głównym rynkiem zbytu drewna dla ziem Królestwa Polskiego były Niemcy. Monopol Rosji na tym rynku zapewniały umowy handlowe z Niemcami, ustalające niskie cła na surowiec okrągły i ciosany, bardzo wysokie na materiały tarte. Wartość drewna dostarczanego do Niemiec z rejonu Wisły stanowiła około 16% wartości całego eksportu drewna z Cesarstwa Rosyjskiego. Głównie drewno spławiano do Torunia, najbliższego pruskiego portu drzewnego.

Przemysł drzewny w Królestwie Polskim był słabo rozwinięty. Przyczyny to: peryferyjne położenie imperium rosyjskim oraz bezpośrednie sąsiedztwo chłonnego rynku niemieckiego i nałożone wysokie cła na materiały tarte.

Spośród wszystkich branż, w przemyśle drzewnym Kongresówki, liczyły się właściwie dwie: tartacznictwo i meblarstwo, obejmujące około 90% liczby zakładów drzewnych i wartości całej produkcji drzewnej.

Z innych gałęzi przemysłu drzewnego należy wymienić suchą destylację drewna (1873 rok - uruchomiono zakład w Ostrowcu Świętokrzyskim, w 1898 roku w Zwierzyńcu). Produkowano w nich ocet drzewny, spirytus, kreozol, smary i oleje techniczne oraz retortowy węgiel drzewny.

Przemysł celulozowy prawie nie istniał - jedyna fabryka celulozy siarczanowej we Włocławku (1899 rok) nie pokrywała zapotrzebowania krajowego. Uruchomiona na początku XX wieku w Tomaszowie Mazowieckim fabryka sztucznego jedwabiu korzystała z importowanej celulozy wiskozowej. Nieco bardziej został rozbudowany przemysł papierniczy korzystający z surowca drzewnego.

Księstwo warszawskie 2007-11-28

Str. 13z13

---