4. „Mity greckie źródłem stałych motywów i wzorów zachowań”
Nim powstała literatura, istniały mity, czyli opowieści o stałej warstwie fabularnej (tzn. mogąca istnieć w wielu wersjach różniących się drugorzędnymi szczegółami), wyrażające i organizujące wierzenia danej społeczności, przede wszystkim archaicznej (pierwotnej).Mit to opowieść o konkretnych wydarzeniach, ale jej sens, przesłanie ma charakter ogólny, gdyż dotyczy zasad wiary, ludzkiego postępowania, porządku świata. Mity objaśniały człowiekowi pierwotnemu świat i zachodzące na nim zjawiska, podsuwały gotowe tłumaczenia i interpretacje, np. przemienność pór roku wyjaśnia mit o Demeter i Korze (Presefonie), pioruny zaś to broń Zeusa. Tak też niezrozumiałe zjawiska tłumaczono działalnością bogów. Poza tym mity umacniały pierwotną społeczność, tworząc wspólną tożsamość. Mity pełniły funkcję poznawczą (objaśniającą zjawiska przyrody), światopoglądową (są podstawa wierzeń religijnych) oraz sakralną ( w nich tkwi źródło religijnego kultu i związanych z nim obrzędów). Głównymi bohaterami mitów są bogowie i herosi, czyli ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, np. Herakles odznaczał się nadludzką siłą, oraz półbogowie (potomkowie bogów i ludzi). Bogowie żyli w świętym miejscu ( w mitologii greckiej na Olimpie), z którego czasem zstępują, mieszając się w ludzkie sprawy.
W mitologii zostały utrwalone pierwsze archetypy, czyli pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, pradawne, niezmienne wyobrażenia, tkwiące w zbiorowej świadomości każdej społeczności. Miłość macierzyńską wyobraża Demeter, postawę zbuntowanego społecznika Prometeusz, marzyciela Ikar, a przeklętego przez los (ofiarę Fatum) Edyp. Mity to także źródło toposów, czyli stałych motywów, obrazów literackich, np. Arkadii jako szczęśliwej krainy, „złotego wieku”, wędrówki (Odyseusz) czy wreszcie Erosa przeszywającego serce strzałą miłości.
Zarówno proza, jak i poezja chętnie odwołują się do mitologii i kultury starożytnej. Nawiązywano do niej na różne sposoby. Po pierwsze czerpano z motywów, wątków, symboli zawartych w mitach, eposie, tragedii, poezji, jak również z filozofii i etyki starożytnej.
Potwierdzeniem tego może być literatura odrodzenia, która na nowo odkryła antyk, więc może pochwalić się utworem nawiązującym bezpośrednio do mitu o wojnie trojańskiej. Jan Kochanowski w dramacie „Odprawa posłów greckich” przypomina mit o pięknej żonie króla Menelaosa - Helenie, uprowadzonej przez Parysa, wykorzystując fragment „Iliady” Homera. „Odprawa posłów greckich” jest tragedią moralno - polityczną, jej głównym wątkiem jawi się spór między prawym obywatelem, Antenorem, a Parysem - Aleksandrem, synem króla Priama, który pragnąc zatrzymać Helenę (dar od Wenus), postępuje jak demagog, grając na patriotycznych uczuciach rodaków. Rozumne argumenty Antenora upadają i Rada trojańska decyduje się na wojnę z Grekami. Tym sposobem, nie zważając na katastroficzne ostrzeżenie Kasandry, cały naród zapłaci za grzechy władców. Utwór różni się od pierwowzoru zakończeniem, bowiem tragedia antyczna kończy się katastrofa głównego bohatera, o tyle w utworze tym autor jedynie zapowiada zniszczenie Troi. Tragedia Kochanowskiego to utwór alegoryczny, gdzie Troja jest odpowiednikiem szesnastowiecznej Rzeczypospolitej - ogarniętej kryzysem, osłabionej wewnętrznymi sporami.
Inaczej mity przedstawiają twórcy romantyzmu, gdyż nawiązują do postaw bohaterów mitycznych. Polska literatura romantyczna wykreowała charakterystyczną postawę człowieka wobec świata - postawę prometejską, która została zaprezentowana w III części „Dziadów” A. Mickiewicza.
Prometeusz to jedna z najpiękniejszych postaci w mitologii greckiej, bóg, który ulepił człowieka z łez i gliny, skradł dla niego ogień, nauczył człowieka różnych rzemiosł. Za swą zuchwałość został jednak ukarany przez Zeusa - przykuto go do ścian Kaukazu, gdzie zgłodniały orzeł wydziobywał mu wątrobę, która wciąż odrastała. Od imienia tego boga powstał w literaturze termin prometeizm, oznaczający wszelkie bezinteresowne poświęcenie się dla ludzkości lub własnego narodu.
Takim romantycznym Prometeuszem jest Konrad, podejmujący w samotności bazyliańskiej celi dialog z Bogiem. „Wielka Improwizacja" to owoc długich, samotnych przemyśleń, których wynikiem było uświadomienie sobie tragedii narodu, zniewolonego przez wroga. Konrad chce posiadać moc panowania nad światem, aby móc rządzić ludźmi za pomocą uczucia. Jest gotów, tak jak mityczny Prometeusz podjąć samotną walkę z Bogiem w celu uszczęśliwienia narodu. Konrad równa się z Najwyższym, twierdząc, że świat poetycki, kreowany przez niego, może być lepszy i szczęśliwszy od świata stworzonego przez Boga. Buntujący się przeciwko Bogu Konrad, mimo swego patriotyzmu, ponosi klęskę, gdyż za bluźnierstwa skierowane przeciwko Bogu popada w moc szatana, chociaż oskarżenie, że Bóg nie jest ojcem świata, ale carem, wypowiada za niego głos diabła.
Dlaczego postawa indywidualistycznego buntu przeciwko Bogu, chęć poświęcenia się i jednostkowego cierpienia w imię szczęścia ludzkości była tak bliska romantykom? W polskim romantyzmie funkcjonował mit jednostki niezwykłej, zbuntowanej, o wybitnej indywidualności, działającej w osamotnieniu. Z tego względu prometeizm w okresie romantyzmu urósł do rangi symbolu, stal się jedną z najbardziej charakterystycznych cech bohatera romantycznego.
Herakles (Herkules) to jeden z najsłynniejszych bohaterów greckich, cechujący się odwagą, ponadludzką siłą i wytrzymałością, a także dobrocią. Jest symbolem człowieka, który za swoją niezłomną pracę i wytrwałość oraz wyswobodzenie ludzkości od zagrażających jej nieszczęść (dwanaście prac Herkulesa) zasłużył sobie na nieśmiertelność. Czczony w Grecji i Rzymie był patronem kultury, a także bogiem handlu i bóstwem chroniącym od złego. Jego dwanaście prac, z których trzy ostatnie są próbą pokonania śmierci, stało się jednym z powodów nadania mu nieśmiertelności przez bogów. Motyw nadludzkiej potęgi i wytrwałości bohatera, nie poddającego się przeciwnością losu, wykorzystał Adam Mickiewicz w wierszu "Oda do młodości".
Mit o Syzyfie jest wyrazem marzeń człowieka o nieśmiertelności i niemożności jej uzyskania. Syzyf próbuje przechytrzyć bogów i odsunąć od siebie wizję starości i śmierci. Jego poczynania zostają jednak odkryte, a sam bohater ponosi dotkliwą karę. Boskie właściwości, za którymi człowiek tęskni, są mu niedostępne, a wszelkie próby ich osiągnięcia skazane zostają na porażkę. Przemijalność i śmierć są nieodłącznymi atrybutami ludzkiej egzystencji, sprzeciw wobec boskich praw niesie za sobą karę. Syzyf za próbę sprzeciwienia się bogom zostaje dotkliwie ukarany. Musi wtaczać na górę głaz, który w ostatniej chwili osuwa się w dół i zmusza bohatera do podjęcia kolejnej próby. Od imienia Syzyfa pochodzi termin syzyfowa praca, oznaczający daremny trud i wysiłek, konieczność ponawiania tej samej czynności, która nie przynosi żadnych efektów. Historia Syzyfa wskazuje też na niemożność zaspokojenia ludzkich pragnień. Do tego mitu odwołał się Stefan Żeromski w swojej powieści "Syzyfowe prace". Użyty w tytule termin oznacza daremny trud carskiego aparatu, bezskutecznie usiłującego zrusyfikować polską młodzież.
Dedal (gr. daidalos - rzemieślnik, artysta) symbolizuje doskonały kunszt artystyczny i twórcze możliwości człowieka. Według mitologii był wysoko ceniony przez współczesnych, którzy uważali, iż stworzone przez niego dzieła sztuki posiadają duszę i mają w sobie życie. Dedal jest także symbolem tęsknoty za wolnością, odwiecznego marzenia człowieka o niezależności, swobodzie i niepodległości artysty wobec władców i państwa. Skonstruowane przez niego skrzydła zanieść miały bohatera i jego syna z powrotem do ojczystej ziemi. Ikar, nie słuchając przestróg ojca, wzbił się jednak za wysoko i swoją brawurę przypłacił życiem. Wzlatujący ku słońcu Ikar, to symbol młodzieńczej nierozwagi, zbyt dużych roszczeń, które prowadzą do upadku i klęski. Lot ku słońcu, to chęć zbliżenia się do ideału, próba przekroczenia możliwości i ograniczeń ludzkich, desperacki czyn, za który zapłacić trzeba życiem. Dedal i Ikar reprezentują dwie odmienne postawy wobec życia: pierwsza cechuje się rozwagą, rozsądkiem, umiejętnością oceny niebezpieczeństwa, doświadczeniem życiowym, które pozwala odpowiednio ocenić własne możliwości, w drugiej dominuje właściwa młodości lekkomyślność, nie licząca się z niebezpieczeństwem brawura, straceńcza chęć osiągnięcia niemożliwego celu, nieopanowana ciekawość, która prowadzi do zguby. Mit o „Dedalu i Ikarze” stał się źródłem inspiracji dla poetów i pisarzy, przykładem tego są choćby wiersze: „Ikar” Stanisława Grochowiaka, „Wciąż o Ikarach głoszą” Ernesta Brylla i opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza pt. „Ikar”. Uważam, iż ma to odniesienie do współczesności, gdyż wiele razy, gdy nie posłuchamy rodziców, robimy wiele błędów, popadamy w kłopoty, z którymi nie zawsze jesteśmy w stanie sobie poradzić.
Motywy i wzorce zachowań są często wykorzystywane przez pisarzy, jako przestroga przed błędami innych ludzi, które jednocześnie ukazują nam kulturę starożytną.