ZAGADNIENIA OGÓLNE
Nauki społeczne maja charakter empiryczny. Konsekwencją tego jest:
" Rozwój w obrębie nauki w znaczący sposób zależny jest od rozwoju badań empirycznych. " Z rozwojem badań empirycznych wiąże się kolejny aspekt. Dzięki niemu pojawiają się nowe teorie naukowe. Wnioski empiryczne są punktem wyjścia dla formułowania kolejnych problemów mających charakter teoretyczny. Jest to pewien łańcuch
Teorie pojawiają się więc albo z innych teorii albo z obserwacji czyli badań empirycznych. " Tendencja do nieustannych badań wpływa na rozwój metodologii danej dyscypliny. Mamy do czynienia z rozbudową instrumentariów. Z biegiem czasu tradycyjne metody gromadzenia danych oraz ich opracowania i analizy wypierane są przez nowe metody. " Współcześnie wprowadza się nowe modele analiz empirycznych. Podstawowym modelem analizy jest zestawienie ze sobą dwóch szeregów zmiennych np. tabele. W takim współczesnym instrumentarium bierze się pod uwagę kilka różnych cech np.: wiek, płeć, wykształcenie
Nauka W znaczeniu tradycyjnym wg Kazimierza Ajdukiewicza: 1) Rzemiosło wykonywane przez uczonych (podejmowane przez nich działania) 2) wytwory owych czynności wykonywanych przez uczonych. A więc zespoły twierdzeń wewnętrznie uporządkowane) do których uczeni doszli w wyniku wykonywanych zadań. To prawa. W znaczeniu współczesnym wg Jerzego Kmity: Pewien określony system czynności badawczych, które mają dwojaki charakter: indukcyjny i dedukcyjny, (w zależności od dyscypliny). Z drugiej strony mówi, że nauka to odpowiedni zbiór założeń badań naukowych oraz ich rezultatów wyrażonych w postaci zdań. Nauka to więc pewne czynności, zadania badaczy i efekty tych badań czyli zbiór zdań. I właśnie te dwa aspekty interesują metodologię. Nauka w innym ujęciu jest to zbiór logicznych, usystematyzowanych i udokumentowanych metod badania natury i procesów naturalnych. To także wiedza uzyskiwana dzięki tym badaniom. Stąd wysunąć można następujące wnioski: " Metody są udokumentowane, a dzięki dokumentacji możliwa jest rzetelność. " Metody są też logiczne tzn. że muszą zakładać kryteria zgodne z logiką. " Nauka bada naturę i procesy naturalne, to sfera do której można dotrzeć, jest obiektywna, istnieje realnie. " Pojęcie nauki jest odniesione do pojęcia wiedzy, która jest składnikiem nauki, stanowi podstawowy efekt nauki. " Podejście naukowe stawia sobie za cel eliminację albo redukcję potencjalnych źródeł błędów we wnioskowaniu codziennym. Polega ono na tym, aby wykorzystanie pewnych metod stanowiło uzupełnienie postawionych na początku badania pytań, a metody te były uporządkowane logicznie. " Stosowane metody muszą być poddawane intersubiektywnej kontroli. Chodzi tu o wyjaśnianie, uzasadnianie wszystkich wyników i metod do nich prowadzących. " Badanie społeczne polega na rozwoju metod badawczych. " Wyniki uzyskiwanych badań powinny być ogłaszane w usystematyzowany sposób, co umożliwia wzajemną weryfikację rezultatów.
Dla rozwoju nauki istotne jest, aby metody, którymi się posługujemy podlegały sprawdzaniu czyli aby można je było poddać intersubiektywnej kontroli.
Podział nauk:
1 Empiryczna (indukcyjna) - nauka w której zdanie nie będące jej twierdzeniem pierwotnym zostaje uznane za jej twierdzenie zarówno wtedy gdy zostanie ono wywnioskowane z twierdzeń poprzednio przyjętych w drodze dedukcji lub też niekiedy przynajmniej wtedy gdy zostanie wywnioskowane w drodze indukcji. 2 Formalna (dedukcyjna) - nauka w której zdanie nie będące jej twierdzeniem pierwotnym zostaje tylko wtedy uznane za jej twierdzenie, gdy zostanie ono w drodze dedukcji wywnioskowane z twierdzeń poprzednio przyjętych. A więc: Nauka dedukcyjna, np. matematyka ma charakter wnioskowania dedukcyjnego Nauka indukcyjna ma charakter wnioskowania indukcyjnego + dedukcyjnego
Teorie nauk indukcyjnych są zdaniami, które z innych twierdzeń poprzednio przyjętych zostały wywnioskowane indukcyjnie. Stąd twierdzenia takie nie są przyjęte definitywnie, mogą być odwoływane. Dzieję się tak, ponieważ ze względu na pewne kryteria metodologiczne indukcja jest zawsze wnioskowaniem zawodnym. To znaczy, że od prawdziwych przesłanek może prowadzić do fałszywych wniosków. Nie zapewnia więc tym samym prawdziwości ustaleń.
Konteksty jakie możemy stosować w nauce, a więc perspektywy z jakich może być analizowana nauka:
1) Kontekst historyczny - naukę traktuje jako kontekst podlegający burzliwym przemianom, modyfikacją (historia rozwoju doktryn np.: historia medycyny, ustalenia Kopernika). Ukazuje zmienność teorii w obrębie dyscypliny (np.: rozwój socjologii: twierdziło się kiedyś, że lepszym sposobem opisywania społeczeństw od socjologii jest naukowy komunizm, który opiera się na twórczości Marksa. Był absurd. Socjologię zaczęto przywracać w 1957 r., ale znów pojawił się absurd, mianowicie studiowanie socjologii Marksa, który socjologiem w rzeczywistości nie był. Dopiero rok 1989 przynosi kolejny zwrot. Socjologia uprawiana na różne sposoby zaczyna się rozwijać.) 2) Kontekst socjologiczny - posiada dwa typy źródeł: wewnętrzny (nauka rozwija się pod wpływem własnych impulsów) i zewnętrzny (nauka jest silnie uwarunkowana bodźcami zewnętrznymi) 3) Kontekst społeczny - pewien typ aktywności umysłowej, w której ważne są procesy myślowe, pamięć, inteligencja, myślenie kreatywne, innowacyjność, twórczość. Psycholodzy zwracają też uwagę na to, że odkrycia naukowe są nieoczekiwane (np.: inżynieria genetyczna). 4) Kontekst metodologiczny - dotyczy pewnych czynności, które stanowią składnik pracy naukowej. Poddaje on te czynności analizie umożliwiającej stwierdzenie, na czym one polegają. Czynnościami tymi są: definiowanie terminów, stawianie hipotez, ich weryfikacja, opis i wyjaśnianie, wnioskowanie, uzasadnianie twierdzeń... Dla wszystkich dziedzin wspólne są następujące czynności: definiowanie czyli punkt wyjścia, klasyfikowanie, wnioskowanie. W tradycyjnych badaniach wspólne jest też stawianie hipotez. Natomiast różne są: eksperymenty, pomiary rzeczywistości
Nauki społeczne Nauki polegające na stosowaniu naukowych metod badania jednostek, społeczeństw i procesów społecznych. Jest to też wiedza uzyskiwana dzięki tym badaniom. Dzielą się one na: statykę społeczną (obraz społeczeństwa) i dynamikę społeczną (ruch społeczeństwa).
Nauki realne Takie nauki, w których wykorzystuje się procedury o charakterze poznawczym (przyrodnicze, humanistyczne, społeczne)
Wiedza Pewien uznany przez przedstawicieli danej dyscypliny naukowej zespół przeświadczeń i sądów o tym jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego tak się one mają, oraz wyrażających te sądy twierdzeń czy całych systemów takich twierdzeń, stanowiących bądź opisy poszczególnych fragmentów rzeczywistości, bądź też teorii (uporządkowanych systemów twierdzeń) wyjaśniających zjawiska z danej dziedziny. Definicja ta ma zasadniczo trzy części podstawowe: 1. Przeświadczenia i sądy (czyli zbiór hipotez jakie tworzą badacze) 2. Twierdzenia (które mówią jak jest) 3. Systemy twierdzeń czyli teorie
Metoda Wg Stefana Nowaka: określony, powtarzalny, wyuczalny sposób, schemat lub wzór postępowania świadomie skierowanego na realizację pewnego celu bądź celów poznawczych poprzez dobór środków odpowiednich do realizacji tego celu. Metoda zmierza do jakiegoś celu.
Metoda naukowa Pewien sposób postępowania zmierzającego świadomie do realizacji pewnego celu czy kategorii celów poznawczych w nauce.
Podział metodologii:
Ogólna - typ refleksji naukowej, który zajmuje się prawidłościami dotyczącymi procesów poznawczych wspólnych dla wszystkich nauk. Podstawowym celem jest tutaj określenie cech a więc: definiowanie, wskazanie zróżnicowania badanych zjawisk, klasyfikowanie, typologia, wyjaśnianie, tworzenie i weryfikacja hipotez. Zadaniem metodologii ogólnej jest również ustalenie, sprecyzowanie ogólnych pojęć metodologicznych, a więc dotyczących takich typów działań, które istnieją we wszystkich dyscyplinach. 2 Szczegółowa - szczegółowe aplikacje metodologii ogólnej, które przypisują ją do dyscyplin szczegółowych. Mówiąc inaczej analizują charakterystyczne dla danych dyscyplin procedury badawcze. Metodologia szczegółowa odnosi się do zabiegów specyficznych poszczególnych dyscyplin, np.: obserwacja, która dla każdego oznacza co innego. 3 Opisowa - zajmuje się rekonstrukcją i opisem rzeczywistego postępowania badawczego osób zajmujących się nauką. Jest to jak gdyby długi rejestr działań. 4 Normatywna - odwołuje się do pewnych norm, wzorów i wskazuje badaczom jak powinni postępować aby zminimalizować błędy i zmaksymalizować osiągnięcia badawcze. Tak rozumiana metodologia ma charakter praktyczny. 5 Nauk indukcyjnych - jest to przechodzenie od danych o charakterze cząstkowym do ogólniejszych zbiorów. Jest to jednak sposób wadliwy i nigdy nie zapewnia pewnych twierdzeń. 6 Nauk dedukcyjnych - Punktem wyjścia są określone prawa ogólne, a cała analiza polega na dojściu do twierdzeń szczegółowych. 7 Pragmatyczna - od pragma - czyn, działanie. 1) umożliwia charakterystykę poszczególnych czynności w obrębie nauki, analizuje te czynności, umożliwia ich definiowanie. 2) opisuje konkretne procedury jakie występują w danej nauce. 3) ustala pewne zadania do których realizacji zmierzają w swoich badaniach naukowych specjaliści i jednocześnie kodyfikuje normy poprawnego postępowania badawczego. Metodologia pragmatyczna dotyczy szeroko pojętych nauk humanistycznych. 8 Apragmatyczna - dotyczy badań nad nauką pojmowanych jako wytwór zabiegów poznawczych. Dotyczy nauk formalnych, przybiera postać dedukcyjną, a jej głównym działem jest teoria systemów dedukcyjnych.
Metodologia stawia sobie pewne cele. Są nimi kwestie etyczne: metodologia musi zwracać uwagę czy badania nie przynoszą szkody w środowisku prowadzonych badań, gdyż zawsze trzeba brać pod uwagę, że powoduje ono modyfikację, gdyż zmienia się tok myślenia badanych. Nie ma jednak ustalonych reguł co do tego jak należy postępować. Stanowią one pewną wypadkową zewnętrznych, współczesnych uwarunkowań. Ustalenia te są modyfikowane przez obyczaje, mentalność itp. Istotnym aspektem metodologii jest też refleksja nad językiem (specyficznym dla pewnej dziedziny). Znamienny jest fakt, że w danej dyscyplinie i zakresie powinni istnieć eksperci, których opinie powinny być wiążące. Jest to procedura nazwana zgodą kompetentnych sendziów.
Wnioskowanie (Jeżeli A to B)
A. Dedukcyjne (występuje w naukach dedukcyjnych) B. Indukcyjne (występuje w naukach indukcyjnych)
We wszystkich naukach pewne zdania przyjmuje się jako twierdzenia, mimo iż się ich z innych twierdzeń w drodze wnioskowania nie wyprowadziło. Pewne zdania przyjmuje się jednak jako twierdzenia dopiero wtedy gdy się wyprowadziło z innych twierdzeń w drodze wnioskowania. Twierdzenia naukowe pierwszego rodzaju to twierdzenia pierwotne, a drugiego rodzaju to pochodne (wtórne).
BADANIA NAUKOWE A REFLEKSJA FILOZOFICZNA
Wszystkie badania muszą podlegać refleksji filozoficznej. Do ogólnych założeń towarzyszących badaniom empirycznym zalicza się filozofie pozytywistyczną i interpretatywną.
I. Filozofia pozytywistyczna:
Genezą założeń pozytywistycznych było szeroko pojęte przyrodoznawstwo z XIX w. Nauki społeczne opierają się na naśladownictwie tej dziedziny, poprzez które można osiągnąć wyższy poziom wiedzy. Orientacja ta prowadzi do wyodrębnienia pewnych szkół, np. koło wiedeńskie. Przedstawicielami pozytywizmu byli Comte, Durkheim, Spencer. Główne cechy filozofii pozytywistycznej: - Rzeczywistość stanowiąca obiekt badań naukowych jest zewnętrzna wobec badacza (analizuje się pewne pojęcia, ale myśli tych nie odnosi się do tego co obiektywne. Stanowisko to kwestionuje że badacz jest zakorzeniony w struktury społeczne). - Sięganie do własnego wnętrza (badanie wszelkich zjawisk, które dotyczą psychiki). - Naukowe jest tylko to co daje się poznać za pomocą obiektywnych metod. Badania mogą być realizowane poprzez analizę o charakterze empirycznym.
Filozofii pozytywistycznej przeciwstawia się agnostycyzm, a więc przekonanie, że człowiek nie jest w stanie poznać rzeczywistości. Jego główne założenia: * Człowiek nie może być pewien, że rozumie rzeczywistość prawidłowo. * Nie wiemy czy możemy poznać rzeczywistość, gdyż nie jest to sprawdzalne. * Nie ma obiektywnych metod które ustaliłyby, który sposób interpretacji jest właściwy zakładając, że są różne.
Zastrzeżenia: wszystkie dane, które rejestrujemy w naszym umyśle muszą pochodzić z naszych zmysłów, ale nigdy nie ma pewności czy je dobrze odzwierciedlamy. Poza tym dane muszą podlegać pewnej interpretacji i nie mamy pewności, czy interpretacja, której dokonujemy jest trafna.
W metodologii wyodrębniły się dwie opcje, które operują określonymi metodami. Są to alternatywne metody badania rzeczywistości społecznej, a więc dwie zasadnicze drogi realizacji badań naukowych:
1) Pozytywizm
- Pozytywizm zakłada, że istnieje obiektywna rzeczywistość, czyli taka, która jest niezależna od ludzkiej percepcji, percepcji badacza realizującego badania. Rzeczywistość ta podlega badaniu, daje się poznać empirycznie. - Pozytywizm bardzo silnie akcentuje rolę nauki. Mówi się, że nauka umożliwia dotarcie do obiektywnej rzeczywistości tak, abyśmy mogli ją opisać. W tym sensie nauka polega na testowaniu pewnych założeń, przypuszczeń, hipotez, które są efektem obserwacji realnego, materialnego świata. - Pozytywizm zakłada, że w obiektywnym świecie istnieją pewne prawa, a więc rodzaje twierdzeń o największym stopniu ogólności, umożliwiające opis tego świata. Są to pewne prawa, które są typowe dla wszystkich jednostek. - Pozytywizm kładzie nacisk na cechę jaką jest obiektywizm. Jest to podstawowy warunek poprawnego poznania świata zewnętrznego. Z powyższych cech pozytywizmu wysuwają się następujące wnioski: rzeczywistość społeczna jest niezależna od naszej percepcji, możemy ją opisywać za pomocą zbioru praw ogólnych. A możemy ją poznać dzięki uporządkowanym obserwacją.
Pozytywiści wysuwali też pewne postulaty dotyczące badań, a mianowicie: - Badanie rzeczywistości empirycznej powinno być realizowane bez z góry przyjętego założenia o słuszności konkretnego wyniku. Nie należy więc dążyć do wykazania słuszności założeń. Stąd postulat aby badacz występowa jako neutralny obserwator, jako osoba nie będą zaangażowana ideologicznie czy emocjonalnie. - Badania powinny być realizowane w sposób systematyczny. Jest to warunek obiektywizmu, gdyż systematyczność nie oznacza tylko powtarzalności, ale równocześnie obiektywizacje procedur. - Nakaz starannej rejestracji wszystkich procedur badawczych, a więc powinny być spisane, ujawnione. Najlepiej aby narzędzia badawcze podczas procedur badawczych były udostępnione czytelnikom. - Na początku badania należy skupić się na charakterystyce przyjętych założeń. Odgrywają one decydującą rolę w procesie poznawczym, bo zakreślają perspektywę badania, wyznaczają specyfikę badanych obiektów, precyzują zastosowane instrumentarium, warunkują dobór metod i technik. - Należy w precyzyjny sposób określać znaczenie wszystkich używanych terminów, gdyż często towarzyszy im nieostrość, są one niejednoznaczne. Pojęcia w obrębie nauk społecznych obarczone są defektami i definiowane są na wiele sposobów. Z tego wynika postulat precyzowania treści pojęć i terminów znajdujących się w warstwie koncepcyjnej badania. - Założenie postawy sceptycznej wobec aktualnej wiedzy. Badania naukowe w sposób obiektywny mogą stwierdzać o rzeczywistości. Można to zakwestionować, gdyż realizowane badania opierają się na założeniach o których nie wiemy czy są prawdziwe. Stąd niezbędny jest krytycyzm. - Powtarzalność badań. Punktem wyjścia tego postulatu jest przekonanie, że pojedyncze badanie nie jest w stanie dostarczyć pełnego, obiektywnego obrazu rzeczywistości. Potrzebna jest więc większa ilość badań, głównie tych, które następują po sobie. Takie badania nazwiemy diachronicznymi. (ich uzupełnieniem są badania synchroniczne). Wielość badań zapewnia nam obiektywizm, a co za tym idzie bogaty materiał empiryczny, który stanowi dobry punkt wyjścia do konstruowania teorii. Tak więc teoria jest możliwa dzięki uporządkowaniu bogatego materiału empirycznego. - Konieczność poszukiwania regularności. Inaczej mówiąc jest to postulat poszukiwania pewnych ukrytych wzorów. Według pozytywizmu w naturze panuje ład, istnieją określone związki, prawidłowości. Rzeczywistość jest uporządkowana. Oznacza to, że materiał empiryczny uzyskiwany dzięki badaniom powinniśmy starać się dopasować do ogólnych reguł, które mają rządzić światem.
2) Postpozytywizm
Pojęcie to ukształtowało się na przestrzeni XX w. po ewolucji pozytywizmu. Utrzymana zostaje ogólna reguła, że prawdą jest założenie, iż rzeczywistość jest zewnętrzna względem człowieka. Łagodzą jednak to stanowisko i dowodzą, ze mimo iż jest obiektywna to równocześnie jest złożona. Podstawowe założenia: - Istnieje wiele ograniczeń dotyczących procesów poznawczych, podczas których możliwe jest ich skrzywienie. Dlatego też powraca się tu do założenia agnostyków, a mianowicie, że nie możemy być pewni czy coś poznaliśmy obiektywnie. - Celem nauki jest jedynie osiągnięcie intersubiektywnej zgody wśród uczonych, która dotyczy odpowiedzi na pytanie jaka jest rzeczywistość.
II. Filozofia interpretatywna (konstruktywizm - choć nazwy te silnie się ze sobą nie wiążą)
Filozofia interpretatywna bada czy luzie uznają istnienie klas społecznych i różnic między nimi oraz co z tego wynika. Podstawowym pojęciem jest tu pojęcie prawdy. Jest to określona konstrukcja zawierająca pewną ilość informacji, która jest najbardziej złożona i co do której istnieje powszechna zgoda w danym czasie. Oczywiście istnieją też pewne wątpliwości a mianowicie czy to co ludzie mówią odzwierciedla to co jest naprawdę, czy stanowi to pewne prawdy uniwersalne, oraz czy rzeczywistość ma jeden czy wiele wymiarów. Bez względu na to należy jednak pamiętać, że każdy obiekt, każde działanie społeczne podlega nawet w tym samym czasie różnym interpretacją. Kluczową kwestią tego nurtu jest to, że dla badaczy społecznych subiektywne interpretacje świata mają kluczowe znaczenie.
Główne założenia:
- Rzeczywistość społeczna jest społecznie tworzona, a więc jest tworzona przez człowieka zgodnie z pewnymi regułami. - Badania społeczne służą rozumieniu jakie znaczenie ludzie nadają rzeczywistości społecznej - Celem nauki jest jedynie stworzenie obrazu rzeczywistości społecznej. Specyfiką tego obrazu jest to, że wynika on z przyjęcia określonych założeń. Z jednej strony jest on konstruowany przez pewne preferencje, a z drugiej równie silnie uwarunkowany jest przez określone uprzedzenia. Obraz ten jest efektem wzajemnych interakcji w jakie wchodzą badacze. To ja wygląda obraz rzeczywistości społecznej zależne jest więc od pewnych konwencji, umów. Widać więc jego subiektywizm.
Rozwinięciem filozofii interpretatywnej jest konstruktywizm. Jest to paradygmat na gruncie socjologii, który odnosi się do tezy, że jednostki rozmieszczone w przestrzeni społecznej tworzą, konstruują swoje poglądy, a stąd tylko krok do fenomenologii. Istotne jest tu odpowiedzenie na pytanie co determinuje przekonania i poglądy ludzi, a więc funkcjonowanie jaźni. Celem badań jest dotarcie do informacji na temat tego jakie znaczenia ludzie nadają swoim działaniom. Konstruktywizm przyjmuje ciekawą optykę badania społecznego. W zupełnie nowej perspektywie ukazuje relacje między badaczem a jednostkami, a podstawowym celem jest uzyskanie konsensusu między tymi stronami. Chodzi więc o wzajemne porozumienie. W paradygmacie tym przyjmuje się jednoczesne, wzajemne zaangażowanie dwóch stron. Jest to proces interaktywny (dwukierunkowy)
Z konstruktywizmem wiąże się pojęcie ewaluacji. Jest to pewien sposób oszacowania, pewien typ działania wiążący się z prognozą pewnego stanu rzeczy, jego przyczyn. Ewaluację stosujemy, aby stworzyć perspektywę. Ewaluacje mogą zobrazować np. krąg hermeneutyczny, gdy starannie dobieramy jednostki, których liczba jest mocno ograniczona, lub dobór kuli śnieżnej, gdy wybieramy osobę z środka, która losuje następną itd. Konstrukty w doborze kuli śnieżnej pokazują nam odrębne poglądy, a badanie przebiega tak długo, dopóki konstrukty te nie zaczną się pokrywać. Celem badania jest tu dotarcie do wszelkich ludzkich przekonań, do hipotez, których badacz nie może postawić na początku, gdyż ich nie ma.
Podsumowanie: Po zakończeniu badań w kontekście interpretatywnym badacz pisze raport końcowy różniący się od raportów w kontekście pozytywistycznym, tym, że do konstrukcji tego raportu służą jedynie dane jakościowe (sądy) i nie mają charakteru reprezentatywnego. Ponieważ nie są reprezentatywne wyników nie traktuje się jako prawdziwe, gdyż są subiektywne. Nie pokazują prawdy o świecie lecz o ludzkim postrzeganiu tego świata. Badania tego typu nie dostarczają wniosków ogólnych, a więc nie mogą stanowić podstawy generalizacji. Uzyskany materiał pozwala jedynie badaczowi zorientować się w złożonych strukturach, dotrzeć do racjonalizacji, do różnego rodzaju motywacji.
Błędy dotyczące myślenia, a więc błędy w postrzeganiu świata:
1) Obserwacji - Nasze obserwacje często mogą być niedokładne. Wynika to z tego, że nie w każdym przypadku potrafimy zinterpretować kontekst sytuacji czy sens wypowiedzi, oraz z nieumiejętności dotarcia do środków przekazu, inaczej mówiąc z nieprecyzyjności języka używanego do komunikowania. Istnieje tzw. wybiórcza obserwacja (selektywna), odnosimy się wówczas do pewnych tylko obiektów, które wybieramy ze względu na pewne kryterium, np. zgodności z naszymi poglądami. Np.: przekonanie o tym, że dorośli ludzie na czacie to pedofile. 2) Generalizacji (uogólnienia)- błędem jest tutaj nieuprawnione uogólnianie, a nie uogólnianie jako takie. Mamy z nim do czynienia gdy stwierdzamy, że o co wiemy lub zaobserwowaliśmy o danym obiekcie lub ich kategorii dotyczy wszystkich przypadków z tej kategorii. Błąd ten pojawia się więc gdy zapominamy, że rzeczywistość społeczna nie jest jednorodna, lecz zróżnicowana i że przedstawiciele jednej kategorii posiadają odmienne atrybuty. Błąd ten może dotyczyć grup, zbiorowości, procesów. Błąd uogólnienia bierze się z ograniczeń indywidualnej percepcji, które powstały na skutek tego, że wchodzimy w interakcje z ograniczoną liczbą jednostek, jak również z tego, że nasze obserwacje nie są prowadzone systematycznie - dotyczą tylko określonego czasu. Gdy na bazie określonych obserwacji dochodzimy do pewnego wniosku, ale zasób naszej wiedzy jest niewystarczający, wówczas mamy do czynienia z nadmierną generalizacją. 3) Wnioskowania - wnioskowanie błędne jest to wnioskowanie niezgodne z regułami logiki. W przypadku gdy istnieje pewna cecha, która jest wywołana istnieniem innej cechy, może pojawić się błąd wnioskowania gdy w nieuprawniony sposób przechodzimy do konkluzji lub gdy argumentujemy na bazie błędnego założenia. Także błąd ten może wynikać z przyjęcia błędnej przesłanki. (Np.: Jeżeli x jest studentem, to x pilnie się uczy). 4) Oceny - jest to błąd w ocenie sytuacji i wiąże się z niechęcią do akceptacji pojawiających się zmian (np. poglądów). Utrudnia on adaptacje do zmieniających się warunków. Do najczęstszych błędów tego rodzaju należą: - Zaangażowanie oparte na własnych przekonaniach, które warunkowane są ich lokalizacją w strukturze społecznej. - Nadmierne przywiązanie do tradycji czyli tzw. tradycjonalizm, który redukuje szanse na adaptacje do zmieniających się warunków. - Bezkrytyczne ufanie autorytetom. Może się również pojawić, gdy ludzie nie mają odwagi przeciwstawić się im.
Aby uniknąć błędnego wnioskowania badacze społeczni używają jasnych kryteriów identyfikacji przyczyn zjawisk społecznych. Prawdopodobieństwo niezasadnego uogólniania redukują badania, bo stosuje się tu metody niesystematycznego doboru. Metody te zmniejszają ryzyko częściowych bądź niedostatecznych obserwacji przez określenie wymogów dotyczących procedur pomiaru i reguł doboru próby badawczej.
BADANIA NAUKOWE I ICH REALIZACJA
Badania społeczne to stosowanie, rozwijanie metod. Wiążą się z ich doskonaleniem i polegają na ogłaszaniu wyników czyli udostępnianiu ich pewnym kategoriom odbiorców Podstawowe założenie w realizacji badań wiąże się z wprowadzeniem pomiaru. Polega on na przełożeniu sensu zjawisk społecznych na język procedur badawczych. Trzeba tu odpowiedzieć na pytanie za pomocą jakich działań mogę dotrzeć do badanego zjawiska. Przy badaniach trzeba dokonać przełożenia pojęcia na desygnaty, i właśnie na tym polega konceptualizacja. Tak więc badanie składa się z kilku etapów:
KROK 1 - Sprawdzenie jaki sens ma pojęcie które badamy. Jest to tzw. konceptualizacja, która polega na zdefiniowaniu pojęcia oraz wykazaniu w jakich relacjach znajduje się ono w stosunku do pojęć pokrewnych.
I tak pewne zjawiska społeczne, a ściślej ich istotę trzeba przełożyć na język procedur badawczych, w tym na język procedury pomiaru. Np. mówiąc o ubóstwie musimy porazić sobie z problemem konceptualizacji, a więc odpowiedzieć sobie na pytanie co oznacza to pojęcie, kiedy ono występuje, a następnie w jaki sposób możemy twierdzić istnienie tych własności, które określają dane pojęcie. Punktem wyjścia w badaniach jest więc stosowanie pojęć, które są wyobrażeniami w naszym umyśle i najczęściej są efektem ludzkiej obserwacji. Nadajemy im pewne nazwy, które są terminami danego języka, a więc odzwierciedleniami pojęć na gruncie języka
Kryteria stosowane do opisu pojęć: a) Podejście obiektywne - odwołuje się do czynników o charakterze obiektywnym. Jest to podejście bezwzględne, które stosuje wyraźne, zobiektywizowane kryteria. Np.: minimum socjalne niezbędne do przeżycia. b) Podejście subiektywne - odwołuje się do czynników o charakterze subiektywnym. Np. gdy zadajemy pytanie czy uznaje pan, że pana dochody są niewystarczające.
Pojęcia stosowane w badaniach naukowych różnią się poziomem abstrakcji. Może on być: niski (gdy pytamy o wiek), wysoki (np. kontrola społeczna), prosty (np. gdy pytamy jakie alkohole pija pan x). W związku z tym że pojęcia są abstrakcyjne muszą podlegać definicją. Utworzenie takiej definicji jest właściwie centralną kwestią konceptualizacji. Definicje muszą: 1) być zlokalizowane w określonym kontekście teoretycznym; 2) odwoływać się do teorii zrealizowanych badań, bo niekiedy badania te owocują określonymi ustaleniami.
Zmienna - specyficzny aspekt pojęcia dzięki któremu możemy wybierać jego konkretne wskaźniki (cecha na podstawie której wnioskujemy o zajściu pewnego zdarzenia). Inaczej jest to dowolna cecha, która analizowana jest przez badacza w procesie empirycznym. Zmienna jest stosowana do opisu zjawisk, które mają wysoki stopień abstrakcyjności. Wymaga to opisu empirycznego
Przykład zmiennych i ich wskaźników:
Pojęcie Zmienne Wskaźniki Upijanie się Częstość nadmiernego spożywania alkoholu Jak często w ciągu 2 tygodni wypijał pan 5 piw? Klasa społeczna Dochód Wykształcenie Wykonywany zawód Prestiż Jaki jest poziom dochodów (zysków)? Jaki jest poziom i typ wykształcenia? Jaki jest wykonywany zawód? Miejsce jakie dana grupa zawodowa zajmuje w systemie klasyfikacyjnym?
KROK 2 - Pomiar - jeden z elementów badań empirycznych, jest nadawaniem zjawiskom bądź cechom wartości liczbowych. Pomiar umożliwi badanie pojęć na których się skupiliśmy, a stosujemy go gdy zdefiniujemy pojęcia, wyodrębnimy zmienne, wyznaczymy wskaźniki. Odpowiada na pytanie jakie narzędzia stosujemy np. dane zastane, dokumenty medyczne, skale, obserwacje, pytania, wywiady środowiskowe itp. Pomiar wiąże się więc z teorią konceptualizacji.
Procedury pomiarowe - procedury, które łączą abstrakcyjne pojęcia z empirycznymi wskaźnikami.
Pomiar zmienne (są silnie powiązane z pomiarem)
Poziom pomiaru typy zmiennych (odpowiadają poziomom pomiaru, a więc różnym procedurom pomiarowym umożliwiającym różną dokładność uzyskiwanych wyników)
Podział poziomów pomiaru:
1) Poziom nominalny - najniższy; od nomen - nazwa; procedura pomiarowa jest tu prosta. Za jego pomocą wyciągamy takie zmienne, które nie są liczbami. Zmienne te mogą się różnić rodzajem ale nie wielkością liczbową. Są to pewne atrybuty. Np.: podział obszaru kraju na województwa. Poziom nominalny powoduje, że można przypisać do jednej kategorii jednostki posiadające tą samą cechę, a do różnych, różne cechy. Jeżeli każdy przypadek zostaje zakwalifikowany tylko do jednej kategorii mamy do czynienia z poziomem wyczerpującym, natomiast gdy każdy przypadek ma tylko jeden atrybut wówczas mówimy o wzajemnym wykluczaniu 2) Poziom porządkowy - ma charakter ilościowy, można w nim wykorzystać cyfry bądź liczby. Możemy stworzyć konkretną skalę, która będzie obrazować natężenie danej cechy Na poziomie porządkowym zachodzą pewne warunki metodologiczne: - Wartości zmiennych muszą być wzajemnie wykluczające (każdemu punktowi odpowiada jeden typ sytuacji) i wyczerpujące (trzeba uwzględnić wszystkie możliwe przypadki) - Musi wystąpić względna częstotliwość podejmowania pewnych działań 3) Poziom interwałowy - mamy tu do czynienia z pewnym malejącym bądź rosnącym ciągiem własności na skali, gdzie punktami wyznaczającymi są wartości liczbowe. Charakterystyczne dla poziomu interwałowego jest to, że na początku skali może pojawić się punkt zerowy, który ma charakter umowny, oraz to, że wartości zmiennych konstruowane są o identyczną jednostkę, a więc znajdują się w tym samym odstępie od siebie. Poziom ten wykorzystywany jest do tworzenia różnego rodzaju indeksów, np. wyników testów. 4) Poziom ilorazowy - jest to najbardziej złożony a zarazem najbardziej precyzyjny poziom pomiaru. Zapewnia nam to co 3 poprzednie skale w tym także możliwość określenia natężenia pewnej cechy. Dodatkowo możemy wyznaczyć absolutny punkt zerowy. Zero oznacza brak cechy, niezależnie od tego czego ona dotyczy.
KROK 3 - Obserwacja
KROK 4 - Odpowiedź jaki poziom pomiaru i jakie metody określania trafności i rzetelności będą odpowiednie, czy i w jakim zakresie zostaną wykorzystane metody jakościowe.
Typy badań:
1) Ze względu na cel badania dzielimy na:
a) Badania o charakterze opisowym - celem jest opis wybranego fragmentu rzeczywistości. Najczęściej wykorzystywane metody: sondażowe, porównawcze czyli ilościowe b) Badania o charakterze poznawczym - polega na gromadzeniu maksymalnie dużej liczby, względnie prostych cząstkowych informacji, które pochodzą od badanych osób. w badaniach tych dążymy do poznania w jaki sposób ludzie odpowiadają na pytania i dlaczego właśnie tak, a nie inaczej. Badania te opierają się na metodach jakościowych. c) Badania o charakterze wyjaśniającym - zmierzają do odpowiedzi na pytanie "Dlaczego dane zjawisko czy cecha pojawia się?", a ich celem jest wyodrębnienie przyczyn warunkujących dany układ społeczny, umożliwiają też określenie skutków, efektów danych zjawisk. Punktem odniesienia są tu czynniki sprawcze. Jest to badanie o charakterze ilościowym i wykorzystuje następujące metody: eksperymentalną, surveyową, sondaż. d) Badania o charakterze ewaluacyjnym - ogniskują się na efektach społecznych wprowadzenia jakiejś strategii czy programu społecznego. Oceniają co należy zrobić, uwzględniają jednocześnie efekty polityki społecznej.
2) Ze względu na wykorzystywane metody badania dzielimy na:
a) Badania ilościowe - opierają się na metodach ilościowych, które służą opisowi zróżnicowania życia społecznego, poprzez kategorie, które mają charakter liczbowy. Mogą to być pewne wartości liczbowe o charakterze bezwzględnym, odwoływać się do wartości procentowych lub opierać się na wartościach pewnych współczynników. Np.: survey, eksperyment b) Badania jakościowe - ich celem jest szeroko pojęty opis życia społecznego. Badacz stara się dotrzeć do sposobów poznawania świata przez innych ludzi. Np.: obserwacja uczestnicząca, wywiady pogłębione, zogniskowane, grupowe (focus). c) Badania triangulacyjne - odnoszą się do triangulacji a więc jednoczesnego wykorzystywania zróżnicowanych metod. Dzięki tej metodzie uzyskujemy bardziej pełny, precyzyjny obraz danego zjawiska.
HIPOTEZY Hipoteza - jest implikacją, a więc zawiera 2 elementy: poprzednik i następnik. Na początku tworzenia hipotezy wprowadza się rejestr zmiennych. Charakter tego rejestru będzie wyznaczać rodzaj hipotezy i działania. Hipotezy formułujemy, aby uzyskać kompletną wiedzę o zjawiskach. Najbardziej ogólnym rodzajem wiedzy jest ta, w której hipotezy mówią nam o zależności między zjawiskami. Formułujemy je również aby ustalić hierarchię uwarunkowań
Poprzednik opisuje prawdopodobną przyczynę przyjęcia przez zjawisko występujące w następniku zaobserwowanych własności.
Charakterystyka poprzednika hipotezy:
- Na poprzednik hipotezy przyjmujemy takie zjawiska, które są dostępne obserwacji badacza, a więc są uchwytne empirycznie. Są ściśle obserwowalne. - Poprzednik hipotezy jest zjawiskiem, którego udział w określeniu wartości zjawiska obserwowalnego (tego, które jest w następniku) nie jest ściśle określony za pomocą badań. - Związek między przyczyną a następstwem badanych zjawisk musi mieć charakter stały. - W poprzedniku hipotezy powinna zostać uwzględniona najbardziej istotna cecha ze względu na siłę wpływu, a więc ta, która oddziałuje najsilniej.
Własności hipotez:
- Stanowią konsekwencje podjęcia określonego problemu badawczego. H1 Problem badawczy Hg H2 H3 - Oczekuje się od niej ażeby stanowiła pewną konsekwencje naszej niewiedzy w danym zakresie (są nakierowane na to, czego jeszcze nie wiemy). - Od zbioru hipotez oczekuje się też aby opisywały wszystkie uznane za zasadnicze zależności między zmiennymi. Musza prezentować one kierunek tych zależności. - Musi określać prawidłowości, które mają maksymalnie szeroki zakres, tzn. musi opisywać wszystkie zjawiska należące do tej samej kategorii - Powinna odwoływać się do takiego elementu, który jest determinujący, którego wpływ jest największy. - Musi zakładać, odkrywać wnioski o charakterze przyczynowym. (badane zjawisko w określonym czasie i miejscu ma określony ciąg uwarunkowań, a zbiór zjawisk, które nie wyznaczają jego wartości jest praktycznie nieskończony. - Nie powinna być budowana jako zdanie ogólne w postaci: istnieje związek między X a Y, bo nie wiemy wtedy co jest poprzednikiem a co następnikiem. Oraz jako zdanie przeczące. Np. błędną hipotezą jest stwierdzenie, że palenie papierosów nie wpływa na chorobę nowotworową. - Hipotezą nie jest zdanie, które opisuje relacje, których prawdziwość ustalamy uwzględniając jedynie sens zawartych w nim pojęć. - Hipoteza powinna być zdaniem ogólnym opisującym w poprzedniku również zjawiska nierozpoznawalne przez badacza. - Stwierdza występowanie pewnej zależności między zjawiskami. - Jeśli ma charakter opisowy nie może mieć charakteru: oceniającego, postulatywnego, pytającego. - Powinna zawierać, wykorzystywać, bądź odwoływać się do terminów obserwacyjnych (będących efektem użycia obserwacji), a jeśli w obrębie hipotezy, a szczególnie poprzednika znajdują się terminy teoretyczne to należy zdefiniować je za pomocą terminów obserwacyjnych.
Podział hipotez:
1 Heurystyczne 2 Robocze - punktem wyjścia jest utworzenie listy interesujących badacza własności zachodzących między obiektami. Hipotezy tworzymy zawsze z przekonaniem, że istnieją jakieś ogólne prawidłowości rządzące tym, co badamy. Tworząc te hipotezy wykorzystujemy wiedzę dotyczącą natury badanych zjawisk. 3 Proste - tworzymy je w oparciu o bezpośredni typ obserwacji. Inaczej mówiąc stanowią one uogólnienie prostych obserwacji. 4 Złożone - zakładają istnienie powiązań między własnościami (zdarzeniami). Powiązania te mogą mieć złożony charakter i są to tzw. łańcuchy przyczynowo skutkowe. 5 Zerowe - konstrukty, które zakładają jednakowość, równość bądź niezależność. np.: wyniki w nauce studentów 1 i 4 roku socjologii są równe. 6 Konstruktywne - głoszą odmienność, różność. Zakładają zależność i są uzasadniane, a więc nie używamy ich do weryfikacji hipotezy, która polega na zbadaniu możliwości obalenia hipotezy 0. Np.: wyniki w nauce studentów 4 roku są wyższe niż 1 roku.
Poziom istotności - prawdopodobieństwo iż badacz może popełnić błąd pierwszego rodzaju czyli tzw. błąd rozbieżności. Prawdziwość hipotezy, a przekonanie badacza o jej prawdziwości to nie to samo. Badacz może uznać za prawdziwą hipotezę, która jest fałszywa i wówczas mamy do czynienia z błędem drugiego rodzaju.
Problem badawczy dotyczy dwóch głównych kategorii:
1. Problemy odnoszą się w sposób bezpośredni do własności danych przedmiotów i wtedy do ich konstruowania pomocne jest stosowanie pytań rozstrzygnięcia. Hipotezy wywodzą się więc z odpowiedzi na te pytania. 2. Problemy dotyczą relacji łączących zmienne. Opierają się na pytaniach dopełnienia.
Problem badawczy może być rozstrzygalny empirycznie i wtedy można mówić o wartości praktycznej i teoretycznej, bądź też nie. Wartość praktyczna problemów badawczych mówi nam po co ktoś badanie realizuje i co z tego wyniknie. 100% wartość praktyczna występuje w badaniach marketingowych, nie ma tu natomiast wartości poznawczych. WSKAŹNIKI Wskaźnik - cecha W jest wskaźnikiem posiadania cechy Z przez przedmiot P jeżeli na podstawie tego iż przedmiot ten posiada cechę W, możemy orzec że posiada on cechę Z, lub też, że cecha W pociąga za sobą określoną lub też wyższą od przeciętnej szansę posiadania cechy Z przez nasz przedmiot. Wskaźnik jest cechą, która jest obserwowalna, daje się w jakiś sposób stwierdzić, natomiast cecha, czy przedmiot wskazywany (indicatum) nie jest obserwowalny, bądź wskazanie go jest trudne.
Wskaźniki stosujemy gdy: - Przeprowadzamy badanie empiryczne , a więc innymi słowy gdy proces badawczy ma charakter empiryczny. - Postępowanie badawcze nawiązuje do pozytywizmu, a więc gdy ma charakter ilościowy. - W pewnych rodzajach badań, np. gdy mamy do czynienia z pewną analizą wypowiedzi nie stosujemy ich. - Gdy dotarcie do interesujących badacza zjawisk jest trudne bądź niemożliwe.
Pewne zjawisko bądź cecha może być wykorzystane jako wskaźnik, gdy między owym zjawiskiem czy cechą, a indicatum występuje określony związek, który może przybierać różne postacie. Tadeusz Pawłowski mówi wręcz o zdaniu wprowadzającym wskaźnik. Jest to takie zdanie które stwierdza zachodzenie określonego związku między wskaźnikiem a indicatum.
Rodzaje związków łączących wskaźnik z indicatum: ˘ Naturalny - zdanie wprowadzające wskaźnik jest twierdzeniem empirycznym, a ponieważ dotyczy wskaźników rzeczowych jest zdaniem w sensie logicznym więc może być prawdziwe bądź fałszywe. ˘ Umowny - zdanie wprowadzające wskaźnik jest jedynie postulatem znaczeniowym. Dotyczy wskaźników definicyjnych, a więc zdań nie mających sensu logicznego. ˘ Najlepiej gdy związek ten ma charakter bezwyjątkowy, to jest taki, który dotyczy każdego obiektu czy cechy, która mieści się w określonym zbiorze. Dotyczy to wskaźników definicyjnych. ˘ Związek może też przyjmować postać statystycznej regularności w przypadku wskaźników innych niż definicyjne.
Powiązania między zjawiskiem czy cechą a indicatum różnią się ze względu na swoją strukturę logiczną, oraz ze względu na to jaki charakter ma związek między wskaźnikiem a indicatum. Różnicą tym odpowiadają
3 podstawowe rodzaje zdań wprowadzających wskaźniki: 1. Zdanie o charakterze implikacji (dla każdego x, jeżeli x posiada własność A, to posiada również własność B). Zdanie to orzeka zależność w jednym kierunku. 2. Zdanie o charakterze równoważności (dla każdego x jeśli zachodzi A(x), to zachodzi B(x) i jednocześnie jeśli nie zachodzi A(x), to nie zachodzi B(x)) Zdanie o charakterze implikacji i równoważności pozwala nam orzekać z pewnością. 3. Zdanie o charakterze zależności probabilistycznej (dla każdego x jeśli x ma własność A, to fakt, że x ma własność W pociąga za sobą to, że ma również własność C)
Tworząc pewne wskaźniki musimy odwoływać się do założeń idealizujących. Idealizacja występuje gdy zakładamy, że osoba przez nas badana potrafi adekwatnie opisać rzeczywistość. Założeniem idealizującym może być też założenie, że osoba udzielająca nam odpowiedzi na jakieś pytanie mówi prawdę. Aby ominąć trudności w tworzeniu wskaźników można: A. Wprowadzić dodatkowe warunki do sformułowania wskaźnika w taki sposób, aby nie było konieczne dołączanie do wskaźnika zmiennych nieobserwowalnych. B. Zaniechać wprowadzania owych dodatkowych warunków i traktować zdania jako pełne sformułowanie wskaźnika. Rodzaje wskaźników
1) Empiryczne - związek łączący wskaźnik z indicatum ma charakter empiryczny, lub inaczej wyraża się w postaci tezy mającej charakter empiryczny, tzn. że na wskaźniki przyjmuje się zjawiska dostępne empirycznej kontroli. Wykorzystywane są powszechnie na co pozwala łatwość ich obserwacji. Jaka jest wiedza osób wskazuje średnia ocen. 2) Definicyjne - tworzymy je przy wykorzystaniu odpowiedniej definicji, wówczas wskaźnikiem jest definiens wskaźnika który obserwujemy. Np. wskaźnikiem pozycji społecznej jest własność określona za pomocą liczby wyborów jakie jednostka wskazała w teście socjometrycznym. 3) Inferencyjne - są najbardziej złożone więc trudno jest dokonać ich analizy czy też posługiwać się nimi. Sam wskaźnik nie wchodzi w zakres definicji danego zjawiska, które musiało zostać wcześniej w jakiś sposób określone. Ponadto indicatum nie jest obserwowalne, a o jego występowaniu wnioskujemy jedynie z tego, że wystąpił wskaźnik W. Indicatum stanowi pewną zmienną, która jest ukryta. A wskaźniki są obserwowalne bo występują pewne zachowania. Np. własności psychiczne jednostek. 4) Mieszane: a) Empiryczno - definicyjne - z jednej strony ma charakter empiryczny z drugiej definicyjny. Termin będący wskaźnikiem zmiennej jest zewnętrznym wskaźnikiem empirycznym gdyż wskaźnik ten nie wchodzi w skład indicatum, ale jednocześnie wobec samej tej zmiennej jest wewnętrznym wskaźnikiem definicyjnym. Wskaźnik ten może pełnić funkcję definicji pełnych jak i cząstkowych. b) Definicyjno - inferencyjne - gdy wskaźnik W z którego wystąpienia inferujemy zajście jakiegoś zjawiska wskaźnikowego Z wchodzi do definicji tego zjawiska Przy posługiwaniu się wskaźnikami empiryczno - definicyjnymi i definicyjno - inferencyjnymi musimy stosować perspektywę rozumiejącą. c) Empiryczno - inferencyjne - takie, które tworzymy wobec zmiennych, które są powiązane korelacyjnie z innymi zmiennymi. Jednocześnie na ich podstawie można wnioskować o wielu pozostałych zjawiskach. Np. wysoki wynik na skali religijności pozwala nam wnioskować że dana jednostka spełnia wszystkie praktyki religijne ( wskaźnik empiryczny), a gdy wynik na skali odzwierciedla głębokość wiary (wskaźnik inferencyjny) d) Empiryczno - inferencyjno - definicyjne - wskaźniki, które stosujemy w odniesieniu do pewnych zachowań wiążemy z pewnymi tendencjami, które da się dostrzec dzięki określonym badaniom. Wówczas wskaźnik ma charakter definicyjny. Połączone pozwalają nam wnioskować o stanach, które stanowią konsekwencję dwóch poprzednich elementów.
|