ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE

DATY PANOWANIA:

Kazimierz Jagiellończyk ( 1447- 1492 )

Jan Olbracht ( 1492- 1501 )

Aleksander Jagiellończyk ( 1501- 1506 )

Zygmunt I Stary ( 1507- 1548 )

Zygmunt II August ( 1548- 1572 )

Henryk Walezy ( 1574 )

1. Kształtowanie się podstaw ustrojowych demokracji szlacheckiej. Pozycja króla.

Rzeczpospolita szlachecka stanowiła odmianę monarchii stanowej charakteryzującą się tym, że obok monarchy w sprawowaniu władzy państwowej uczestniczył wyłącznie stan szlachecki, który podporządkował sobie inne stany, względnie w wypadku duchowieństwa zmonopolizował- z niewielkimi odstępstwami, dostęp do wyższych godności kościelnych. Ewolucja ustroju I Rzeczpospolitej doprowadziła- w przeciwieństwie do państw Europy Zachodniej- gdzie wykształcił się model monarchii absolutnej- do utrwalenia się silnej pozycji szlachty i Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Dlaczego tak się stało? Wymienić należy tu kilka czynników:

a) zamiast wzmocnienia władzy monarszej następowała jej stopniowa erozja, zabrakło bowiem sił społecznych, na których mógł on się oprzeć. Przede wszystkim w I RP nie wykształciła się warstwa silnego, zjednoczonego mieszczaństwa.

b) brak zagrożenia z zewnątrz ( po wojnie 13- letniej 1454- 1466 ), które zmusiłoby szlachtę o troszczenia się o utrzymanie stałej armii i przekazywania królowi pełnomocnictw w związku z obroną kraju.

c) monarcha dla szlachty był przede wszystkim konkurentem, który poprzez nakładanie podatków pozbawiał ją części dochodów płynących z eksploatacji chłopów.

Okres 1454- 1606 nazywamy w dziejach I RP demokracją szlachecką. Charakteryzowała się ona w II poł. XV w. i I poł. XVI w. wzrostem aktywności politycznej szlachty, która dążyła do poszerzenia współudziału we władzy przede wszystkim kosztem magnaterii, najpierw w sojuszu z Kazimierzem Jagiellończykiem, potem przeciw sprzymierzonym z magnatami monarchom. Szlachta dążyła do umocnienia własnej pozycji społeczno- politycznej. Zmierzała do eliminacji mieszczaństwa oraz do umocnienia poddaństwa chłopów. W sferze instytucjonalnej znalazło to wyraz we wzroście roli sejmików ziemskich, posłowie na nie delegowani utworzyli odrębną izbę poselską. W 1505 roku konstytucja Nihil novi ( „Nic nowego” ) usankcjonowała równouprawnioną w stosunku do możnowładczych senatorów rolę sejmików ziemskich. Odtąd zgoda posłów ziemskich była konieczna dla ustanowienia każdego nowego prawa.

Jak kształtowała się na tle demokracji szlacheckiej pozycja monarchy? Król uważany był w I RP za dzierżyciela władzy najwyższej. W I poł. XV w. zakres władzy królewskiej wzrastał. Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbracht stosowali system rządów osobistych, symbolicznym tego wyrazem była upowszechniona od pocz. XVI w. korona zamknięta z małym jabłkiem i krzyżykiem u góry, sporządzana na wzór korony cesarskiej, demonstrująca zasadę rex est imperator in regno suo. W pocz. XVI Zygmunt I Stary, opierając się na magnatach, zdołał zahamować ruch szlachecki, który dzięki Nihil novi uzyskał współudział we władzy dla swoich reprezentantów. Król dysponował bowiem szerokim zakresem władzy wykonawczej ( decyzje w dziedzinie polityki zagranicznej i wewnętrznej, dowództwo nad armią, mianowanie urzędników i biskupów ) oraz wpływem na ustawodawstwo. Do króla należała decyzja o zwołaniu sejmu, jeśli nie chciał i nie przymuszały go okoliczności ( brak pieniędzy i konieczność uchwalenia podatków ) mógł sejmu nie zwoływać. Postanowienia podjęte w toku obrad sejmu nie mogły stać się prawem bez uczestnictwa i zgody królewskiej. Poparcie dla swej polityki zdobywali Jagiellonowie przez rozdawnictwo urzędów i dóbr królewskich. Siła elity senatorsko- możnowładczej ukształtowanej u schyłku XV w. opierała się- obok własnych majątków- na darowiznach królewskich oraz na łączeniu najwyższych urzędów w rękach osób otaczających króla.

2. Próba wzmocnienia pozycji szlachty. Ruch egzekucyjny.

Pomimo sojuszu króla z magnaterią i ograniczania roli drugiej izby do uchwalania podatków, szlachta stopniowa uzyskiwała coraz większe możliwości działania. Posłowie mieli poparcie swoich wyborców zbierających się na sejmikach, którzy w instrukcjach sejmikowych formułowali postulaty reform. Okazją do ich zaprezentowania ich były zjazdy pospolitego ruszenia. Np. w wyniku wojny z Zakonem Krzyżackim ( 1519 ) Zygmunt Stary zgodził się na wprowadzenie minimalnego wymiaru pańszczyzny, natomiast szlachta zwołana pod Lwów w 1537 otwarcie wystąpiła przeciw królowi ( rokosz ), żądając przestrzegania jej praw i przywilejów. Rokosz zakończył się gwarancjami, ale niewiele z nich wynikło.

Od lat 30- tych XVI. szerząca się w I RP reformacja ( patrz: rozdz. 3 ) wysunęła na czoło ruchu szlacheckiego przedstawicieli nowych wyznań, najbardziej znani wśród nich to: Hieronim Ossoliński- kalwin z Małopolski, Mikołaj Sienicki- arianin z Rusi, Rafał Leszczyński z Rusi- zwolennik braci czeskich, wybierani przez szlachtę jako posłowie na kolejne sejmy. Stali się oni przywódcami stronnictwa egzekucyjnego, które sformułowało program stosowania istniejących norm prawnych, dotychczas zaniedbywanych lub lekceważonych- egzekucję praw i dóbr.

Aby zrozumieć dokładnie istotę ruchu egzekucyjnego, należy cofnąć się do końca XV w. Podstawowym problemem przyciągającym uwagę izby poselskiej były domeny królewskie. Szlachta uważała dobra domeny za dobra państwowe, z których król powinien pokrywać wydatki swego dworu i ogólnopaństwowe ( np. wojsko ). Tymczasem zasób dóbr królewskich był ciągle umniejszany przez rozdawnictwo i zastawy. Słaby rozwój gospodarki pieniężnej i brak kredytów w państwie zmuszały Jagiellonów do oddawania dóbr ziemskich w zastaw za pożyczki udzielane im przez możnowładców i nielicznych mieszczańskich bankierów. Rozdawnictwo stało się sposobem króla na sojusz z magnaterią i wzmocnienie swojej pozycji. Kontrola sejmu nad rozdawnictwem miała zapobiec przechodzeniu dóbr w ręce magnackie. Na sejmie w Piotrkowie w 1504 posłowie doprowadzili do ustawy zakazującej zbywania domeny, nadawania i zastawiania dóbr koronnych bez zgody sejmu. Chociaż Aleksander Jagiellończyk zobowiązał się do przestrzegania konstytucji, ani on, ani jego następcy- Zygmunt Stary i Zygmunt August, nie zaprzestali rozdawnictwa, wygodnego elementu polityki wewnętrznej.

Postulaty ruchu egzekucyjnego:

1) egzekucja dóbr- odebrania bezprawnie nadanych królewszczyzn, wykonanie prawa z 1504 r.,

2) egzekucja praw- wykonanie pozostałych praw uchwalonych wcześniej,

3) przestrzeganie zasady praworządności ( suwerenność prawa, zwierzchnictwo prawa stanowionego przez szlachtę nad królem) - ujednolicenie i kodyfikacja prawa, ustanowienie sądownictwa dla szlachty,

4) sprawiedliwe rozłożenie podatków na wszystkie prowincje,

5) zacieśnienie unii z Litwą ( niejednolity charakter państwa utrudniał realizację poprzedniego postulatu ), szlachta widziała sojusznika w rycerstwie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dążyło ono bowiem do uzyskania tych samych uprawnień, którymi cieszył się stan szlachecki w Koronie. Przeciwko unii realnej opowiadali się magnaci litewscy, którzy bali się utraty swojej pozycji, dającej im możliwość decydowania o sprawach Litwy. Po za tym obawiano się, iż połączenie obu państw osobą wspólnego władcy okaże się niewystarczające aby utrzymać jedność. W 1515 r. Zygmunt Stary zawarł bowiem unię wiedeńską z Habsburgami, która oddawała im tron jagielloński w wypadku jego opróżnienia.

6) upodobnienie ustroju państw jagiellońskich w dziedzinie skarbowości, wojska, sądownictwa,

7) stworzenie wojska kwarcianego ( z 1/5 dochodów z królewszczyzn ),

8) tolerancja religijna,

9) rozdzielenie skarbu królewskiego i państwowego,

10) incompatibilia- zakaz łączenia stanowisk urzędniczych,

11) klauzula salwatoryjna ( ograniczenie działania ustawy przez przepisy ),

12) wolna elekcja króla przez stan szlachecki

3. Kościół. Wyznania. Reformacja. Pozycja kościoła a ruch egzekucyjny.

Od XIV w. Królestwo Polskie było państwem wielonarodowym i wielowyznaniowym. Wraz z przyłączeniem Rusi Halickiej weszli bowiem w jego skład prawosławni, przynależący do cywilizacyjnego kręgu bizantyńsko- słowiańskiego. Obok nich pojawiły się grupy wyznawców innych religii obrządków ( Ormianie ) czy religii ( żydowskiej, muzułmańskiej ). W następnych 200 latach pod rządami Jagiellonów egzystowały dwie organizacje Kościołów chrześcijańskich: zachodniego ( katolickiego ) i wschodniego ( prawosławnego ). W XVI w. wszystkie niemal odłamy znalazły w polsko- litewskiej Rzeczpospolitej swoich wyznawców i zwolenników. Skomplikowało to jeszcze bardziej mozaikę stosunków wyznaniowych. Współżycie wielu różnych wyznań w obrębie jednego organizmu politycznego stanowiło u schyłku XVI w. jeden z ważniejszych czynników odróżniających RP od większości krajów europejskich.

Najsilniejszą pozycję miał Kościół rzymskokatolicki. Najwyższe stanowisko w jego hierarchii w RP zajmował arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski. Wśród biskupów na pierwsze miejsce wysuwał się biskup krakowski z tytułem księcia siewierskiego. Biskupi zajmowali bardzo wysoką pozycję społeczną. Byli dzierżycielami rozległych dóbr ziemskich, a więc magnatami duchownymi. Wszyscy wchodzili do rady królewskiej, a potem do senatu. Od czasów Kazimierza Jagiellończyka król decydował o powoływaniu biskupów. Wyższe i lepiej uposażone godności kościelne, do kanoników kapitularnych i kolegiackich włącznie, zarezerwowane były dla szlachty. Mieszczanie mieli dostęp jedynie do pięciu miejsc w kapitule, zastrzeżonych dla osób z tytułami naukowymi. Od 1538 również stanowiska opatów klasztornych były zastrzeżone dla szlachty.

Dla szlachty Kościół rzymskokatolicki stał się jednym z głównych rywali w drodze ku realizacji demokracji szlacheckiej. Ruch egzekucyjny objął więc kolejne postulaty:

1) zakaz palenia ksiąg heretyckich,

2) zakaz wyjazdów młodzieży za granicę do szkół wyznaniowych,

3) likwidacja dziesięciny

4) objęcie księży obowiązkiem służby wojskowej

5) narzucenie podatku duchowieństwu

6) likwidacja jurysdykcji kościelnej nad osobami świeckimi. Obejmowała ona causae spirituales i causae spiritualibus annexae, natomiast egzekucja tych wyroków należała do starostów. Ostatecznie, zaprzestano tego w 1563/665, kiedy wyrokom sądów duchownych odjęto tzw. ramię świeckie. Duchowieństwo zachowało jednak liczne przywileje, m.in. privilegium fori, wyłączające je spod jurysdykcji świeckiej z wyjątkiem spraw o dobra ziemskie.

7) ograniczenie posiadania przez Kościół szpitali, szkół i opieki nad ubogimi, ( np. Akademia Krakowska będąca w rękach kościelnych przeżywała okres upadku ),

8) zmniejszenie roli łaciny używanej w Kościele, oznaczała ona sądownictwo w jęz. łacińskim, stosowanie prawa rzymskiego, kojarzącego się z potężnym cesarzem uosabiającym władzę królewską. Szlachta bała się implikacji prawa i łamania konstytucji Nihil novi. Po za tym możliwość druku w języku narodowym zwiększyłaby zyski drukarzy- nowo powstałej grupy zawodowej powstałej po wynalezieniu druku przez Gutenberga. Prawdopodobnie Mikołaj Rej pisząc, iż Polacy nie gęsi i swój język mają miał również cele polityczne ( chociaż pierwszego tłumaczenia na jęz. polski dokonał w 1513 Biernat z Lublina, jeszcze wcześniej wydano Biblię Zofii w jęz. polskim, ale w jednym egzemplarzu- dla Zofii, żony Władysława Jagiełły ).Gdy nastała reformacja, chłopa należało przekonać do nowej religii, ale oczywiście nie w łacinie, tylko w jęz. polskim.

9) swoboda uprawiania wróżbiarstwa ( był to czas wielkich jasnowidzów: Nostradamus, Paracelsus ),- było ono zwalczane przez Kościół jako konkurencja.

10) utworzenie Kościoła narodowego, zachowując dotychczasowe obrzędy i hierarchię postulowano- na wzór Kościoła anglikańskiego- zerwanie z Rzymem, uznanie króla za głowę Kościoła, a narodowego soboru za najwyższą władzę Kościoła polskiego. Wiązano to ze zniesieniem zakonów i celibatu księży oraz wprowadzeniem do nabożeństw w miejsce łaciny jęz. polskiego. Idea ta cieszyła się dużą popularnością wśród szlachty. Projekt zwołania soboru narodowego, który miałby prowadzić- na bazie Kościoła narodowego- do jedności religijnej, sformułowano na sejmie 1555. Zgodę wyrazili król i biskupi, aprobaty odmówił papież. W konsekwencji do realizacji projektu Kościoła narodowego nie doszło, a dalsze przemiany uczyniły go zgoła bezprzedmiotowym.

Nic więc dziwnego, iż podłoże do rozwoju reformacji było w I RP znakomite.

Luteranizm stał się popularny wśród pospólstwa miast pruskich. Wystąpiło ono przeciw rządów starych rodów patrycjuszowskich. W wyniku zaburzeń i walk ( największe w Gdańsku 1525 ) wyłoniły się nowe władze, które reprezentowały interesy pospólstwa. W Gdańsku, Torunie, Elblągu i innych miastach Wielkopolski i Prus Królewskich luteranizm zdobył pozycję wyznania dominującego. Rządy miejskie przejęły katolickie instytucje: kościół parafialny, klasztory i ich majątek, bractwa, szpitale, klasztory, szkoły. Oznaczało to zerwanie związków z ogólnopaństwową organizacją Kościoła katolickiego. W innej sytuacji społecznej kształtowały się gminy luterańskie takich miast jak Kraków, Poznań, Wilno, Lwów, gdzie nie skupiły one większości mieszczan. Próby zahamowania reformacji podejmowane były przez biskupów, którzy pozywali przed sądy głosicieli nowych poglądów, a także przez króla. W latach 1520- 1540 Zygmunt Stary wydał szereg edyktów antyreformacyjnych. Zakazywały one propagowania nauki reformatorów niemieckich, podróży do krajów ogarniętych reformacją, posyłania młodzieży na luterańskie uniwersytety. Edykty nie były przestrzegane, ponieważ miasta pruskie regulowały stosunki religijne na podstawie przywilejów przyznanych im u progu wojny 13- letniej. Natomiast szlachta uważała rozporządzenia króla za sprzeczne z wolnościami swego stanu. Po za tym Kościoł katolicki prezentował pogląd wyjątkowo pragmatyczny: nie ważne jakiego wyznania jesteś, bylebyś dziesięciny płacił. Natomiast na politykę antyreformacyjną Zygmunta Starego, wpłynął fakt, iż po zawarciu pokoju wieczystego w 1533 z muzułmańskim Imperium Osmańskim I RP uważana była za „zbyt mało katolicką”.

Po śmierci Zygmunta Starego nasiliły się ruchy reformacyjne. Do Polski przybyła wygnana z Czech grupa braci czeskich, spadkobierców umiarkowanego husytyzmu. Szykanowani w miastach królewskich, osiedlili się w dobrach kilku rodów wielkopolskich, głównie w Lesznie. Żyli we wspólnotach utrzymujących się z pracy fizycznej,

Wśród szlachty polskiej zaczął upowszechniać się w latach 40- tych XVI w. kalwinizm. Szlachta akceptowała nie tyle surową doktrynę religijną, ile prawne i społeczne zasady organizacji gmin. W miejsce usuniętych księży katolickich wprowadzono duchownych wyznania reformowanego zwanych ministrami. Ziemię i dochody dawnej parafii szlachta zagarnęła dla siebie. Samodzielność gmin kalwińskich, niezależność od władzy państwowej i kościelnej, taniość ich organizacji- czynniki te czyniły tę ideę reformacji atrakcyjną dla szlachty i magnatów. W latach 1562- 65 wspólnota kalwińska rozpadła się na dwa różne wyznania- zbór większy- kaliwński, zbór mniejszy- ariański. Arianie ( bracia polscy ) odrzucali dogmat o Trójcy Św., zaprzeczali boskości Chrystusa, łączyli to z radykalizmem społecznym ( zakaz udziału w wojnie, zakaz piastowania urzędów, posiadania poddanych ). Skazywali się w ten sposób zarówno na potępienie ze strony Kościoła katolickiego, jak i wyznań reformowanych.

4. Bilans ruchu egzekucyjnego.

1) uchwalono na sejmie w Piotrkowie ( 1562 ) konstytucje dotyczące egzekucji dóbr, nakazujące kontrolę legalności dzierżenia królewszczyzn i zwrot nieprawnie trzymanych, w celu właściwego oszacowania dochodów z domeny i zapewnienia ich wpływu do skarbu państwa zarządzono lustrację,

2) czwarta część dochodów z lustracji miała być przeznaczono na wojsko kwarciane, chroniące granic Królestwa,

3) rozciągnięcie kontroli Sejmu nad działalnością podskarbiego koronnego i wykorzystywaniem dochodów z dóbr królewskich. Dobra ziemskie monarchy ( domena ) przekształciły się w dobra państwowe i zostały oddzielone od własności prywatnej władców. ( 1563- 69 )

4) nałożenie na kler katolicki obowiązku płacenia podatków nadzwyczajnych w formie potrącania z dziesięcin,

5) zakaz przesyłania do Rzymu świętoprza i annat,

6) zniesienie wykonywania wyroków sądów kościelnych przez starostów,

7) zawiązanie unii realnej z Litwą ( 1569 ),

8) ujednolicenie miar i wag, usprawnieni działalności gospodarczej i finansowej,

W zasadzie udało się zrealizować te postulaty ruchu egzekucyjnego, które popierał król. Nie wszystkie też reformy zostały utrwalone. Następcy Zygmunta Augusta zmuszenie byli do dalszego zastawiania dóbr. Nie zdołano przygotować zawczasu elekcji królewskiej, zreformować sądownictwa.

5. Bezkrólewie

W roku 1572 zmarł bezpotomnie Zygmunt August. Do jego śmierci korona utrzymywała się w rękach Jagiellonów, mimo elekcji. W świadomości szlachty uchodzili oni za „panów przyrodzonych”, czemu sprzyjał fakt, że dynastia posiadała prawo dziedziczne na Litwie. Kiedy jednak w 1530- z inspiracji Zygmunta Starego i Bony- Zygmunt August został jako 10- letni chłopiec obrany królem i koronowany za życia ojca, ten krok w kierunku monarchii dziedzicznej spotkał się z opozycją szlachty. Sejm zawarował, że nie wolno za życia króla obierać jego następcy. Zygmunt August, umierając, pozostawił nieuregulowaną kwestię zasad elekcji.

Należało więc pilnie rozstrzygnąć, po pierwsze zasady elekcji, po drugie, kto będzie sprawował władzę podczas bezkrólewia ( interregnum ). Uznawano bowiem, iż wraz ze śmiercią króla wyrokujące w jego imieniu sądy zaprzestały działalności, co odnosiło się też do sejmików i sejmu. Ustalono, iż władzę sprawować będzie interrex- Będzie miał on jednak kompetencje dużo mniejsze niż król. Do jego zadań należeć miała polityka zagraniczna, administracja i uregulowania zasad elekcji. Po za nimi znajdowały się natomiast sądownictwo i ustawodawstwo. Pozostawały one w rękach „konfederacji kapturowej szlachty”- nazwa wzięła się stąd, iż część przedstawicieli tego stanu zakładała kaptury na znak żałoby. Zgodnie z panującą doktryną konfederacja ta „całą w sobie całej Rzeczpospolitej zawierała reprezentację”.

W czasie bezkrólewia wyróżniamy trzy rodzaje sejmów:

a) sejm konwokacyjny ( zasady elekcji, jej miejsce, czas ),

b) sejm elekcyjny ( wybór króla ),

c) sejm koronacyjny ( uroczysta koronacja króla ),

W styczniu 1573 zebrał się w Warszawie sejm konwokacyjny. Jego zadaniem było, jak już wspomniano określenie zasad elekcji. Zgodnie ze stanowiskiem zarówno dysydentów, jak i katolików, przesądzono wybór króla bezpośrednio przez szlachtę. Oznaczało to przyjęcie zasady elekcji viritim, a odrzucenie wyboru króla przez sejm walny. Elekcja viritim była teoretycznie najbardziej demokratyczną formą wyboru króla. W praktyce zasada ta umożliwiała magnatom uzyskanie wpływu na wybór odpowiadającego im kandydata do tronu przez przekupienie szlachty. Rozgorzał spór o to, czy prymas Jakub Uchański, czy marszałek wielki Maciej Firlej- protestant, staną na czele państwa jako interrex. Ostatecznie funkcję tę powierzono Uchańskiemu. Ustalono, iż elekcja odbędzie się na prawym brzegu Wisły, w Kamieniu pod Warszawą, co szczególnie ułatwiało udział w niej szlachcie mazowieckiej.

6. Konfederacja warszawska.

Sytuacja prawna wyznawców reformacji, zwanych dysydentami lub różnowiercami, nie była prawnie uregulowana, pomimo faktycznej tolerancji wyznaniowej. Represje stosowano głównie przeciwko żywiołom antyfedualnym, które walkę o obalenie panujących stosunków prowadziły pod sztandarem reformacji. Ich obiektem byli także radykalni bracia polscy. Przeciw nim z inicjatywy nuncjusza papieskiego wydał Zygmunt August w 1564 edykt w Parczewie. Kiedy w 1570 kalwini i luteranie łącznie z braćmi czeskimi zwołali wspólny zjazd i opracowali ugodę sandomierską, nie włączyli do niej arian. Ugoda ta doprowadziła do proklamowania zasady tolerancji religijnej ( pax inter dissidentes in religione ), co było realizacją kolejnego postulatu ruchu egzekucyjnego oraz do ustalenia stanowiska prawnego wyznań niekatolickich.

Jednak w czasie bezkrólewia innowiercy poczuli się zagrożeni. Prymasem został arcybiskup, pokonując protestanta. Był to okres znacznych powodzeń kontrreformacji. W 1564 Zygmunt August przyjął i oficjalnie zaakceptował reformę trydencką, wręczoną mu przez nuncjuszy papieskich, których celem było zapobieżenie powstaniu Kościoła narodowego, staranie o współdziałanie króla polskiego z papiestwem oraz mobilizowanie biskupów i kleru do przeprowadzenia wewnętrznej naprawy w Kościele.

Stąd też na sejmie konwokacyjnym 28.01.1573 podpisano akt konfederacji warszawskiej. Deklarował on zasadę pokoju religijnego między różniącymi się w wierze. Godne podkreślenia jest to, iż akt ten podpisano w rok po „nocy św. Bartłomieja”- rzezi hugenotów we Francji. Miało to świadczyć o ówczesnej atmosferze w Polsce, chroniącej „klejnot swobodnego sumienia”. Konfederacja warszawska deklarując zasadę tolerancji religijnej, odnosiła się do wszystkich wyznań ( jest kwestią sporną, czy objęła braci polskich , których wyłączoną z umowy sandomierskiej, wydaje się jednak, że tak- interreligiones ). Wolność religijna dotyczyła tylko szlachty. Tekst konfederacji zastrzegał, że różnice wyznaniowe nie mają podważać poddaństwa, jak to wynika jasno z jej tekstu. W ustroju RP uprawnienia, które w Rzeszy Niemieckiej przysługiwały książętom w myśl zasady cuius regio eius religio ( pokój augsburski -1555 ), stanowiły prawo każdego właściciela dóbr. W praktyce obok szlachty wolność religijną- do czasu- uzyskali także mieszczanie miast królewskich, zwłaszcza dużych.

Jednak akt ten był dziełem konfederacji. A konfederacja nie miała prawa stanowić ustawy, bo nie było trzeciego stanu sejmującego- króla.

7. Sejm elekcyjny.

12.05.1573 odbył się w Kamieniu pod Warszawą sejm elekcyjny. Na króla polskiego kandydowali m.in:

a) Iwan IV Groźny ( nie miał jednak szans, żądając księstw przygranicznych, poza tym samodzierżawie i opricznina stanowiły zagrożenie dla szlachty ),

b) Ernest Habsburg ( poparcie katolików, ale decydowała tu historyczna niechęć do Niemców ),

c) Stefan Batory,

d) chan tatarski ( nie uwzględniono jego oferty, mimo iż obiecywał tolerancję ),

e) Fiodor, syn Iwana IV Groźnego ( chory psychicznie ),

f) Henryk Walezy ( brat króla francuskiego Karola IX, który miał dobre stosunki z Jagiellonami , Francuzom zależało na zmontowaniu wielkiej koalicji przeciwko Habsburgom, której filarami byłyby RP, Francja i Imperium Osmańskie ),

g) Jan Zamoyski ( nie miał jednak pieniędzy na przekupstwo ).

O praktyce wyboru króla decydowała- z rzadkimi wyjątkami- koterie magnackie. Wybór króla miał być w zasadzie jednomyślny. W praktyce nad nieznaczną opozycją przechodzono do porządku, ale poważne rozbicie głosów doprowadziło później parokrotnie do wojny domowej, której wynik decydował o osobie króla. W czasie trwania elekcji obowiązywały specjalne przepisy, jak zakaz wyszynku napojów alkoholowych, noszenia broni.

Na tron polski wybrano Henryka Walezego. Natychmiast też postawiono mu warunek koronacji: musiał zaakceptować ograniczenia. Pacta conventa stanowiły osobną umowę o treści cywilnoprawnej zawierającą zobowiązania przyjęte każdorazowo przez nowo obranego władcę. W paktach tych Henryk zobowiązał się do ślubu z Anną Jagiellonką, rozbudowy floty wojennej, sprowadzeniem 10 tys. piechoty z Francji, odnowienia Akademii Krakowskiej, kształcenia młodzieży polskiej za granicą, spłacenia długów Zygmunta Augusta. Większość z nich nie została zaakceptowana. Istniał jednak drugi, znacznie ważniejszy dokument, który wyznaczał linię kształtowania się ustroju Rzeczpospolitej na co najmniej 150 lat.

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE

Kamień pod Warszawą, 12 maja 1573 r.

My, Rady Stanu, szlachta i rycerstwo Królestwa Polskiego, narodów tak polskiego jako i litewskiego, niemniej z Rusi, Prus, Żmudzi, Mazowsza, Inflant, tudzież ze wszystkich innych prowincji i ziem do tej Rzeczypospolitej należących, to sobie głównie niniejszym pismem czyli dyplomem zastrzegamy, aby przyszły nasz książę i pan świeżo przez nas obrany był obowiązanym dać nam przywilej czyli pismo, przez które by niżej wyrażone artykuły zawierające w sobie pewne nasze prawa i prerogatywy, zostały uznane i zatwierdzone, a to w sposób następujący:

Henryk, z bożej laski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki pan, tudzież andegawski, Burbonu i Alvernii książę etc. Wiadomo czynimy niniejszym pismem, komu o tym wiedzieć należy, wszystkim w ogóle i każdemu z osobna, radom, senatorom, szlachcie i Stanom Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rusi, Prus, Mazowsza, Żmudzi, Wołynia, Podlasia i innych posiadłości.

(1) Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi, królowie polscy i ciż, wielkie książęta Litewskie, Ruskie, Mazowieckie. Żmudzkie, Kijowskie, Wołyńskie, Inflanckie i innych państw nie mamy mianować ani obierać jakiego, składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym, króla, na państwo sukcesora naszego sadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostało wszem stanom koronnym; dla czego i tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi, królowie polscy.

(2) A iż w tej zacnej koronie narodu polskiego i litewskiego ruskiego, inflanc­kiego i innych niemało jest różnowierstwa, przestrzegając na potem jakich sedycyj i tumultu, z tej przyczyny rozerwania albo niezgody w religii, warowali to sobie niektórzy obywatele korony konfederacją osobliwą, że w tej mierze w sprawie

religii mają być w pokoju zachowani, którą my obiecujemy trzymać w pokoju czasy wiecznymi.

(3) A w sprawach koronnych, które się dotykać będą osoby naszej i dosto­jeństwa naszego, poselstw do krajów cudzych wysyłanych i cudzych także poselstw słuchania i odprawiania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmo­wania, my i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie, mamy bez rady rad koronnych obojga narodu, spraw sejmowi należących w niczym nie naruszając;

a wszakoż te poselstwa, które by się Rzeczypospolitej nie dotykały a mogły być wedle ich czasów i potrzeb odprawowane, tedy mamy i będziemy mogli zawsze odprawować, za wiadomością panów rad koronnych obojga narodu, którzy przy nas mieszkać będą.

(4) O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy mimo pozwo­lenie sejmowe wszech stanów, ani za granice koronne obojga narodu rycerstwa koronnego wojennym obyczajem wywodzić że samym obyczajem ani prośbą naszą królewską, ani płaceniem pięciu grzywien od włóczni, my i potomkowie nasi królowie polscy nic mamy i słowem naszym królewskim przyrzekamy. Wszakże jeślibyśmy za uchwalą sejmową ruszenie pospolite uczynili, jednak nie dłużej dzierżeć mamy poddanych naszych na miejscu tam, kędy im wiciami ostatecznymi, to jest listy wojennymi czas i miejsce naznaczymy, jeno dwie niedzieli. A jeślibyśmy za pozwoleniam wszech stanów za granice poddane swe wywieść chcieli, a oni nam tego dobrowolnie pozwolili, tedy na każdego z osobna jezdnego żadnej osoby nie wyjmując, tamże szlachcica pieszego wojnie służyć powinnego, powinniśmy im dać niż sięz granicy ruszymy popiąci grzywien. A nie mamy ich dłużej trzymać na żoł­dzie tych pięciu grzywien jedno ćwierć roku, rozdziału żadnego na części wojsk tak wielkiego jak małego, między nimi nie czyniąc. A jeślibyśmy ich do dwu niedziel nie ruszyli za granicę, tedy przy nas dłużej trwać nie będą powinni. A czasu wojny powinni będziemy potrzeby wszystkie kosztem swym odprawować, jako działa, prochy, puszkarze, draby i straż wszelką.

(5) Granicy koronnej obojga narodu i wszystkich państwa do Korony należących od wtargnięcia nieprzyjaciela wszelkiego obronę odprawować nakładem naszym winni i powinni będziemy i potomkowie nasi, osiawując czwartą w mocy wedle statutu polskiego.

(6) Co się też przytrafić może, iż między tak wiele senatorów sentencje, zdania i rozumienia mogą być różne i nie na wszem zawdy zgodne w sprawach wszelakich, przeto my i potomkowie nasi władzą swą nic konkludować nie mamy, ale się co pilniej starać, abyśmy wszystkie do jednej przywieść mogli, uważając wszystkie wywody i które by się z prawem i wolnościami pospolitymi i z większym pożytkiem Rzeczypospolitej pokazały, a którędy prawom i wolnościom i swobodom wszyst­kim państwom nadanym przeciwne nie byli. A jeślibyśmy ich do jednej a zgodnej sentencji przewieść nie mogli, tedy przy tych konkluzja nasza zostawać ma, którzy by się najbliżej ku wolnościom, prawom, zwyczajom, wedle praw każdej ziemi i dobrego Rzeczypospolitej skłaniali, oprócz spraw sejmowych, które się zwykłym obyczajem z wiadomością i przyzwoleniem wszech stanów odprawować mają.

(7) Gdyż to jest rzecz pewna i "dostateczna, iż sama osoba królewska tak wiel­kich państw Królestwa tego wszystkim sprawom zdołać nie może, za czym by w nierząd, w niebezpieczeństwo Korona przyjść mogła; przeto ustawiamy i za wiecz­ne prawo mieć chcemy, aby każdego sejmu walnego naznaczeni i mianowani byli z rad koronnych osób 16 tak z Polski jako i z Litwy i innych państw do Korony należących, z wiadomością wszech stanów, ku innym urzędnikom koronnym polskim i litewskim, którzy by u nas ustawicznie byli przestrzegając osoby do­stojeństwa naszego i wolności pospolitej, bez której rady i wiadomości nic my i potomkowie nasi czynić nie mamy ani będziem mogli w sprawach potocznych (nie wzruszając nic sejmowych); a ci panowie będą powinni przestrzegać, aby we wszystkich sprawach nic się nie działo przeciw powadze naszej i przeciw prawu pospolitemu, z czego będą potem powinni sprawę dawać na sejmie walnym blisko przyszłym; a wszakże każdemu z panów Rad , senatorów, przyjechać do nas ilekroć który znaczy, obecnie mieszkać wolno ma być, i do tej sprawy i do każdej innej

jako Rady przypuszczamy, i owszem radzić i wiedzieć powinni będą; także ci deputaci nic przed żadnym z tych mieć nie będą więcej, ogrom tego, że już oni do czasu swego obecnie pewnie będą mieszkać przy nas nic nie zachowując zwyczaju starego opisowania listy nasz; mi do Rad nieobecnych, gdy się co takiego przytrafi.

(8) Naznaczenie tych senatorów na sejmie ma być zaraz osób 16, na każde pól roku cztery: jeden z biskupów, drugi z wojewodów a dwa z kasztelanów; a ma iść koleją jako w radzie siedzą. A jeśli który swej kolei dostać nie chciał albo przez jaką prawną przeszkodę nie mógł, aby się zaraz tamże na sejmie opowiedział, a inszy z porządku na jego miejsce naznaczonym był. A ci mają mieć opatrzenie ze skarbu naszego i potomków naszych: inni biskupi z ruskich krajów i świeckiego stanu senatorowie każdy na swe półroka' po pięćset złotych; a panowie duchowni krajów polskich tego nie potrzebują, gdyż są dobrze opatrzeni.

(9) Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej być ma składan, a gdzieby tego była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, tedy za radą panów Rad obojga państwa jako czas i potrzeba Rzeczypospolitej przynosić będzie, powinni go składać będziem, a dłużej go dzierżyć nie mamy, najdalej do sześciu niedziel. A przed takowymi sejmy w Polsce, wedle zwyczaju, a Litwie wedle statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego sejmiki powiatowe być mają, jako w Kole i w Korczynie sejmik sławny bywa, także w Litwie i w Wolkowisku główny sejmik być ma; na które sejmiki przez posły swe potrzeby przypadłe zwykłym obyczajem oznajmiać mają.

(10) Obiecujemy też słowem swym królewskim, iż my i potomkowie nasi sygnetu żadnego używać nie mamy ani pieczęci osobnej w sprawach Rzeczy­pospolitej należących, tak wewnątrz jako i zewnątrz, jedno koronnych pieczęci, które przy kancelariach i podkanclerzach są tak polskich jako i litewskich.

(11) Urzędy koronne obojga narodu w całe zachowane być mają, także i dwor­skich urzędów mieszać i zatłumiać nie mamy; ale owszem ludziom statecznym, godnym i zasłużonym obojga narodu a nie obcym, gdybykolwiek walcowaty, po­winni będą dawać.

(12) Aby wątpliwość żadna około gruntów szlacheckich nie była, wolne zawdy ze wszemi pożytkami, które by się ktolwiek na ich grunciech pokazały, też i kruszce wszelakie i okna solowe zostawiać mają, i my i potomkowie nasi przekazywać im nie mamy wolnego używania wiecznymi czasy.

(13) Także obiecujemy, iż wykładów nie przypuszczamy ani wywodów żadnych z prawa obcego, aby daniny przodków naszych prawem dziedzicznym nadanych miały być jako nic poczytane, tylko na których by stało mianowicie,' że są nadane prawem feudalnym.

(14) Starostowie pograniczni i sądowi zamków i miast głównych, także i miasta główne, które starostów nie mają, przysięgać królestwu i królowi mają;

w czasie bezkrólewia zamków i miast spuszczać nie mają ku szkodzie Rzplitej, i nikomu innemu, jeno królowi wolnie za zezwoleniem wszech obranemu i koro­nowanemu pod utraceniem gardła, poczciwości i majętności.

(15) Korona Królestwa Polskiego ma być w koronnym skarbie krakowskim chowana przez pana koronnego, za pieczęciami i kluczami senatorów tych i kaszte­lana krakowskiego i trockiego, którzy otwarzać nie mają, jeno za zezwoleniem wspólnym Rad Koronnych i Stanów. A wszkoż w niebytności którego z nich przez chorobę albo prawną przeszkodę, przekazać nie mają ku szkodzie Rzplitej wspólnego zwolenia: owszem nieobecny za obwieszczeniem tych" senatorów powinien—" ma być także klucz swój do innych koleg posłać. A jeśliby którego śmierć zaszła z nich, tedy im kolegowie niniejszym moc mają zamek tego otworzyć, pieczęć odwrzeć.

(16) Sprawiedliwość pospolitą sądową kraje Korony Polskiej niektóre sobie zezwoliły ujmując ją z osoby królewskiej; czego my im pozwalamy i hamować nie mamy z tym dokładem, iż innym, którzy by chcieli u siebie postanowić wolno być ma zawdy, a poprawa ma być wolna za spólnym ich zezwoleniem. I jeśliby się im

zasię ją na osobę królewską włożyć zdało, tedy ją powinni będziem na się włożyć my i potomkowie nasi. Także też panowie radni, wszystkie stany Wielkiego Księstwa Litewskiego i ziemi Kijowskiej, Podolskiej, Wołyńskiej, Jarosławskiej, Bractawskiej, które się sądzą prawem litewskim, tymże sposobem postanowili je do sejmu przyszłego na koronacją nasze złożonego, spraw swych poprawić, a obyczaj sprawiedliwości między sobą postanowić, i jako się oni między sobą postanowią i na co się większa część tych, którzy się prawem litewskim sądzą, to my wszystko przy koronacji naszej poprzysiąc powinni będziemy, i na potem także spraw swych i sądów poprawowar im zawdy wolno będzie.

(17) Osobliwie to warujemy, iż podatków ani poborów żadnych w imionach naszych królewskich i rad duchownych, także ceł nowych miast naszych w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim i we wszystkich ziemiach naszych do Korony należących składać i postanawiać nie mamy, bez zwolenia wszech stanów na sejmie walnym; ani też monopola rzeczy tych, które z państw koronnych tak polskich jako litewskich pochodzą, ustawiać i dopuszczać nie mamy.

(18) A iż na małżeństwie naszym wiele Rzplitej należy, tedy obiecujemy i przyrzekamy za nic i za potomki nasze, króle polskie, nigdy nie stanowić ani przedsiębrać około małżeństw naszych mimo wiadomości i przyzwolenia Rad Koronnych obojga narodu, a okrom takich przyczyn, które Pismem i słowem bożym są wyrażone, żadnych okazji do mieszkania pewnego w małżeństwie albo do rozwodu szukać sobie nie będziemy.

(19) Kondycje wszystkie, przez posty króla Jegomości francuskiego, brata naszego imieniem naszym podane i umocnione, wypełnić wszystkim będziemy powinni i słowem naszym królewskim przyrzekamy.

(20) To wszystko, co by jednokolwiek jeszcze wolności i praw swych stany koronnego obojego narodu nam przy koronacji podali, przyjmujemy i przyjąć mamy poprzysiąc i utwierdzić i na potomne czasy wiecznie trzymać, wypełniać zasię ją na osobę królewską włożyć zdało, tedy ją powinni będziem na się włożyć my i potomkowie nasi. Także też panowie radni, wszystkie stany Wielkiego Księstwa Litewskiego i ziemi Kijowskiej, Podolskiej, Wołyńskiej, Jarosławskiej, Bractawskiej, które się sądzą prawem litewskim, tymże sposobem postanowili je do sejmu przyszłego na koronacją nasze złożonego, spraw swych poprawić, a obyczaj sprawiedliwości między sobą postanowić, i jako się oni między sobą postanowią i na co się większa część tych, którzy się prawem litewskim sądzą, to my wszystko przy koronacji naszej poprzysiąc powinni jesteśmy i obiecujemy pod wiarą i przysięgą naszą jako słowem naszym, przyrzekamy, utwierdzamy, umacniamy na wieczne z/asy.

(21) A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom , wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeńswa i wiary nam powinnej wolne czyniemy i pano­wania.

Stanowiono i pisano to wszystko przez Rady Koronne obojga narodu, ry­cerstwo i stany wszech państw do Korony należących, na sejmie elekcyjnym pospolitym pod Warszawą, przy wsi Kamieniu, dnia dwunastego miesiąca maja roku bożego 1573.

OMÓWIENIE ARTYKUŁÓW HENRYKOWSKICH

Nazwa umowy: Artykuły henrykowskie,

Miejsce: Kamień pod Warszawą,

Data: 12.05.1573,

Strony: Henryk Walezy,

król Polski,

wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, pan, andegawski,

książę Burbonu i Alvernii .

Rada Stanu:

szlachta i rycerstwo Królestwa Polskiego,

polska i litewska, ruska, pruska, żmudzka, mazowiecka, inflancka,

oraz z innych terytoriów należących do Rzeczpospolitej.

Cel: Obowiązek podpisania przez nowo obranego monarchę dokumentu ( przywileju, pisma ), zawierające i zatwierdzające prawa i prerogatywy szlachty Rzeczpospolitej.

1. [ Zasady wyboru króla ]

- elekcyjność tronu, zasada wolnej elekcji dokonywanej przez stany koronne (szlachtę ),

- zakaz używania tytułu dziedzica i mianowania króla za życia, ( viventae regae ),

2. [ Tolerancja religijna ]

- tolerancja religijna, pokój religijny- potwierdzenie podpisanej 28.01.1573 Konfederacji warszawskiej ( Henryk Walezy przyczynił się do pogromu hugenotów w noc św. Bartłomieja- 24.08.1572 ).

3. [ Sprawy koronne ]

- na zwołanie pospolitego ruszenia oraz wysyłanie i przyjmowanie poselstw musi wyrazić zgodę sejm.

4. [ Pospolite ruszenie ]

- jeżeli Sejm wyrazi zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia, to czas w którym ma się ono stawić gotowe do działań zbrojnych wynosi 2 tygodnie,

- pospolite ruszenie nie mogło być wyprowadzane za granicę, chyba że za opłatę 5 grzywien od kopii ( rycerza z giermkami ), tak więc koszty pospolitego ruszenia za granicą ponosił król,

- zakaz rozdziału wojska,

- maksymalny czas działania za granicą wynosił 3 miesiące,

- koszty pospolitego ruszenia w kraju ponosiła szlachta,

5. [ Wojsko kwarciane ]

- utworzenie wojsko kwarcianego do obrony granic kraju, opłacane miała ono być częścią dochodów z królewszczyzn,

6. [ Spory pomiędzy izbami ]

- w wypadku różnic zdań między obiema izbami, król miał wybrać to stanowisko, które jego zdaniem wydawało się słuszniejsze, jednak nie mógł wysunąć własnych postulatów, oznaczało to znaczne ograniczenia roli monarchy jako trzeciego stanu sejmującego,

7. [ Senatorowie- rezydenci ]

- każdy sejm walny mianował z rad koronnych po 16 urzędników ( senatorów- rezydentów ) z Korony i Litwy i innych ziem należących do RP Ich funkcją był współudział w rządzeniu państwem, mieli działać w okresie między sejmami, dawali rady i sprawowali kontrolę, z czego mieli zdawać sprawozdanie na Sejmie.

8. [ Wybór senatora- rezydenta ]

- senatorów miało być 16, na każde pół roku 4: biskup, wojewoda, dwóch kasztelanów przebywali stale u boku króla. Urzędy były płatne, z wyjątkiem biskupów z Korony jako dobrze zaopatrzonych,

9. [ Obrady sejmu ]

- sejm walny zwoływany raz na 2 lata na co najwyżej 6 tygodni ( sejmy ordynaryjne )

- przed sesją sejmu walnego zwoływano sejmiki w celu wybierania posłów- w Koronie w Kole i Korczynie, na Litwie- w Wołkowisku,

- w wypadku sytuacji nadzwyczajnej istniała możliwość za zgodą obu izb zwołania sejmu wlanego ( ekstraordynaryjnego ),

10. [ Pieczęć ]

- istniała jednolita pieczęć dla Korony i Litwy i tylko ona mogła być używana przez króla ( kontrola wydawania dokumentów państwowych ),

11. [ Urzędy ]

- zakaz łączenia urzędów ( Incompatibilia ),

- zakaz reorganizacji administracji, tworzenia nowych urzędów

- urząd sprawować mógł wyłącznie „człowiek stateczny, godny, zasłużony” ( czyli posiadający majątek, zasłużony darowizną, sojuszem, na wojnie, nauką, mający pełną cześć, zaopatrzenie finansowe, dojrzały, wiekowo, ustatkowany ),

12. [ Regalia ]

- rezygnacja króla z nadzoru nad zasobami znajdującymi się na ziemi należącej do szlachcica, które przechodziły teraz w jego ręce ( wcześniej należały one do monarchy jako regalia, co wywodziło się z koncepcji państwa patrymonialnego, a za złamanie regaliów groziła kara śmierci przez ścięcie ),

13. [ Recepcja ]

- zakaz zapożyczeń ( recepcji ) prawa obcego ( „wywodów żadnych” ) o innej wykładni niż wykładnia prawa obowiązującego, chodziło o zachowanie prawa feudalnego zapewniającego szlachcie dziedziczenie ziemi.

14. [ Przysięga ]

- starostowie pograniczni i sądowi zamków i miast głównych oraz miasta główne, które starostów nie mają, miały obowiązek złożenia legalnie obranemu królowi przysięgi.

Jeśli się do tego nie dostosują i złożą przysięgę komu innemu, grozi im kara śmierci bądź konfiskata majątku i utrata czci.

15. [ Insygnia królewskie ]

- obowiązek przechowywania insygniów królewskich, korony królewskiej- symboli zjednoczonego państwa w skarbcu krakowskim przez pana koronnego ( w praktyce Henryk Walezy uciekając z RP wywiózł koronę do Francji, którą oddał po kilku poselstwach ).

16. [ Sądownictwo ]

- król przestał być najwyższym sędzią ( zastrzeżono jednak, iż jeśli system ten się nie sprawdzi, to istnieje możliwość przywrócenia mu władzy sądowniczej, jednak się sprawdził, czego wyrazem było utworzenie Trybunału Koronnego w 1578 ),

- odrębność sądownictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, król nie powinien w nią ingerować

17. [ Podatki ]

- królowi nie wolno było nakładać nowych podatków, ceł, myt, monopoli bez zgody sejmu,

18. [ Małżeństwo króla ]

- nie wolno było zawrzeć królowi małżeństwo bez zgody sejmu ani „szukać powodu do rozwodu”.

19. [ Potwierdzenie zobowiązań ]

- potwierdzenie zobowiązań Henryka Walezego przez jego brata, króla francuskiego, Karola IX.

20. [ Zaprzysiężenie ]

- król zobowiązał się zaprzysiąc wszystko to, co wysunie jeszcze szlachta jako postulaty ( przysięga przed faktami dokonanymi ).

21. [ Ius resistanti ]

- prawo oporu przeciw panującemu, jeśli nie wypełnił by podpisanych i zaprzysiężonych zobowiązań.

Artykuły henrykowskie nie stanowiły ewenementu w skali globalnej. Przywileje stanowe ( a artykuły te niewątpliwie nimi były ) miały zazwyczaj formę umowy między królem a stanami, opatrzonej wzajemnymi sankcjami. Władcy obejmując panowanie musieli często przywileje takie solennie przestrzegać. Przykładem takiej umowy są np. kapitulacje wyborcze w Rzeszy Niemieckiej.

Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego było monarchią elekcyjną. Przepisy normujące elekcję zostały zawarte w Złotej Bulli 1356 r i utrzymały się do końca istnienia Rzeszy. Pewnym zmianom ulegał jedynie skład kolegium elektorów. Pierwotnie ich liczna z 7 wzrosła w XVII do 9 przez dopuszczenie do elekcji władców Bawarii i Hannoweru, później ustaliła się na 8. Elekcje i koronacje odbywały się we Frankfurcie n. Menem. Wybór nadal dotyczył powołania „króla niemieckiego, mającego zostać cesarzem”. Od XVI w. zaniechano dokonywania koronacji króla niemieckiego na cesarza przez papieża, a król po koronacji we Frankfurcie przybierał tytuł „wybranego cesarza rzymskiego i króla Niemiec”. W praktyce elekcje odbywały się za życia panującego cesarza, wybrany w ten sposób i koronowany elekt przybierał aż do objęcia przez siebie władzy tytuł „króla rzymskiego”. Cesarz nie miał jednak faktycznie żadnej władzy osobistej. Nawet te nieliczne uprawnienia, które przysługiwały Rzeszy, musiał on dzielić ze stanami Rzeszy, w szczególności z sejmem Rzeszy. W ręku cesarza pozostały reprezentowanie państwa na zewnątrz, prawo zwoływania Sejmu Rzeszy, inicjatywa ustawodawcza i zatwierdzanie umów Sejmu, a więc uprawnienia u drugorzędnym charakterze politycznym. Zwierzchnicze prawa sądowe zostały zredukowane do minimum przez powołanie Sądu Kameralnego Rzeszy ( 1495 ). Zwierzchnictwo lenne i sądownictwo lenne straciło znaczenie. Ostatnie regalia zostały przejęte przez państwa terytorialne. Kiedy w XVI w. powstało regale ( monopol ) władzy cesarskiej, niektóre państwa ( Brandenburgia, Saksonia ) nie poddały mu się, a następnie w 1615 cesarze wyzbyli się go, nadając je w lenno. Dobitnym wyrazem słabości władzy cesarskiej było wprowadzenie w 1519 kapitulacji wyborczych. Był to akt, który każdy nowo obrany cesarz musiał zaprzysięgać i w którym określone były warunki, jakich cesarz zobowiązywał się dotrzymać.

8. Koronacja i ucieczka.

W lutym 1574 odbył się w Krakowie sejm koronacyjny. Henryk Walezy zaprzysiągł wówczas artykuły henrykowskie wraz z tekstem konfederacji warszawskiej oraz pacta conventa. Panowanie skończyło się bardzo szybko. Kilka miesięcy po koronacji Walezy- pierwszy władca RP obrany w wolnej elekcji- uciekł do Francji na wieść o śmierci swojego brata, Karola IX i objął tron francuski jako Henryk III.

Interesujący jest fakt zarówno tak łatwego przyjęcia ograniczeń przez Henryka jak i jego ucieczki i opuszczenia tronu Rzeczpospolitej. Już same zasada elekcji obieralności monarchy Korony i Litwy nasuwa na myśl zdanie Jamesa Bryce'a na temat ustroju świętego cesarstwa rzymskiego w średniowiecznych Niemczech. Formalizację ustroju monarchii elekcyjnej przez cesarza Karola IV w 1356 Bryce nazwał legalizacją anarchii, nazwaną konstytucją. Paralela jest często stosowana. Wielu uczonych, z Brycem włącznie, uważało ustrój RP za pochodną, jeśli nie wręcz kalkę- ustroju Rzeszy. Ostateczna przewaga elektów nad monarchą stała się jedną z przyczyn upadku RP. Jak stwierdził P. Skwarczyński: „Dzięki tym środkom [ art. henrykowskie, pacta conventa ] króla RP mianowano czymś w rodzaju dożywotniego dyktatora, zatrudnionego na podstawie konkordatu zawartego według zasad podyktowanych przez firmę. Od chwili koronacji aż do śmierci nie mógł on mieć żadnych złudzeń, był sługą, szlachta zaś była jego panem”.

Francuzi mieli nadzieję na zmontowanie wielkiej koalicji przeciwko Habsburgom, której filarami byłyby RP i Turcja. Przed wyjazdem do RP Henryk uczestniczył w konferencji w Bramont w Lotaryngii, gdzie poważnie rozważano tego rodzaju propozycje. Jednak zamieszanie na wschodnich krańcach RP, potyczki z Moskwą w Inflantach i Tatarami i Turkami w związku ze sporami o feudalne zwierzchnictwo w Mołdawii, uniemożliwiały wszelką koordynację działań.

Pozostawał też problem Anny Jagiellonki. W pactach conventach znalazło się przyrzeczenie, że Henryk poślubi siostrę zmarłego króla, ostatnią z rodu Jagiellonów. Henryk nie miał jednak w stosunku do niej uczciwych zamiarów, wobec braku nadziei na potomstwo małżeństwo było z gruntu nieodpowiednie dla dziedzica rodu Valois. Henryk był także zawiedziony polskimi warunkami. Jeśli wierzyć Zamoyskiemu, rozczarowało go ubóstwo polskiej wsi- drewniane chaty i szare pola, nie podobało mu się włoskie wyposażenie komnat zamku królewskiego i zarządził kompletne przemeblowanie. Nudziły go nie kończące się debaty prowadzone po polsku i po łacinie, których nie był w stanie rozumieć, oraz raził kłótliwy sposób bycia senatorów i posłów. Oburzały go pijackie obyczaje na dworze polskim i przygnębiała przymusowa rozłąka z Marie de Claves. Najbardziej niepokoiły go niepokojące wieści o chorobie brata. Podczas negocjacji, jakie toczyły się wokół elekcji Henryka, nigdy nie brano na poważnie możliwości objęcia przez niego tronu Francji. Jego brat, Karol IX, miał wówczas 24 lata. Tymczasem już miesiąc po koronacji Henryka wiadomo było, iż Karol jest poważnie chory. Karol IX zmarł 30.05.1574. Henryk odrzuciwszy zaproszenie od Anny Jagiellonki ( ), uciekł z Wawelu i przybył do Francji 19.06.1574, po zaledwie 119 dniach panowania.

Władza Walezego i tak jednak nie miała szans sprawdzić się w RP. Nie rozumiał on charakterystycznych cech ustroju demokracji szlacheckiej. Artykuły henrykowskie i pacta conventa były dla niego zobowiązaniami o charakterze dekoracyjnym. Nie zakładał, iż w ustroju demokracji szlacheckiej pozycja szlachty wobec monarchy jest tak silna i raz przyjęte zobowiązania nie jest tak łatwo złamać. Republikańskim ustrojem RP nie mógł pokierować młody książę ( w chwili wyboru na króla RP liczył sobie 23 lata ), którego skromne doświadczenia ograniczały się do życia na dworze o orientacji absolutystycznej i do udziału w sekciarskich wojnach. Trudno uwierzyć, aby jego matka, Katarzyna Medycyjska, mogła na serio oczekiwać, że jej syn przeszczepi francuskie interesy i plany na grunt odległego i skłonnego do kłótni kraju. Trzeba jednak pamiętać, że negocjacje podjęte w 1573 miały w założeniu dotyczyć 40 lub 50- letniego okresu panowania, a ich celem było założenie nowej linii dynastii Valois. Nikt nie mógł przewidzieć przedwczesnej śmierci Karola IX, która położyła kres francuskiemu eksperymentowi.

Norman Davies: „Boże Igrzysko. Historia Polski” Kraków 1993

15

---