Piotr Łubiński

Status jeńców wojennych w świetle postanowień III Konwencji Genewskiej

1. Regulacje prawne dotyczące jeńców:

1648 r. traktaty pokojowe kończące wojnę trzydziestoletnią w Münster i Osnabrück

1863 r. został wydany zbiór reguł wojennych, tzn. Kodeks Liebera

1907 r. przyjęto konwencje haskie w liczbie 13; IV Konwencja haska - jej częścią był „ Regulamin praw i zwyczajów wojny lądowej”

1929 r. Konwencja o traktowaniu jeńców

1949 r. cztery Konwencje Genewskie (w tym KG III)

1977 r. uchwalono Protokoły Dodatkowe do konwencji genewskich

2. Osoby uprawnione do status jeńców wojennych:

Początek statusu:

Początek statusu rozpoczyna się, gdy kombatant lub inna osoba z równym statusem, będąca hors de combat wpadnie w ręce strony przeciwnej. Przeciwnik, który złożył broń, lub nie mając środków obrony, poddaje się lub w inny sposób nie jest w stanie walczyć lub siebie bronić, nie może być przedmiotem ataku. Jest on jeńcem wojennym. By można mówić zatem o statusie jeńca, musimy mieć po pierwsze kombatanta, a także sytuację, iż jest on w rękach strony przeciwnej.

Nie-kombatanci też mogą być uprawnieni do statusu jeńca wojennego, gdy nie należą do cywilów i pełnią funkcje w siłach zbrojnych.

3. Rozróżnienie: kombatant i nie-kombatant

Na poziomie podstawowym mamy do czynienia z podziałem na kombatantów i cywili. Konsekwencją tego podziału jest to, iż na poziomie wtórnym kombatantowi przysługuje status jeńca wojennego.

3.1. Kombatant:

• to osoba uprawniona do walki w świetle prawa międzynarodowego. Ta autoryzacja nie ma charakteru indywidualnego, wynika ona bowiem z faktu przynależności kombatanta do strony konfliktu, która to właśnie jest podmiotem prawa międzynarodowego.

• Kombatant nie może być ukarany za to, iż bierze udział w walce zbrojnej. Natomiast osoba, która nie posiada takiego statusu (czyli unlawful combatant), może za to odpowiadać karnie.

.

3.1.2. Siły zbrojne strony konfliktu:

Zgodnie z PD I wszystkie siły zbrojne należące do strony konfliktu mają legalny status podmiotu, organu tej strony. Obejmuje to pojęcie wszystkie zorganizowane siły zbrojne, grupy i jednostki, które znajdują się pod odpowiedzialnym dowództwem (za swoich podkomendnych).

Pojęcie to obejmuje również wszelkiego rodzaju milicje i oddziały ochotnicze włączone do sił zbrojnych - wspólną ich cechą jest:

• Podleganie odpowiedzialnemu dowództwu

• Podleganie wewnętrznej dyscyplinie, co obejmuje między innymi zgodność z zasadami prawa międzynarodowego stosowanego w trakcie konfliktu.

3.1.3. Status kombatanta:

• status ten posiadają członkowie sił zbrojnych (z wyłączeniem personelu medycznego oraz religijnego), który objęty jest szczególną ochroną wynikającą z art. 33 KG III

• mają prawo brać udział bezpośrednio w walce, zatem członkostwo w siłach zbrojnych jest nieodłączną przesłanką statusu kombatanta.

Status kombatanta-kobiety pozostawiono uznaniu państwa.

• mogą brać udział bezpośrednio w walkach tak długo, jak nie należą do personelu medycznego i religijnego.

3.1.4. Grupy paramilitarne lub uzbrojone organy o charakterze law enforcement (porządkowe) jako część sił zbrojnych:

• ich głównym zadaniem jest utrzymywanie prawa i porządku

• art. 43 PD I stanowi iż jeżeli strona włącza siły policyjne do sił zbrojnych, to powinna poinformować o tym fakcie stronę przeciwną

• państwo ma określić, jakie podmioty wchodzą w skład sił zbrojnych, ale by było to skuteczne, zgodnie z regułami prawa międzynarodowymi musi dojść do notyfikacji tego faktu stronie przeciwnej

• siły porządkowe (utrzymania porządku publicznego), które nie zostały notyfikowane jako siły zbrojne, zyskują ochronę jako cywile w świetle IV KG.

3.1. 5. Obowiązek kombatanta odróżniania się od osób cywilnych:

Zasadą jest, że kombatanci winni odróżniać się od ludności cywilnej (art. 44.3 PD I). W związku z uznaną praktyką członkowie regularnych sił zbrojnych winni nosić mundury (art. 44.7 PD I). Kombatanci, którzy nie są członkami sił zbrojnych posiadających mundury, powinni nosić znak rozpoznawczy a także nosić otwarcie broń. Jeśli osoby takie nie noszą munduru, kwalifikują się do sił zbrojnych określonych art. 4.A 2 KG III oraz art. 43.1 PD . Zastosowanie znajduje wówczas art. 4 A(2) lit (b) i (c), zatem osoby, które należą do tej kategorii, są zaliczane do sił zbrojnych, ale nie muszą nosić munduru.

3.1.6. Odróżnianie się od osób cywilnych na terenach okupowanych:

Jeżeli kombatant bierze udział w akcji zbrojnej, a jest członkiem regularnych sił zbrojnych i nie nosi stosownego munduru, albo gdy kombatant jest członkiem milicji lub oddziałów ochotniczych lub grupy oporu, a nie nosi znaku rozpoznawczego, dokonuje naruszenia obowiązku odróżniania się od osób cywilnych, a także może być potraktowana jako osoba dokonująca wiarołomstwa w świetle art. 37.1 PD I, chyba że wyjątek z art. 44.3.2 zdanie nie ma zastosowania.

3.1.7. Levée en masse:

Status kombatanta w stosunku do pospolitego ruszenia uzależniony jest od autoryzacji dokonanej przez państwo lub stronę konfliktu rozpoznawalną w świetle prawa międzynarodowego:

• terytorium nie może być okupowane, czyli jeszcze nie znajduje się pod kontrolą strony przeciwnej. Ruch oporu zatem nie podlega kategorii levée en masse

• ludność terytorium nie okupowanego musi chwycić spontanicznie za broń w obliczu nadciągającego przeciwnika, opór musi wynikać z woli ludności, a nie może być zorganizowany przez państwo oraz opór taki musi być skierowany przeciwko siłom najeźdźczym

• ludność cywilna nie zdołała się uformować w odziały milicji lub oddziały ochotnicze, wynika to i potwierdza zasadę, iż tylko państwo jest władne (jako podmiot prawa międzynarodowego) autoryzacji takich podmiotów. Samoobrona jest jedynym dopuszczalnym wyjątkiem. Zasadą jest, że nie ma samodzielnego decydowania się na walkę. By to nastąpiło, dana osoba musi wstąpić do regularnych sil zbrojnych, milicji lub oddziału ochotniczego. Tylko gdy jest to niemożliwe, by dołączyć do tych oddziałów, a warunki z art. 2 są spełnione, ludności cywilnej można wyjątkowo chwycić za broń i brać udział w walkach samemu o tym decydując

• Osoby takie muszą przestrzegać praw i zwyczajów wojennych.

Naruszenie zasad i zwyczajów wojny nie powoduje, iż tracą swój status kombatanta (art. 44.2 PD I). Jedynym wyjątkiem jest naruszenie zasady konieczności rozróżnienia się od ludności cywilnej wyrażonej art. 44.3.2 zd. PD I. Konsekwencję taką przewiduje art. 44.4 PD I.

3.2. Nie-kombatanci - członkowie sił zbrojnych:

3.2.1 Nie może być większej ochrony dla nie-kombatanta niż dla kombatanta

• Osoby, które są członkami sił zbrojnych, ale które w świetle krajowych ustawodawstw nie mają do spełnienia funkcji wojskowych, tacy jak sędziowie, pracownicy administracji itp. należą do grupy nie-kombatantów. Jeśli wpadną w ręce przeciwnika, przysługuje im status jeńca wojennego.

• kombatanci nie uzyskują ochrony przynależnej cywilom w świetle art. 50 1 zd. 1 PD I.

• nie zyskują ogólnej ochrony przeciwko niebezpieczeństwom wynikającym z operacji wojskowych i nie są chronieni przed atakiem, tak jak to przysługuje zgodnie z art.51.2.1zd poszczególnym jednostkom, jak i ludności cywilnej in toto

• Zgodnie z art. 52.2 zd. 1 PD I ataki winny być ograniczone do celów wojskowych. Przedmiotem ataku mogą być obiekty, które „wnoszą istotny wkład do działalności wojskowej”.

• Jako przedmiot ataku nie-kombatanci, często nie uzbrojeni, mogą co najwyżej być uznani za hors de combat w świetle art. 41 PDI

Jako członkowie sił zbrojnych nie-kombatanci, bez wątpienia, są obowiązani do noszenia munduru zgodnie z postanowieniem art. 44.7 PD I.

3.3. Nie-kombatanci - osoby cywilne:

3.4. Kto uprawniony jest do określenia, kto należy do kombatantów, a kto do nie-kombatantów:

Prawo międzynarodowe pozostawia te kwestie porządkom prawnym krajowym, podobnie jak pozostawia porządkom krajowym określenie, które krajowe podmioty wchodzą w skład sił zbrojnych.

3.5. Sytuacje specjalne i przypadki sporne - art. 5 III KG i art. 45 PD I

• Osoby towarzyszące

Np. cywilni członkowie załóg samolotów, korespondenci wojskowi będą traktowani jak jeńcy wojenni.

• Członkowie załóg statków handlowych

• Obcy doradcy wojskowi

• Obcy ochotnicy (art. 43 PD I)

1950 - 53 r. podczas wojny koreańskiej tzw. „ochotnicy chińscy”

• Najemnicy

Restryktywna definicja w art. 47 PD I oraz Konwencja ONZ z 1989 o zakazie werbowania, wykorzystywania, finansowania i szkolenia najemników.

• Dezerterzy i zdrajcy

4. Zasady postępowania z jeńcami:

• Ustalanie tożsamości - jeniec w momencie, gdy dostał się w ręce strony przeciwnej, jest obowiązany „podać, będąc przesłuchiwany, tylko swoje nazwisko, imiona, stopień wojskowy, datę urodzenia i numer książeczki wojskowej lub w braku tego podać równorzędne dane” (art. 17 KG III). Nie jest zakazane zadawanie pytań o wiadomości wojskowe, ale nie wolno tych wiadomości wymuszać;

• Ewakuacja z pola walki - jeńcy w momencie dostanie się do niewoli powinni być w „najkrótszym czasie (...) ewakuowani do obozów, położonych w takiej odległości od strefy walk, aby znaleźli się poza niebezpieczeństwem” (art. 19 KG III).

5. Internowanie jeńców wojennych - jeńcy, gdy zostaną pojmani, mogą być albo zwolnieniu na słowo albo umieszczeni w miejscach odosobnienia, obozach jenieckich (art. 21 KG III).

W trakcie II wojny światowej jeńcy znajdujący się w rękach niemieckich przebywali w czterech rodzajach obozów, były to:

Stalag- obóz jeniecki dla żołnierzy

Oflag - obóz jeniecki dla oficerów

Dulag - Obóz o charakterze przejściowym

Heilag - Obóz dla osób podlegających zwolnieniu

5.1. Oficerowie w niewoli - jeńcy w niewoli zachowują przysługujące im stopnie wojskowe; w celu uniknięcia nieporozumień, strony w konflikcie mają poinformować stronę przeciwną o systemie tytułów i stopni obowiązujących w armii danego państwa (art. 43 KG III); działania te mają na celu zachowania hierarchii wojskowej również podczas niewoli. Oficerowie i podoficerowie są wyłączeni z szeregu prac. Ci ostatni mogą pełnić jedynie funkcje nadzorcze, przy pracach wykonywanych przez żołnierzy (art. 49 KG III).

5.2.Zakwaterowanie, wyżywienie, odzież i religia - art. 24, 25, 27, 29, 34, 35 KG III

5.3. Zajęcia umysłowe i rekreacyjne - art. 38 KG III

5.4. Porządek i dyscyplina - w obozie jenieckim znajduje zastosowanie dyscyplina wojskowa. Zachowane są zwyczaje odnośnie okazywania szacunku osobom posiadającym wyższy stopień wojskowy. Jeńcy wojenni obowiązani są salutować osobom wyższym stopniem przynależącym do mocarstwa przeciwnego (art. 39 KG III).

5.5. Środki finansowe - żołnierze przebywający w niewoli mają prawo do posiadania środków finansowych, przy czym wielkość kwoty jest określana w drodze porozumienia pomiędzy stronami walczącymi. Wszelkie nadwyżki powyżej tej sumy jeńcy mają deponować u władz obozu (art. 49 KG III).

5.6. Kobiety - powinny być trzymane w osobnych pomieszczeniach od mężczyzn, nadzorować powinny je kobiety

5.7. Opieka zdrowotna:

W 1955 r. MKCK określił wzorzec o zatrzymaniu i zwolnieniu personelu medycznego, a w nim również liczby zatrzymanego personelu - i tak na:

• 1 internistę i dentystę przypadać powinno nie więcej niż 2000 więźniów

• 1 chirurg, 1 lekarz innej specjalności, 1 farmaceuta i 1 technik dentystyczny - powyżej 5000 więźniów

• 1 laryngolog, okulista, dermatolog, neuropsychiatra - powyżej 10000 więźniów

5.8. Personel medyczny zatrudniony czasowo:

Noszowi i pielęgniarze, o których stanowi art. 25 I KG.

5.9. Śmiertelność wśród jeńców:

Ok. 1.1 mln. Jeńców niemieckich zmarło w niewoli rosyjskiej

Ok. 1.9 mln Jeńców rosyjskich zmarło w niewoli niemieckiej

5.10. Zatrudnienie - Posiadanie odpowiedniego stopnia wojskowego ma wpływ na to, czy żołnierz znajdzie się w obozie dla oficerów, czy dla szeregowców. Ma to konsekwencje w określaniu, jakiego rodzaju prace mogą być wykonywane przez osadzonych w obozach.

Generalna zasada - jeńcy mogą wykonywać prace nakazane przez stronę zatrzymującą. Do prac tych, oprócz obowiązków związanych z utrzymaniem obozów, zalicza się pracę w:

- rolnictwie, 

- przemyśle związanym z produkcją i wydobywaniem surowców oraz przemyśle fabrycznym, z wyjątkiem przemysłu metalowego, maszynowego i chemicznego oraz robót publicznych i budowlanych o charakterze wojskowym lub o przeznaczeniu wojskowym,

- komunikacji i administracji nie mającej charakteru lub przeznaczenia wojskowego, 

- działalności handlowej lub artystycznej, 

- służbie domowej,

- służbie publicznej nie mającej charakteru lub przeznaczenia wojskowego (art. 50 KG III).

5.11. Opieka na jeńcami ze strony mocarstw opiekuńczych - w momencie dostania się do niewoli jeńcy są uprawnieniu do wysłania karty zarówno z informacją dla rodziny, jak i do Centralnego Biura Informacji o jeńcach wojennych (art. 70 KG III). Jeńcom znajdującym się w niewoli przysługuje prawo wysłania dwóch listów i czterech kart pocztowych w miesiącu, które mogą być poddane kontroli. Jeńcy mogą otrzymywać listy i paczki od rodzin lub bliskich. Paczki takie mogą zawierać ubrania, książki i żywność oraz pieniądze. Obowiązek dostarczania paczek obciąża państwo, które jeńców zatrzymało (art. 74 KG III).

5.12. Ucieczka z niewoli - prawo do ucieczki jest niezbywalnym prawem jeńca, powinna za to grozić kara wyłącznie dyscyplinarna.

6. Zwolnienie z niewoli - KG III stanowi, iż jeńcy winni być zwolnieni niezwłocznie po ustaniu działań wojennych; w razie braku planu repatriacji powinna być ona organizowana samodzielnie przez państwa (art. 115 KG III).

6.1. Repatriacja chorych i rannych - działania tego typu miały miejsce zarówno w trakcie pierwszej, jak i drugiej wojny światowej. Warunkiem jest, by jeńcy znajdowali się w stanie nadającym się do transportu. Repatriacja jeńców wojennych w trakcie trwania konfliktów zbrojnych dotyczy chorych i rannych znajdujących się w szczególnie ciężkim stanie (art. 109 KG III).

6.2. Ogólne zwolnienie z niewoli:

• traktaty kończące konflikt

• art. 115 III KG stanowi, iż jeńcy winni być zwolnieni niezwłocznie po ustaniu działań wojennych

6.3. Dobrowolność powrotu:

• Zasada ta w większości wypadków była respektowana również po II wojnie światowej

• art. 118 III KG stanowi o niezbywalnym prawie powrotu

6.4. Status jeńców po kapitulacji

Początkowo nie uzyskiwali oni statusu jeńców wojennych, tylko byli traktowani jako personel, który się poddał. Obecnie art. 4 KG III wyjaśnia tę sytuacje stanowiąc, iż jeńcy to „osoby które znalazły się we władzy nieprzyjaciela” bez odniesienia czasowego.

7. Zbrodnie na jeńcach - do masowych zbrodni na jeńcach wojennych dochodziło w trakcie II wojny światowej, przede wszystkim w trakcie konfliktu pomiędzy stroną radziecką i niemiecką. Obie strony nie uznawały, iż żołnierzom strony przeciwnej przysługuje status jeńca wojennego. Dodatkowo strona radziecka karała swoich żołnierzy, którzy dostali się do niewoli, podobne działania nieobce były też stronie niemieckiej. Wszystko to miało wpływ na barbarzyński charakter konfliktu na froncie wschodnim.

8. Jeńcy w wewnętrznych konfliktach zbrojnych -

a). sytuacja osób biorących udział w walkach wewnętrznych już w czasach starożytnych była istotnie gorsza; historia zna szereg przykładów okrutnego traktowania powstańców, uczestników wewnętrznych konfliktów zbrojnych; historia powstania Spartakusa i ukrzyżowania walczących na drodze do Kapui, czy stosunek Cromwella do Irlandczyków w pełni to obrazują; jako przykłady z bliższej nam historii można podać toczone w latach 1857-59 powstanie Sipajów, gdzie Anglicy przywiązywali złapanych partyzantów do luf armatnich, czy anty-francuskie powstanie w Algierii, gdzie zginęło blisko 15 tysięcy Francuzów i blisko 1 mln Algierczyków, głównie cywilów;

b). obecnie generalną zasadą jest, że uczestnikom konfliktów wewnętrznych nie przysługuje status kombatanta i w konsekwencji jeńca wojennego; sytuacja taka trwa aż do momentu, gdy walki osiągną pułap konfliktu międzynarodowego.

5

---