Lament świętokrzyski, znany również jako Żale Matki Boskiej pod krzyżem, Posłuchajcie Bracia Miła - średniowieczny utwór z gatunku wypowiedzi lamentacyjnej tzw. liryki żalu, skargi; plankt. Tekst pochodzi z klasztoru benedyktyńskiego na Łysej Górze. Jego powstanie datuje się na koniec XV w. Lament świętokrzyski to portret Matki Boskiej, cierpiącej i lamentującej matki. Jest to obraz kobiety, jednej z wielu matek, nie świętej postaci, ale ludzkiej, która nie ma wpływu na losy syna, nie może mu pomóc. Obraz jest przesycony krwią ( słowo "krew/ krwawy" pojawia się w utworze 5 razy, z czego 4 razy w 3 pierwszych strofach). Obraz matki bolejącej pod krzyżem został rozpowszechniony w sztuce i literaturze dzięki słynnemu łacińskiemu wierszowi (pieśni) zatytułowanemu Stabat Mater dolorosa, tzn. "Stała Matka boleściwa".

Doloryzm (łac. dolor - ból, cierpienie) to prąd w sztuce średniowiecza, obecny zwłaszcza w XIV i XV wieku, eksponujący kult Męki Pańskiej i Matki Boskiej Bolesnej. Jego nazwa pochodzi od łacińskiego hymnu religijnego Stabat Mater Dolorosa (przypisywanego papieżowi Innocentemu III), opisującego cierpienia Matki Boskiej pod chrystusowym krzyżem. Występuje w muzyce, literaturze i ikonografii; najbardziej znanymi przykładami utworów literackich zaliczanych do doloryzmu są hymny Jacopone da Todi, Stabat Mater Dolorosa, a w Polsce Lament świętokrzyski; w muzyce prąd ten obecny jest w utworach m.in. Krzysztofa Pendereckiego, Antonio Vivaldiego oraz Gioacchino Rossiniego.

Pochodzenie utworu Lament świętokrzyski pochodzi z drugiej połowy XV wieku. Jego rękopis znaleziony został w bibliotece klasztoru Świętego Krzyża (stąd tytuł utworu) należącego do Zakonu Benedyktynów. Autor dzieła jest nieznany. Religijna twórczość poetycka tamtych czasów szeroko i często nawiązywała do motywu maryjnego, który jest wykorzystany w utworze.

Tytuły utworu Jak już zostało zaznaczone wcześniej, tytuł Lament świętokrzyski pochodzi od miejsca, w którym znajdował się rękopis (nie zawierał ani tytułu, ani imienia autora) z utworem. Nie jest on jednak jedyny. Ponadto stosuje się także tytuł Żale Matki Boskiej pod krzyżem. Jako tytuł wykorzystuje się również pierwszy wers wiersza, czyli Posłuchajcie, bracia miła (pierwszy wers lub wyraz utworu używany jako tytuł nazywa się incipitem).

Postać Maryi występuje zarówno w "Bogurodzicy" i "Lamencie Świętokrzyskim". Została ona jednak ukazana w sposób odmienny. Postacie w "Bogurodzicy" i ich wzajemne relacje w średniowieczu posiadały odpowiednik ikonograficzny w kręgu sztuki Kościoła bizantyjskiego - tzw Deesis. Motyw ten przedstawia majestatycznego Chrystusa - Gospodzina w otoczeniu Matki Boskiej i Jana Chrzciciela jako pośrednika między ludżmi a Synem Bożym. W ten sposóbb popularna średniowieczna kompozycja znalazła swój odpowiednik w literaturze.
W "Bogurodzicy" Maryja została ukazana jako postać święta, niedostępna dla ludzi. Jest pośredniczką między Bogiem i człowiekiem. To do niej ludzie składają modlitewne prośby o pomoc w otrzymaniu Bożej przychylności.W utworze zbiorowość wiernych zwraca sie do Jezusa Chrystusa i powołując się na wstawiennictwo Maryi (Jego Matki), prosi o dar pobożnego życia na ziemi i życie wieczne po śmierci. Maryja pełni więc bardzo ważną rolę pośredniczki między wiernymi a Bogiem, jest uważana za matkę wszystkich ludzi. W ten sposób zostaje ukazana w pieśni, która uważnana jest za maryjną. Uprawnia do tego tytuł utworu oraz apostrofa do Matki Boskiej pojawiająca się już w pierwszym wersie.Adresatem utworu w początkowych wersach jest Matka Boska, jednak póżniej podmiot liryczny zwraca się przede wszystkim do Jezusa, Syna Bożego.
W "Lamencie Świętokrzyskim" autor ukazał Maryję jako zwykłą matkę. Jest ona ubogą kobietą. Zwraca się do ludzi o współczucie i pomoc. Matka pragnie współcierpieć razem ze swoim synem - Chrystusem.W utworze został podkreślony ból i cierpienie Maryi po stracie najbliższej osoby. Autor utworu chciał pokazać nie tylko mękę Jezusa, ale również Maryi, ukazał ją więc jako zwykłą matkę.Cierpi po stracie swojego syna. Zwraca się do ludu, syna , matek o wspólczucie.
Obydwa utwory wiążą się ściśle z postacią Maryi. W "Bogurodzicy" jest ona pośredniczką między ludżmi a Synem Bożym, do niej noszone są modlitewne prośby o Bożą przychylność.W "Lamencie świętokrzyskim" Maryja ukazana jest jako zwykła matka.W tym utworze to ona jest nadawcą. Odmienne jest też ukazanie tej postaci.
Na podstawie tych utworów możemy stwierdzić, iż wizerunki Maryjne w średniowieczu były odmienne. Ukazywały Maryję jako osobę boską oraz zwykłą matkę. Obydwa wizerunki Maryjne przetrwały w świadomości społeczeństwa do dnia dzisiejszego.

Porównanie:

I Portret Maryi w "Bogurodzicy"
Do Maryi odnoszą się następujące określenia:
-"Bogurodzica" (Matka Boga)
-"dziewica"
-"Bogiem sławiena"(prze Boga sławiona)
-"Matka zwolena" (Matka wybrana).
Maria to osoba szczególna, wyróżniona przez Boga, przez nigo wywyższona, to istota boska, jednocześnie jest bliska ludziom- do niej zanoszą prośby wierni, pośrednicy między Bogiem a ludźmi. Bóg i syn Boży to osoby dalekie. Matka Boska natomiast mimo swej boskości jest bliska, opiekuńcza, oddana ludziom.

II Portret Maryi w "Lamencie świętokrzyskim".
Matka Boska jest podmiotem lirycznym, znajduje się pod krzyżem. Maria ukazana jest przede wszystkim jako matka, która przeżywa cierpienie swego syna, Chrystusa. Jest bezradna, bezsilna, chciałaby mu pomóc. Zwraca się do Archanioła Gabriela z żalem, iż nie spełniły się jego obietnice- miała być bowiem szczęśliwą matką, a cierpi. Jest pełna buntu, w stosunku do Gabriela. Maria z "Lamentu świętokrzyskiego" jest nam bliższa, bardziej ludzka i prawdziwa.

Różnice:

Bogurodzica
- posredniczka miedzy modlącymi się a Bogiem
- ulubienica Boga
- idea(nie ma ciała ani wizerunku)
symbol czystości
- wybrana

Lament świętokrzyski
- bezradna wobec otaczającego świata, nic nie znacząca
- czuje się skrzywdzona przez Boga
- jest tylko matką
- cierpi za stratą syna
- nie ma w niej nic boskiego
- oszukana
- przepełniona bólem
- nie ma władzy
- zwykła kobieta
- zmęczona, zniszczona
- symbol cierpiącej kobiety

---