Poczta Polska w II Rzeczypospolitej
Organizacja Poczty Polskiej w latach 1918-28
Z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 roku naczelnym zadaniem powstającego państwa stało się polityczne, gospodarcze i kulturalne scalenie dzielnic wyzwolonych spod trzech zaborów. Wysiłki te natrafiły na duże trudności spowodowane ogólnym chaosem i wyniszczeniem kraju. Brak było jednolitych organów kierujących państwem, w poszczególnych dzielnicach obowiązywały różne ustawodawstwa i różne systemy walutowe. Ponadto w pierwszym okresie po odzyskaniu niepodległości nie były uregulowane jeszcze sprawy granic Polski. Wszystko to pogarszało i komplikowało sytuację odradzającego się państwa polskiego. W takich warunkach podjęto pracę nad odbudową Poczty Polskiej.
Organizację administracji pocztowej zapoczątkował dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 roku „O tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim”. W myśl tego dekretu wszystkie sprawy związane z działalnością poczty i telekomunikacji zostały podporządkowane Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Nowa władza w sposób priorytetowy traktowała urządzenia pocztowe i telekomunikacyjne. Obiekty pocztowe jako jedne z nielicznych instytucji publicznych, były przejmowane w pierwszej kolejności przez władze polskie. Instytucja pocztowa nabierała cech narodowych. Obowiązywał w niej język polski jako język urzędowy. Poczta stawała się jednym z organów administracji państwowej zapewniając łączność i telegraficzno-telefoniczną pomiędzy trzema byłymi zaborami pomagała w unifikacji rozbitego na odrębne organizmy kraju.
Rola poczty jako instytucji państwowej niezmiernie wzrosła z chwilą utworzenia, dekretem Naczelnika Państwa z 5 lutego 1919 roku, odrębnego Ministerstwa Poczt i Telegrafów. Stworzenie osobnego resortu umożliwiło szybką unifikację i rozbudowę spójnego systemu łączności.
Do zadań nowopowstałego Ministerstwa Poczt i Telegrafów należało uruchomienie pocztowej administracji terenowej, zapewnienie ciągłości obsługi przez jednostki eksploatacyjne oraz zabezpieczenie komunikacji między nimi, jak również ustalenie zakresu usług pocztowych, stawek taryfowych oraz nawiązywanie stosunków międzynarodowych.
W Ministerstwie Poczt i Telegrafów powołano cztery departamenty: administracyjny, pocztowy, telegraficzno-telefoniczny i gospodarczy oraz samodzielny wydział rachunkowy. W departamencie pocztowym utworzono cztery wydziały: organizacyjny, pocztowy, zagraniczny i komunikacyjny. Ministerstwu Poczt i Telegrafów podlegała bezpośrednio Pocztowa Kasa Oszczędności, Główna Składnica Materiałów Pocztowo-Telegraficznych, Izba Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów oraz Muzeum Poczty i Telekomunikacji.
W 1919 roku została uregulowana także strona prawna działalności poczty w Polsce w postaci dekretu Naczelnika Państwa „O tymczasowych przepisach pocztowych”. Na mocy tego dekretu Poczta Polska stała się instytucją użyteczności publicznej, z której usług mieli prawo korzystać wszyscy obywatele. Zabezpieczona została tajemnica korespondencji zarówno co do treści, jak i co do osoby nadawcy lub adresata. Dekret ustalał zasadę odpłatności usług pocztowych, zapewniał ochronę prawną pracownika w czasie pełnienia służby oraz obowiązek przewożenia poczty i udzielania niezbędnych pomieszczeń przez inne instytucje państwowe. Równocześnie Ministerstwo opublikowało wytyczne w sprawie mocy obowiązujących przepisów pocztowych ustalonych przez państwa zaborcze. Przepisy te miały przejściowo nadal obowiązywać, aż do ich zmiany lub zastąpienia przepisami polskimi, jeżeli nie były one sprzeczne z ustrojem państwa polskiego.
Równolegle z organizacją Ministerstwa Poczt i Telegrafów oraz ustalenia podstaw prawnych działania poczty zaczęto uruchamiać pocztową administrację terenową. Wyzwolone terytorium państwa polskiego podzielono na pięć okręgów dyrekcyjnych: warszawski, lubelski, lwowski, krakowski i wileński oraz trzy okręgi na obszarze zarządzanym przez Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, a mianowicie: bydgoski, poznański i pomorski. Z końcem 1921 roku włączono okręg pomorski do Dyrekcji poczt i telegrafów w Bydgoszczy, a w Gdańsku utworzono Dyrekcję Poczt i Telegrafów Rzeczypospolitej Polskiej jako organ administracyjny dla polskich urzędów pocztowych na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Tworzenie jednolitej struktury organizacyjnej poczty w odrodzonej Rzeczypospolitej zakończono na Górnym Śląsku. W maju 1922 roku na obszarze przyznanym Polsce powołano Inspektorat Poczt i Telegrafów z siedzibą w Katowicach. Obszar poszczególnych dyrekcji nie pokrywał się z podziałem terytorialnym kraju na województwa i powiaty. Wyjątek stanowiła dyrekcja katowicka.
W 1919 r. na łamach gazet ogłoszono konkurs na projekt mundurów urzędników i służby pocztowej. Z warunków konkursu dowiadujemy się, że nowo powołane Ministerstwo Poczt i Telegrafów pragnie, by: „...krój i sylwetka ubiorów miały charakter polski, a na czapce i kołnierzyku powinny być umieszczone złączone godła poczty i telegrafu”. Do jury konkursowego - oprócz przedstawicieli PiT i Ministerstwa Kultury i Sztuki - zaproszono znanych malarzy i wybitnych profesorów Akademii Sztuk Pięknych: Karola Tichego, Wincentego Trojanowskiego i Edwarda Wittinga. Do dziś ocalały trzy zespoły projektów złożone przez malarzy: Stanisława Rzeckiego, Józefa Czajkowskiego oraz Bronisława Gembarzewskiego, malarza, znawcę historii umundorowania i późniejszego dyrektora Muzeum Wojska Polskiego.
Brak jest informacji o dalszych losach konkursu. Nie wiadomo również, czy oprócz ocalałych i zachowanych projektów były jeszcze inne propozycje. W 1923 r. wprowadzono pierwsze polskie mundury pocztowe, ale miały one inny krój niż przedstawione propozycje.
W marcu 1922 roku wprowadzono jednolity statut organizacyjny dyrekcji poczt i telegrafów, jako władzy administracyjnej pierwszej instancji, na czele której stał Prezes i Rada Dyrekcyjna jako organ pomocniczo-konsultacyjny. W każdej dyrekcji powołano cztery wydziały: administracyjny, pocztowy, telegraficzno-telefoniczny i rachunkowy. Jednym z podstawowych zadań dyrekcji poczt i telegrafów było dążenie do harmonijnego rozwoju działalności pocztowej i telekomunikacyjnej w okręgu, a także wzrostu liczby urządzeń i placówek pocztowych, celem polepszenia obsługi klienta.
W ramach okręgów dyrekcyjnych organizowana była sieć urzędów i agencji oraz pośrednictw pocztowych.
Urzędy stanowiły podstawę sieci placówek pocztowych. Były one podzielone na sześć klas. Klasyfikacja urzędów była uzależniona od zakresu świadczonych usług, rozmiarów eksploatacji, wielkości wpływów za usługi, roli danej palcówki w sieci pocztowej, a także od wielkości obsługiwanego ośrodka. Wynikała również z konieczności dostosowania poszczególnych placówek do rozmiarów i natężenia wykonywanych czynności usługowych poczty. W zależności od rodzaju wykonywanych usług dokonano podziału urzędów na: urząd pocztowy, urząd telegraficzny, urząd telefoniczny oraz urząd pocztowo-telegraficzny.
Dużą rolę w sieci placówek pocztowych odgrywały agencje. Obszar działalności agencji obejmował zwykle niewielkie terytorium, ale ich znaczenie polegało na tym, że docierały z usługami pocztowymi do najmniejszych miejscowości w kraju. Agencje często zapoczątkowywały działalność pocztową na danym terenie. W miarę wzrostu zapotrzebowania na usługi, agencje były przekształcane w urzędy pocztowe. Agencje podzielono na dwa stopnie w zależności od natężenia pracy, pierwszy stopień od 8 do 12 tysięcy jednostek pracy, drugi stopień od 4 do 8 tysięcy jednostek pracy rocznie. Za jednostkę pracy przyjęto ilość fizycznie wykonanych usług, np. przyjętych poleconych przesyłek pocztowych, listów wartościowych, paczek lub telegramów. Agencje podlegały bezpośrednio Dyrekcji Poczt i Telegrafów.
Ostatnią grupę placówek stanowiły pośrednictwa pocztowe. Pośrednictwa były traktowane przede wszystkim jako placówki o charakterze pomocniczym i uzupełniającym sieć pocztową. Oferowały niewielki zakres usług, tych najprostszych jak przyjmowanie i doręczanie zwykłych przesyłek, sprzedaż znaczków i druków płatnych. Pośrednictwa podlegały tym urzędom lub agencjom na obszarze działania, w których zostały utworzone.
Obsługa ludności w zakresie usług poczty była w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości bardzo skromna i ograniczała się do przyjmowania, przewozu i doręczania zwykłych przesyłek pocztowych. Z czasem zwiększono wachlarz usług pocztowych. Poczta zaczęła przyjmować, przewozić i doręczać czasopisma i paczki, listy wartościowe, przekazy pocztowe i telegraficzne. Wprowadziła też usługi dodatkowe jak np. polecenie przesyłek, pośpieszne doręczanie, poste-restante. Urzędy i agencje jako zbiornice Pocztowej Kasy Oszczędności pośredniczyły również w obrocie czekowym, a później także oszczędnościowym oraz dokonywały wypłat rent. Wraz z rozwojem usług wzrosła ilość przesyłek, która poczta musiała przemieścić z miejsca nadania do miejsca przeznaczenia. Fakt ten determinował posiadanie odpowiednich środków transportu w zorganizowanej sieci połączeń pocztowych między jednostkami eksploatacyjnymi. Trzonem tego systemu zostały połączenia kolejowe, uzupełnione połączeniami samochodowymi, konnymi, rowerowymi, pieszymi i bardzo rzadko lotniczymi.
Organizacja usług pocztowych w obrocie krajowym pociągnęła za sobą konieczność nawiązywania kontaktów z międzynarodowymi organizacjami pocztowymi i telegraficznymi. Już pierwszego maja 1919 roku Polska przystąpiła do Światowego Związku Pocztowego, a od 20 czerwca stała się członkiem Międzynarodowego Związku Telegraficznego. W tym samym roku, na kongresie w Madrycie podpisano sześć nowych układów pocztowych, których stroną stała się również Polska.
W latach 1923-1927 nastąpiły dalsze zmiany w organizacji resortu poczt i telegrafów. W 1923 roku ze względów oszczędnościowych zlikwidowano Ministerstwo Poczt i Telegrafów, a całokształt spraw związanych z działalnością pocztowo-telekomunikacyjną podporządkowano Ministrowi Przemysłu i Handlu. Rozporządzeniem Prezydenta RP z 1924 roku powołano do życia Generalną Dyrekcję Poczt i Telegrafów, której powierzono zarząd pocztą i telekomunikacją. Generalna Dyrekcja Poczt i Telegrafów stanowiła samodzielną jednostkę administracyjną z prawem bezpośredniego porozumiewania się w sprawach poczty i telekomunikacji z innymi ministerstwami i władzami centralnymi. W skład Generalnej Dyrekcji wchodziło jedenaście wydziałów utworzonych z byłych departamentów Ministerstwa Poczt i Telegrafów. Generalnej Dyrekcji podlegały wszystkie dyrekcje okręgowe, jednostki centralne i cała sieć placówek oraz urządzeń pocztowych i telekomunikacyjnych wraz z zatrudnionym personelem na obszarze całego kraju. Na jej czele stał Dyrektor Generalny, którego zakres kompetencji był stosunkowo duży, umożliwiający decydowanie o kierunkach rozwoju łączności w kraju.
W ciągu pierwszych lat funkcjonowania poczty w niepodległej Polsce, położono głównie nacisk na utworzenie spójnego systemu łączności obejmującego terytorium całego państwa, pomijając często zagadnienie usprawnienia i racjonalizacji jednostek eksploatacyjnych. Do 1926 roku poczta przynosiła mierne dochody, podobnie jak inne dziedziny gospodarki będące pod ścisłą kontrolą państwa. Przyczyną niedomagań poczty w tym okresie były mało elastyczne przepisy organizacyjne, które cechował duży stopień centralizacji. Władze naczelne nadmiernie ingerując hamowały i opóźniały inicjatywy jednostek niższego szczebla. W skutek centralizacji systemu zarządzania nastąpiła decentralizacja odpowiedzialności za wyniki ekonomiczne. Rząd marszałka Piłsudskiego podjął działania zmierzające do zwiększenia sprawności poczty i telekomunikacji, a także do przystosowania tej instytucji do aktualnych potrzeb społeczno-gospodarczego życia kraju. W organizacji resortu nastąpiła kolejna zmiana na szczeblu centralnym. Na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z 19 stycznia 1927 roku ustanowiono ponownie urząd Ministra Poczt i Telegrafów zamiast Generalnej Dyrekcji. Na decyzję tę wpłynął niewątpliwie fakt wzrastającego znaczenia służby pocztowo-telekomunikacyjnej dla życia państwowego i gospodarczego oraz rozważany już wówczas zamiar wyłączenia poczty telegrafu i telefonu z administracji państwowej.
Państwowe Przedsiębiorstwo „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” w latach 1928-1939
Komercjalizacja Poczty Polskiej
Momentem przełomowym w rozwoju Poczty Polskiej było utworzenie w 1928 roku państwowego przedsiębiorstwa „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” (PPTiT). Wydzielenie z ogólnej administracji państwowej instytucji poczty, telegrafu i telefonu w formie przedsiębiorstwa miała na celu usprawnienie gospodarki i podniesienie rentowności tej dziedziny działalności państwa przez odpowiednią zmianę form organizacyjnych i wprowadzenie metod pracy stosowanych w przedsiębiorstwach prywatnych.
Komercjalizacja poczty została przeprowadzona na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 roku o utworzeniu państwowego przedsiębiorstwa „Polska Poczta, Telegraf i Telefon”. PPTiT zostało powołane do wykonywania zastrzeżonego państwu, w ustawie z 1924 roku, prawa wyłączności w zakresie poczty i telekomunikacji. Konsekwencją utworzenia PPTiT było wyodrębnienie i wyłączenie ze Skarbu Państwa majątku potrzebnego do prowadzenia przedsiębiorstwa, nadania osobowości prawnej i zwolnienie przez Skarb Państwa z bezpośredniej odpowiedzialności za zobowiązania wynikłe z działalności poczty, telegrafu i telefonu. PPTiT stało się samoistnym organizmem gospodarczym mogącym we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność podejmować decyzje. Było ono prowadzone na zasadach handlowych jednak z uwzględnieniem potrzeb państwa. PPTiT otrzymało prawo do zaciągania na okres jednego roku krótkoterminowych pożyczek. Pożyczki te mogły być zaciągane na potrzeby eksploatacji uzasadnione planem finansowo-gospodarczym, zatwierdzonym przez Radę Ministrów. Rozporządzenie ustaliło ważną dla dochodowości przedsiębiorstwa zasadę, ze wszystkie jego świadczenia wykonywane na rzecz organów państwowych lub innych państwowych przedsiębiorstw (z wyjątkiem wynikających z ustawy o poczcie) powinny być opłacane.
PPTiT było zwolnione od uiszczania jakichkolwiek podatków i danin płaconych na rzecz Skarbu Państwa, czy też poszczególnych związków samorządowych. Kontrolę nad PPTiT sprawowała Najwyższa Izba Kontroli, która wynika swoich badań przekazywała do wiadomości Ministra Poczt i Telegrafów, a po upływie roku sprawozdawczego wyniki kontroli były przedstawiane prezydentowi, izbom ustawodawczym oraz rządowi.
Przedsiębiorstwem zarządzał Minister Poczt i Telegrafów przez dyrekcję poczt i telegrafów oraz podległe im jednostki. Pracownicy PPTiT stali się funkcjonariuszami państwowymi, których obowiązywały przepisy dotychczas stosowane w Ministerstwie Poczt i Telegrafów.
Formalnie przedsiębiorstwo rozpoczęło swoją działalność z dniem 1 lipca 1928 roku. W rzeczywistości stan dotychczasowy nie uległ jednak żadnej zmianie, gdyż rozporządzenie o utworzeniu przedsiębiorstwa stanowiło jedynie podstawę prawną i ramowy program, którego realizacja wymagała wydania wielu wykonawczych aktów prawych. Rozporządzenie zleciło wykonanie tego zadania Ministrowi Poczt i Telegrafów w porozumieniu z Ministrem Skarbu i innymi ministrami.
Zmiany strukturalne w PPTiT po 1933
Komercjalizacja spowodowała zmiany w dotychczasowej strukturze PPTiT. Rok 1933 był początkiem przemian organizacyjnych. W celu przystosowania organizacji Ministerstwa Poczt i Telegrafów do zarządzania przedsiębiorstwem PPTiT, uchwała Rady Ministrów z 1933 roku zmieniła częściowo statut organizacyjny Ministerstwa. Ministerstwo Poczt i Telegrafów dzieliło się na: gabinet ministra, biuro personalne i biuro wojskowe oraz trzy departamenty: administracyjny, pocztowy i techniczny. Celem nowej reorganizacji ministerstwa było wydzielenie z departamentów samodzielnych biur spraw, które nie miały większego związku z pozostałymi, wchodzącymi w zakres działania tych komórek. W Gabinecie Ministra postanowiono skupić sprawy o charakterze ogólnym, organizacyjnym, sprawy dotyczące inspekcji i nadzoru nad przedsiębiorstwami podległymi Ministrowi Poczt i Telegrafów, a także sprawy wymagające współpracy z władzami ustawodawczymi i wykonawczymi. Ważną rolę w strukturze organizacyjnej ministerstwa zajmowało Biuro Wojskowe. Komórka ta zajmowała się przygotowaniem poczty, telegrafu i telefonu dla potrzeb obronności kraju.
Nowa struktura organizacyjna Ministerstwa Poczt i Telegrafów stworzyła możliwość szybkiego podejmowania wiążących decyzji. Było to konieczne dla operatywnego prowadzenia działalności PPTiT. W miarę postępu prac nad komercjalizacją PPTiT wystąpiła konieczność zmiany istniejących w przedsiębiorstwie form organizacyjnych. Porządkowanie stanu organizacyjnego przedsiębiorstwa rozpoczęto od ujednolicania i uaktualniania istniejących przepisów organizacyjnych, czego rezultatem było rozporządzenie Ministra Poczt i Telegrafów z dnia 31 sierpnia 1935 roku O organizacji państwowego przedsiębiorstwa „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” oraz Instrukcja organizacyjna dla jednostek kierowniczych, wykonawczych i centralnych przedsiębiorstwa.
Zgodnie z rozporządzeniem PPTiT obejmowało swoją działalnością obszar całego państwa oraz Wolne Miasto Gdańsk w zakresie przewidzianym umowami międzynarodowymi. Utrzymano dotychczasowy podział kraju na okręgi poczt i telegrafów, jak również ilość tych okręgów oraz miejsce siedzib dyrekcji. Okręgi poczt i telegrafów podzielono na:
obwody pocztowo-telekomunikacyjne, a te na obszary pocztowe;
rejony telekomunikacyjne.
Podziału na obwody dokonano ze względu na potrzeby administracji pocztowo-telekomunikacyjnej, bezpośrednio związane z działalnością usługową. Liczba obwodów w okręgu odpowiadała liczbie powiatów na danym terenie. Odrębne obwody stanowiły wielkie miasta. Obwody zostały natomiast podzielone na obszary pocztowe. Obszar pocztowy obsługiwany był przez jeden urząd lub agencję. Odpowiednikiem obszarów pocztowych na terenie wielkich miast były dzielnice pocztowe, tworzone z myślą o racjonalnej organizacji służby oddawczej.
Podział okręgów na rejony telekomunikacyjne uzasadniono potrzebą nadzoru w zakresie budowy i konserwacji sieci teletechnicznej i urządzeń stacyjnych. Granice rejonu obejmowały z reguły obszar kilku powiatów (obwodów).
Dokonano także podziału jednostek organizacyjnych PPTiT ze względu na zasięg ich działania na:
jednostki centralne;
jednostki terytorialne.
Jednostkami centralnymi, obejmującymi zasięgiem swego działania obszar całego państwa, były: Państwowy Instytut Telekomunikacyjny, Izba Kontroli Rachunkowej Poczty (patrz również Historia COR) i Telekomunikacji, Muzeum Poczty i Telekomunikacji, Główna składnica Materiałów Pocztowych i Główna Składnica Materiałów Teletechnicznych.
Za jednostki terytorialne uznano te wszystkie, których zakres działania obejmował część terytorium państwa. Podzielone je na kierownicze i wykonawcze. Do jednostek kierowniczych zaliczono dyrekcje okręgów poczt i telegrafów, obwodowe urzędy pocztowo-telekomunikacyjne i pocztowe oraz rejonowe urzędy telekomunikacyjne.
Jednostkami wykonawczymi były wszystkie rodzaje placówek pocztowych i telekomunikacyjnych oraz pocztowe urzędy przewozowe, okręgowe składnice materiałów pocztowych i okręgowe składnice materiałów teletechnicznych. W skład jednostek wykonawczych, w zależności od ich struktury organizacyjne, wchodziły jednostki eksploatacyjne i pomocnicze.
Jednostkami eksploatacyjnymi były urzędy, agencje i pośrednictwa. Wszystkie jednostki eksploatacyjne podzielono na klasy i stopnie. Podział ten był uzależniony od rozmiarów wykonywanych usług i wpływów, wielkości obsługiwanego terenu oraz znaczenia w sieci pocztowo-telekomunikacyjnej. Urzędy dzieliły się na 5 klas, agencje zaś na 3 stopnie. Kilka największych urzędów na terenie Warszawy, ze względu na rozmiary świadczonych usług i znaczenie, zostało zaliczonych do grupy urzędów pozaklasowych.
Jednostkami pomocniczymi były pocztowe urzędy przewozowe, okręgowe składnice materiałów pocztowych i teletechnicznych. Do ich zadań należało zapewnienie jednostkom eksploatacyjnym środków potrzebnych do wykonywania usług.
Zmiany organizacyjne PPTiT przyczyniły się do usprawnienia pracy przedsiębiorstwa. Najbardziej istotną zmianą w nowej organizacji była znaczna decentralizacja czynności administracyjnych. Znalazła ona wyraz w przyznaniu w tym zakresie dość szerokich usprawnień nowo utworzonym urzędom obwodowym i rejonowym. Sytuacja ta sprzyjała dalszemu rozwojowi sieci placówek pocztowo-telekomunikacyjnych. Uruchamiane były przeważnie tańsze w eksploatacji agencje, pośrednictwa, oddziały urzędów (stałe i czasowe), kioski pocztowo-telekomunikacyjne i poczty peronowe. Według stanu na dzień 1 marca 1939 r. na terenie Polski było ogółem 5086 jednostek wykonawczych, w tym 1274 urzędy i 2911 agencji.
Wszystkie te zmiany oraz przeobrażenia w gospodarce i eksploatacji poczty były wyrazem stopniowego realizowania programu komercjalizacji, którego celem ostatecznym było zwiększenie rentowności przedsiębiorstwa.
Wybuch Drugiej Wojny Światowej przerwał realizację programu modernizacji poczty, unowocześniania komunikacji pocztowej, intensyfikacji obrotu zagranicznego oraz rozwoju nowoczesnej telekomunikacji międzymiastowej i międzynarodowej. W wyniku działań wojennych, a następnie okupacji hitlerowskiej, dorobek dwudziestolecia międzywojennego w dziedzinie poczty został zniszczony i rozproszony.